Ścierwnik

Neophron percnopterus[1]
(Linnaeus, 1758)
Ścierwnik na cmentarzysku krów, sfotografowany w Indiach
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodzina	jastrzębiowate
Podrodzina	orłosępy
Plemię	Gypaetini
Rodzaj	Neophron[2] Savigny, 1809[3]
Gatunek	ścierwnik
Synonimy
Rodzaju: Percnopterus Rafinesque, 1815[4] Abernius C.T. Wood, 1835[5] Gatunku: Vultur Perenopterus Linnaeus, 1758[6] Vultur ginginianus Latham, 1790[7] Abernius albus C.T. Wood, 1835[5]
Podgatunki
N. p. ginginianus (Latham, 1790) N. p. majorensis Donázar, Palacios, Gangoso, Ceballos, González & Hiraldo, 2002[8] N. p. percnopterus Linnaeus, 1758
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[9]
zagrożony
Zasięg występowania
Przybliżony zasięg występowania:      całoroczny      obszar lęgowy
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Ścierwnik^[10], ścierwnik biały^[11], białosęp^[12] (Neophron percnopterus) – gatunek dużego ptaka padlinożernego z podrodziny orłosępów (Gypaetinae) w rodzinie jastrzębiowatych (Accipitridae), jedyny przedstawiciel rodzaju Neophron^[10][13]. Występuje w Afryce oraz od południowej Europy po środkową i południową Azję. Jest zagrożony wyginięciem.

Ścierwnik zamieszkuje w zależności od podgatunku^[13][14]:

• Neophron percnopterus ginginianus – Nepal i Indie.
• Neophron percnopterus majorensis – Wyspy Kanaryjskie^[8].
• Neophron percnopterus percnopterus – południową Europę przez Bliski Wschód i Kaukaz po Azję Środkową i północno-zachodnie Indie, oraz północną i wschodnią Afrykę. Na południu sięga do Tanzanii; na zachodzie osiąga Wyspy Zielonego Przylądka, jest tam jednak obecnie (2019) skrajnie nieliczny^[15]. Dawniej nielicznie zamieszkiwał też Afrykę Południową, gdzie prawdopodobnie wymarł^[15]. Północna część populacji wędrowna^[14]. Nieliczne osobniki osiągają np. północną część Francji, a trzykrotnie obserwowano okazy ścierwnika nawet na terytorium Wielkiej Brytanii: w 1825 r. w hrabstwie Somerset, w 1868 r. w hrabstwie Essex, a w czerwcu 2021 r. na wyspach Scilly u wybrzeży Kornwalii^[16]. Do Polski zalatuje sporadycznie. Znanych jest 9 wiosenno-letnich obserwacji (głównie maj–sierpień), z czego ostatnia pochodzi z 28 kwietnia 2015 r. (nad Puszczą Knyszyńską)^[17][18]; łącznie obserwowano 11 osobników^[18].

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae, nadając mu nazwę Vultur Perenopterus^[6]. Jako miejsce typowe wskazał Egipt^[6].

• Neophron: w mitologii greckiej Neophron był synem Timandry zazdrosnym o jej romans z Aegypiusem. Neophron z kolei uwiódł matkę Aegypiusa, Bulis, a następnie go oszukał, sprawiając że dzielił łoże z własną matką. W następstwie późniejszych wypadków Neophron i Aegypius zostali zamienieni w sępy, Bulis w czaplę, a Timandra w jastrzębia lub małego ptaka^[19].
• Percnopterus, percnopterus (perenopterus (pisownia oryginalna)): łac. percnopterus „sęp”, od gr. περκνοπτερος perknopteros „sęp”, od περκνος perknos „ciemny”; -πτερος -pteros „-skrzydły”, od πτερον pteron „skrzydło”^[20].
• Abernius: niem. abernten „zbierać plony”; Wood w swoim tekście podał niemiecką nazwę „Gemeine Aberne” oznaczającą „zbieracz brudu”^[21].
• ginginianus: Gingi, Wybrzeże Koromandelskie (tj. Gingee, Tamilnadu), Indie^[22].
• albus: łac. albus „biały, martwy biały” (por. candidus „lśniący biały”)^[23].
• majorensis: Majorata, starożytna nazwa Fuerteventury, od nazwy „Majos” – plemienia Guanczów, które zamieszkiwało tę wyspę^[24].

Długość ciała ok. 54–70 cm, rozpiętość skrzydeł 146–175 cm; masa ciała 1600–2400 g^[14]. Samica jest niewiele większa od samca, ale może być cięższa o 10–15%^[14].

Dorosłe osobniki brudnobiałe z czarnymi lotkami. Przód głowy i wole nagie, skóra żółta. Dziób ciemny, nogi żółte. Młode całe brązowe. N. percnopterus ginginianus jest mniejszy i ma żółty dziób.

Biotop

Góry, tereny otwarte i osiedla ludzkie.

Gniazdo

Na półce skalnej, w załomach budynków (w tym egipskich piramid). Zwykle gnieździ się pojedynczo, jednak w sprzyjających warunkach buduje gniazda gęsto obok siebie. W połowie XIX w. w Stambule istniała kolonia, licząca 2000 gniazd^[25].

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając dwa jaja w marcu lub maju (populacje europejskie).

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres około 42 dni.

Pisklęta

Opuszczają gniazdo po 70–90 dniach.

Pożywienie

Padlina i odchody zwierząt. Potrafi rozbijać strusie jaja, obrzucając je kamieniami.

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) od 2007 roku uznaje ścierwnika za gatunek zagrożony (EN – Endangered); wcześniej – od 1988 roku miał on status gatunku najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność światowej populacji wstępnie szacuje się na 12 400 – 36 000 dorosłych osobników, a jej trend uznaje się za silnie spadkowy^[9].

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[26].

• 
• 
• 
• 
  Jajo z kolekcji muzealnej

• ptaki Polski

• Tajemnice zwierząt: Ptaki drapieżne Europy. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1991. ISBN 83-7023-149-7. Brak numerów stron w książce
• James A. Jobling: The Key to Scientific Names. [w:] Birds of the World [on-line]. Cornell Laboratory of Ornithology, Ithaca, NY, USA, 2021. (ang.).

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).