PROFILPELAJAR.COM

Geografische verspreiding van de Oeraalse en Joekagierse talen

De Oeraalse talen, ook wel Oeralische talen genoemd, vormen een taalfamilie die ongeveer dertig talen omvat, met in totaal ongeveer 20 miljoen sprekers.

De naam verwijst naar de Urheimat van de taalgroep, die volgens de meeste taalkundigen in de buurt van de Oeral lag. De Urheimat is het gebied waar de sprekers van het Proto-Oeraals, de gemeenschappelijke voorouder van alle Oeraalse talen, moeten hebben gewoond.

De huidige Oeraalse talen worden gesproken in Estland, Finland en Hongarije en als minderheidstalen in Rusland, Noorwegen en Zweden en in alle buurlanden van Hongarije. De talen met de meeste sprekers zijn achtereenvolgens het Hongaars, het Fins en het Estisch.

Stamboom

Hoewel de interne structuur van de Oeraalse talen al sinds deze familie werd voorgesteld ter discussie staat, worden de twee subfamilies, de Fins-Oegrische talen en Samojeedse talen, algemeen erkend als van elkaar gescheiden. Hun gezamenlijke prototaal is het Proto-Oeraals.

Er is vaak geprobeerd om relaties tussen de Oeraalse talen en andere taalfamilies te vinden. Het minst controversiële voorstel (hoewel geenszins algemeen geaccepteerd) is een verwantschap met het Joekagiers, een familie van twee talen die in Oost-Siberië worden gesproken.

In de negentiende eeuw werd een verwantschap met de Altaïsche talen aangenomen, de Oeral-Altaïsche hypothese. Deze wordt tegenwoordig doorgaans verworpen, zij het dat sommige onderzoekers beide families – waarvan de Altaïsche op zichzelf al niet vrij van controverse is – in een breder kader plaatsen: het Nostratisch en op nog hoger niveau het Proto-World. Al dan niet binnen het Nostratisch wordt er ook verwantschap verondersteld tussen het Oeraals en het Indo-Europees en tussen het Oeraals en het Eskimo-Aleoetisch.

In een statistische analyse van 2013 van de Euraziatische talen die was gebaseerd op bijzonder behouden woorden kwamen de Oeraalse talen uit de bus als de nauwste verwanten van de Indo-Europese talen, op wat grotere afstand gevolgd door de Altaïsche, Eskimo-Aleoetische en Tsjoektsjo-Kamtsjadaalse talen.

Onderverdeling van de taalfamilie

De traditionele onderverdeling van de Oeraalse talen is als volgt:

Oeraalse talen
- Fins-Oegrische talen
  - Oegrische talen
    - Hongaars
    - Ob-Oegrische talen
      - Ostjaaks of Chanti(sch)
      - Wogoels of Mansi(sch)
  - Fins-Permische talen
    - Permische talen
      - Zurjeens (Komi)
      - Komi-Permjaaks
      - Oedmoerts of Wotjaaks
    - Fins-Wolgaïsche talen
      - Mari (Tsjeremissisch)
        Berg-Mari
        
        Weide-Mari
      - Mordwiens
        Erzja
        
        Moksja
      - Moeromisch — Uitgestorven
      - Mesjtsjeraans — Uitgestorven
      - Merjaans — Uitgestorven
      - Fins-Samische talen
        Samisch of Laps
        West-Samisch
        Zuid-Samisch
        
        Ume-Samisch — Bijna uitgestorven
        
        Lule-Samisch
        
        Pite-Samisch — Bijna uitgestorven
        
        Noord-Samisch
        
        Oost-Samisch
        Kainuu-Samisch — Uitgestorven
        
        Kemi-Samisch — Uitgestorven
        
        Inari-Samisch
        
        Akkala-Samisch — Uitgestorven (21e eeuw)
        
        Kildin-Samisch
        
        Skolt-Samisch
        
        Ter-Samisch — Bijna uitgestorven
        
        Oostzeefinse talen
        Fins
        Meänkieli
        
        Kveens
        
        Karelisch
        Olonetsisch
        
        Ludisch
        
        Estisch
        Seto (Zuidestisch)
        
        Võro (Zuidestisch)
        
        Wepsisch
        
        Wotisch — Bijna uitgestorven
        
        Lijfs — Vermoedelijk uitgestorven
        
        Ingrisch — Bijna uitgestorven
- Samojeeds
  - Noord-Samojeedse talen
    - Enets of Jenissej-Samojeeds — Bijna uitgestorven
    - Nenets of Joeraaks/Joerak-Samojeeds
    - Nganasaans of Tavgi-Samojeeds
    - Joeratsisch — Uitgestorven
  - Zuid-Samojeeds
    - Kamassisch — Uitgestorven (1989)
    - Matorisch — Uitgestorven (19e eeuw)
    - Selkoeps

Typologie

Typische karakteristieken van de Oeraalse talen zijn

veelvuldig gebruik van onafhankelijke suffixen (agglutinatie) en achterzetsels
in verband daarmee een groot aantal naamvallen (13-14 gemiddeld), bijvoorbeeld
- Fins (16)
- Hongaars (18)
- Wepsisch (24)
- Komi (27)
klinkerharmonie
het ontbreken van een grammaticaal geslacht
het voorkomen van een negatief werkwoord
palatalisatie van medeklinkers
het ontbreken van tonaliteit
het gebruik van possessiefsuffixen in plaats van bezittelijke voornaamwoorden
het voorkomen van een dualis in een aantal takken (Samojeeds, Ob-Oegrisch en Samisch)
het ontbreken van een werkwoord voor "hebben": dit concept wordt weergegeven met de constructie "bij mij is..."
de klemtoon ligt in de meeste talen op de eerste lettergreep
het gebruik van enkelvoud na een telwoord

Niet alle Oeraalse talen vertonen al deze kenmerken: het negatieve werkwoord komt in de Oegrische tak niet voor en is in het Estisch onvervoegbaar geworden, de dualis beperkt zich tot het Samojeeds, het Ob-Oegrisch en het Samisch. Het is ook niet zo dat al deze kenmerken in het Proto-Oeraals al (in dezelfde mate) voorhanden waren: het naamvalsysteem van het Proto-Oeraals was aanzienlijk beperkter dan in de meeste huidige dochtertalen en het voorkomen van een dualis in het Proto-Oeraals is omstreden.

