Diciarasioun universäle di diriti d’l’omu, art. 1 Tücci i omi i näsciu liberi cun ra mëxma dignitä e i mëxmi diriti. I han raxioun e cusciainsa e i devu cumpurtese i öin cun l'ätru c’me s'i fisu fradei.
Teritoriu d'l'Uadaise, saraiva a dì ra zona sctorico-cultururäle dei Bäsu Piemounte e dei Munfrä 'ntra pruveincia d'Lisciandria, ch'a péia u nume da ra çittä d'Uä. Tra i parlè d’tipu ligüre u i a però sulamainte quei ‘nt’i cumüni a Est d’Uä e d’Seivan, maintre i ätri i soun d’tipu piemuntaise.
Ant'u xvilupu du dialetu uaröxiu l'hä avü in rolu impurtante ia relasioun cui parlè ligüri centräli: ra çittä d'Uä l'é sctäia difäti streciamainte liäia a ra sfera d'infruansa ligüre, sovratütu dai 1277, quande i Malaspin-na i l'han vendoua a ia Repüblica d'Zena, fein-na a i 1814, quande l'é pasäia a u Regnu d'Sardegna. Ad ogni modu, se bain che is legame cun Zena l'é sctä forte, ra natüra geugrafica d'Uä l'hä purtä sainsa dübiu anche ai cuntribütu dra cultüra e di parlè dei Munfrä. C'scì Uä l'é saimpre sctäia 'ntra sò sctoria in pounte a 'nmasu a ia realtä ligüre e a quela padan-na: d'ätra pärte, as truäva 'ntra Scträ du Zuvu, che zä da u XIII seculu a culegäva ra rivera cun ra cianüra lisciandrèin-na e cui Munfrä, ben bain prima dra custrusioun dra Scträ du Tüichein ant'ei 1870.
Mäppa dra Repüblica d'Zena
An generäle, ei testimunianse leträrie di parlè d'l'Ultrezuvu “sctoricu” i soun poche, xliäie an relasioun a ra geugraféia lenguistica e scärse riscpatu a ra sctoria leträria. A livelu lucäle, difäti, de d'lä d'cäca tema che us ripeta, ei tensciùgni d'sci autui i soun tropu diferainti, c'scì cume diferainte l'é ra tendainsa culturäle di diversci periudi sctorici, saimpre dipendainte da mudelli d'föra o avxein, aura zenaixi e ligüri, aura munfrigni e piemuntaixi, aura nasiunäli. Us träta dounca d'tascti d'ucaxioun (per esaimpiu, sturnèlli d'fascta, pueséia d'invetiva) d'üzu streciamainte lucäle, mä anche d'opere che i miru a tradisiùgni leträrie d'ciü läigu rescpìru[4].
U Satçaintu
Ra testimuniansa scricia ciü antiga du dialetu uaröxiu che am é 'riväia a pä ese ra tradusioun dei prime çinquanta ötave dra Geruzalemme liberäia du Tasso, cumpeia 'nt'u Satçaintu e cunseiväia 'nt'l'archiviu Buffa d'Uä[5] (Anselmo Roveda u mensoun-na is tasctu c'me “persu”[6]). 'Nt'ei 1783 ei pueta arcädicu Benedetto Buffa (1737-1784) u funda l'Accademia Urbainse, n'asuciasioun che l'é ancura ativa 'ntra difuxiòun e valurizasioun dei patrimoniu sctoricu, artisticu, lenguisticu e folcloristicu d'Uä.
U Risurgimaintu
Tra l'Ötçaintu e ra prima metä du Növçaintu ra prudusioun leträria an uaröxiu a cunuscia in mumaintu d'fiuritüra, an linea cun ra tendainsa, alura difüza an tüta l'Itälia, a l'interasse pei cultüre pupuläri e i tradixiugni dei regiugni[7]. Domenico Buffa (1818-1858), che l'é sctä prima d'tütu furtemainte 'mpegnä 'ntra pulitica dei sò taimpi, a l'imprinçipi c'me espunainte dra snisctra muderäia e pöi du liberalixmu d'Cavour, u tröua pärte 'ntra sctoria dra letratüra an uaröxiu ascì. 'Ntra sò vita l'é sctä fundatù dei giurnäle Lega Italiana (1848), depütä a ra Cämera du Regnu d'Sardegna, Minisctru d'l'Agricoltüra e dei Cumerciu suta i guverni Gioberti-Chiodo e per finì Cumisäriu pleniputensäriu dra pruveincia d'Zena suta ei guvernu Cavour per risulvai ei bulezümi d'ispirasioun mazinian-na. Dai pountu d'viscta leträriu, Domenico Buffa l'é sctä però anche ei prim folclorista 'nt'ei cuntasctu ligure-subalpein e ei prim leträ du Regnu d'Sardegna a antainde u sctüdiu dei tradixiugni pupuläri cume quesccioun filulogica. D'ätra pärte, pr'u sctüdiu dei testimunianse che l'avaiva 'rgü, l'hä elaburä in fein sisctema metudulogicu d'riçeica, d'critica di tascti e sovratütu d'ortugraféia dialetäle. L'opera ch'a droba is sò primätu l'é u Saggio di sapienza popolare, c'mensä 'nt'ei 1838, ch'u cuntegna 281 pruveibi 'rgüi 'ntra zona d'Uä, 'ntra valä d'l'Üiba, a Turein, a Zena e an çima a i brichi dra Ligüria centräle. Per de ciü, in manuscriciu dra sò Raccolta di canzoni popolari, c'mensäia 'nt'ei 1840, u sarä drubä da Costantino Nigra, che da lé u l'avaiva avü, per scrive l'opera Canti popolari del Piemonte (1888).
