Poznań włączony po 1815 roku ponownie w granice Królestwa Prus zyskał na znaczeniu militarnym ze względu na swe strategiczne położenie. Bliskość granicy z Rosją przebiegającej w odległości niecałych 70 km, lokalizacja na trasie prowadzącej w stronę Berlina i centralne położenie względem naturalnych barier na osi północ-południe (między Sudetami, a Bałtykiem) wpłynęły na decyzję pruskich władz wojskowych o wzniesieniu tutaj twierdzy, jednej z największych w Prusach[3].
Motywacją budowniczych był także zamiar podkreślenia dominacji nad miastem, zamanifestowania potęgi państwa i wywarcia presji na ludności polskiej[3]. Z inicjatywy ówczesnego Szefa Sztabu Generalnego gen. Karla von Grolmana rozpoczęto w 1828 roku budowę twierdzy poligonalnej. Prace trwały ponad 40 lat i zaowocowały powstaniem pierścienia fortyfikacji okalającego niemal całe miasto[4].
Jednym z głównych kompleksów fortyfikacyjnych twierdzy była Cytadela Tumska czyli umocnienia obszaru Ostrowa Tumskiego, powstałe w latach 1856–1862. W skład zespołu umocnień wchodziła m.in. Śluza Katedralna wzniesiona nad Cybiną w latach 1834–1839 i przebudowywana po połowie XIX wieku[3].
Budowa i przeznaczenie
Obiekt był jedną z kilku tego typu budowli hydrotechnicznych funkcjonujących w ramach poznańskiej twierdzy[4]. Celem inwestycji, oprócz zapewnienia wojsku komunikacji przez Cybinę, było stworzenie możliwości spiętrzenia wód rzeki i zalania obszaru na przedpolu umocnień. Kompleks składał się z dwóch ufortyfikowanych przyczółków (wschodniego i zachodniego) połączonych murowanym mostem o rozpiętości 55,88 m, złożonym z 9 sklepionych przęseł[5].
W ceglanych filarach znajdowały się pionowe prowadnice umożliwiające opuszczanie do rzeki drewnianych zastaw złożonych z belek, tzw. szandorów. Skutkować to miało spiętrzeniem wód Cybiny i zalaniem obszaru na wschodnim przedpolu Cytadeli Tumskiej pomiędzy Śródką, a Berdychowem, celem utrudnienia działań nieprzyjacielowi[5]. Obiekt nie został nigdy wykorzystany w działaniach militarnych zgodnie z przeznaczeniem[5].
Dalsze losy obiektu
Most wraz z przyczółkiem wschodnim rozebrano w latach 1919–1921. Likwidacja mostu miała zapobiec m.in. samoistnym zalewom powodowanym przez krę dostającą się zimą między przęsła[5].
Śluza Katedralna w Poznaniu – wnętrze na poziomie 0, pomieszczenie północne
Zachowano przyczółek zachodni, który w latach dwudziestych XX wieku został odstąpiony przez magistrat miasta Poznania archidiecezji poznańskiej, a także odcinek muru z otworami strzelniczymi biegnący w kierunku południowym wzdłuż rzeki[6].
W obiekcie utworzono mieszkania, po II wojnie światowej zajmowane m.in. przez rodzinę Strugarków z Ostrowa Tumskiego[6][7], a także pomieszczenia użytkowane przez lokalnych rzemieślników. Później budynek udostępniony został Muzeum Archidiecezjalnemu na potrzeby magazynowe[6].
Stan obecny
Pozostałości obiektu zachowały się w dobrym stanie. Po remoncie włączone zostały w skład kompleksu Bramy Poznania ICHOT. Budynek śluzy połączony jest kładką z głównym budynkiem Bramy Poznania[8].
We wnętrzu zachowały się oryginalne ceglane mury i sklepienia. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków nieruchomych miasta Poznania (numer rejestru A-5, data wpisania: 16 kwietnia1966[9]). Na zachowane wyposażenie składają się m.in. otwory strzelnicze z zachowanymi kratami okiennymi, metalowe obręcze służące do mocowania lawet armatnich, oryginalny żłób kamienny czy drewniane główne wrota (z okuciami i zasuwami). Zachował się także chroniący przed ostrzałem artyleryjskim nasyp ziemny pokrywający górne stropy budynku, a także dobudowany od południowej strony przyczółka fragment muru Carnota[5].
W zachodnim przyczółku śluzy została otwarta Galeria Śluza. Jej przestrzeń służy organizacji wystaw czasowych oraz funkcjonuje jako punkt recepcyjny[10][11].
↑ abcJacek.J.BiesiadkaJacek.J., Twierdza Poznań : o fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań: Wydawn. Rawelin, 2006, ISBN 978-83-915340-2-1, OCLC263666797 [dostęp 2020-05-07]. Brak numerów stron w książce
↑ abFortyfikacje Ostrowa Tumskiego. Funkcje obronne i turystyczne, [w:] PilarczykP.ZPilarczykP., Ostrów Tumski – od piastowskiego grodu do pruskiej twierdzy, Poznań 2009. Brak numerów stron w książce
↑ abcdeJ.J.StillerJ.J., Śluza Katedralna, „Poznańskie Zeszyty Fortyfikacyjne”, 5, 2011, ISSN1730-4601. Brak numerów stron w czasopiśmie
↑ abcMichałM.KępskiMichałM., Z rzeką w tle : biografia Śluzy Katedralnej, Poznań: Centrum Turystyki Kulturowej Trakt, 2015, ISBN 978-83-62415-11-3, OCLC911221653 [dostęp 2020-05-07]. Brak numerów stron w książce
↑Pikuła i inni, Trzeba by jeszcze powiedzieć : z Archiwum Społecznego Śródki. Cz. 2, Poznań: Centrum Turystyki Kulturowej TRAKT, 2018, ISBN 978-83-62415-33-5, OCLC1088997619 [dostęp 2020-06-17]. Brak numerów stron w książce
Jacek Biesiadka, Andrzej Gawlak, Szymon Kucharski, Mariusz Wojciechowski: Twierdza Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006.
Michał Kępski (red.) Z rzeką w tle. Biografia Śluzy Katedralnej, CTK TRAKT, Poznań 2015.
Zbigniew Pilarczyk, Witold Gostyński: Ostrów Tumski – od piastowskiego grodu do pruskiej twierdzy, w: Fortyfikacje Ostrowa Tumskiego. Funkcje obronne i turystyczne, CTK Trakt, Poznań 2009.
Jerzy Stiller, Tomasz Kanoniczak: Śluza Katedralna, „Poznańskie Zeszyty Fortyfikacyjne” nr 5, Poznań 2011.
.jpg)
.jpg)