Naast bovengenoemde en grotendeels overgeërfde overeenkomsten in hun grammaticale structuur komt ook de woordenschat van de Oeraalse talen voor een belangrijk deel overeen. Hoewel latere leenwoorden (vooral uit Slavische en Turkse talen) de overgeërfde Oeraalse woorden in aantal hebben overvleugeld, zijn het vooral de basiswoorden die zich in de talen hebben kunnen handhaven. Hiertoe behoren onder meer de veel gebruikte woorden voor lichaamsdelen en natuurverschijnselen, persoonlijke voornaamwoorden, telwoorden en elementaire werkwoorden (eten, drinken, geven, brengen etc.).

Ook in hun morfologie hebben de Oeraalse talen gemeenschappelijke elementen bewaard: morfologie is beter dan de woordenschat bestand tegen vreemde invloeden. Zo hebben de moderne Oeraalse talen de Proto-Oeraalse naamvalsuitgangen, persoonsuitgangen en meervoudsuitgangen voor een groot deel bewaard.

Overeenkomsten

Nederlands	Proto-Oeraals	Fins	Estisch	Võro	Noord-Samisch	Inari-Samisch	Erzja	Mari	Komi	Ostjaaks	Hongaars	Nenets
hart	*śüδäme	sydän, sydäm-	süda, südam-	süä, süäm-	čotta, čoddaga	-	śed'ej dial. śäd'ej, śed'eŋ	šüm-	śələm	səm	szív	sēw
schoot	*süle	syli	süli		salla, sala	sollâ	sel' dial. säl'	šəl	syl	jöl	öl	-
ader	*se̮ne	suoni	soon	suuń, soonõ-	suotna, suona	suonâ	san	šön	sən	jan	ín 'zenuw, pees'	tēn
gaan	*mene-	mennä, men-	minna, min-	minnäq, min-	mannat	moonnâđ	-	mija-	mun-	mən-	menni ‘gaan’, megy ‘hij gaat’	min-
vis	*kala	kala	kala	kala	guolli, guoli	kyeli	kal	kol	-	kul	hal	xal'ä
hand	*käte	käsi, käte- gen. käden, part. kättä	käsi, kät- gen. käe, part. kätt	käsi, kät- gen. käe, part. kätt	giehta, gieđa	kietâ	ked'	kö	ki	köt	kéz	-
oog	*śilmä	silmä	silm, silma-	silm, silmä-	čalbmi, čalmmi	čalme, šalme	śel'me dial. śäl'me	šinča	śin	sem	szem	sew
been	*yalka	jalka	jalg	jalg	juolgi, juolggi	jyel'gi	jalgo 'te voet'	jol	-	-	gyalog 'te voet'	-
knok	*luwe	luu	luu	luu	-	-	lovaža	lu	li̮, lѳ	lŏγ, lăw	láb¹	lī
vader	*ićä	isä	isa	esä	áhčči, áhči	eeči	-	iza, əzä	-	ɑ̄ś (Wogoels)	ős 'voorouder, -vader' dial. ös(i)	nīśe
vuur	*tule	tuli	tuli, tule-	tuli, tulõ-	dolla	tullâ	tol	tul	ti̮l	-²	-²	tū
tand	*piŋe	pii	pii		bátni³	pääni³	pej dial. peŋ, päj	püj	piń	pöŋk, peŋk	fog	-

¹ Is wellicht een afleiding met het Oeraals vergrotings-achtervoegsel -mp.
² Het Proto-Oegrische neologisme *täɣtə ‘vuur’, waaruit Wogoels tāwt, Ostjaaks tut en Hongaars tűz, dial. tíz.
³ Heeft mogelijk niet dezelfde etymologische oorsprong.

Bibliografie

Abondolo, Daniel (red.), The Uralic Languages, Londen/New York: Routledge, 1998, ISBN 0-415-08198-X.
Collinder, Björn, Survey of the Uralic Languages, Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1957.
Collinder, Björn, Fenno-Ugric Vocabulary: An Etymological Dictionary of the Uralic Languages, Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1955.
Décsy, Gyula, The Uralic Protolanguage: A Comprehensive Reconstruction, Bloomington (Indiana): Eurolingua, 1990.
Hajdú, Péter en Péter Domokos (1987), Die Uralischen Sprachen und Literaturen, Budapest: Akadémiai Kiadó; Hamburg: Helmut Buske, 1987.
Laakso, Johanna, Uralilaiset kansat (= Oeraalse volkeren), Porvoo – Helsinki – Juva, 1992, ISBN 951-0-16485-2.
Rédei, Károly (red.), Uralisches etymologisches Wörterbuch (= Oeraals etymologisch woordenboek), Budapest: Akadémiai Kiadó; Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1986-1991; 1988-1991.
Sauvageot, Aurélien, Recherches sur le vocabulaire des langues ouralo-altaïques (= Onderzoek over de woordenschat van de Oeraals-Altaïsche talen), Parijs, 1930.
Sinor, Denis (red.), The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences, Leiden – New York: Brill, 1988.

Externe links

Bronnen, noten en/of referenties

Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Uralic languages op de Engelstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.