Domenico BuffaRa cansoun “La biunda di Voghera”, 'ntra sò verscioun uaröxia, che Costantino Nigra l'hä pöi ripiä da ra lesioun d'Domenico Buffa
Cuntempuräneu d'Domenico Buffa, prutaguniscta du Risurgimaintu a Uä e demucraticu radicäle 'nt'ei cuntasctu puliticu du sò taimpu, Tugnein Rebbora (1815-1861) l'é sctä autù d'cansugni e sunetti a tema patrioticu e celebrativu. Dra sò prudusioun, tra ätre pueséie an italian, us mensoun-na Zobbia grassa ant Uò, scricia an ucaxioun d'l'emanasioun du Sctatütu Albertein ant'ei 1848, e trai sunetti dedicäi a i surdäi uaröxi dra Prima Uèra d'Indipendainsa.
(ov)
«Quei d'Tajeu e quei d'Servan
Bougni amixi anche i saran,
Tucci i atri, e quei dra Rocca
I parlran dra maesma bucca,
Ous bevrà a ra maesma brocca. »
(LIJ)
«Quélli de Taieu e quélli de Scirvàn
Boìn amîxi anche saiân
Tùtti i âtri, e quélli da Ròcca
Parliân da mæxima bócca,
Se beviâ a-a mæxima bròcca. »
(Tugnein Rebbora: da ia pueséia Zobbia grassa ant Uò (1848))
Ant'ei cuntasctu di canti pupuläri e dei fòre d'tradisioun us ricorda ei testimunianse 'rgoue an giru a Uä, se bain che de scpesu presentäie c'me “ligüri” o “zenaixi”, e püblicäie da Oreste Marcoaldi an'ei 1855.
Ra rivulusioun indüstriäle
Ei maisctru d'sccöra Francesco Carlini, che l'avaiva zä staisu an italiàn u saggiu Cenni storici su Ovada (1874), 'nt'ei 1881 u cumpoun-na ia pueséia satirica Ra carossa do diao, an ucaxioun dra custrusioun dra feruvéia tra Növe e Uä. Ei cumpunimaintu, ançertä an çima a u tema d'l'ignuransa pupuläre, dra superstisioun e du rigettu c'me reasioun ai prugressu tecnulogicu, l'hä avü in gran suciasu a u taimpu e l'è sctä adatä fein-na pr'u teätru da pärte d'na cumpagnéia lucäle d'atui.
Culoumbu Gajoun (1878-1973) l'é vissü per diversci ägni a Uä, dounda l'hä laurä c'me antiquäriu e l'à c'mençipiä ra sò cariera d'leträ sulu 'nt'ei cuntasctu du disäxiu suciäle dei prim dopu uèra. Difäti, 'nt'ei 1919 u püblica 'nt'ei Corriere delle Valli Stura e Orba ia pueséia Mangia ti ca mangiu mi e, l'ännu aprövu, U crescia tutu, dui cumpunimainti che i denounsiu ra trägica cundisioun ecunomica du taimpu, segnä da ra fäme, da l'aumaintu dei prexi e da ra disucupasioun.
(ov)
«- Quande t'me spusi? - a fo ra feia -
prumisu i t'm'hoi a uera fineia.
Rispounda u zuvnu: - A i hö focc de tütu,
mo m'u s'fo a spusese, se u crescia tütu?
I t'saroi maia, quande u s'purrö
cun menu spaise mete sü cö.
Mi a te spusraiva fin da stasaira,
mo u crescia làina, cutoun e tàira,
mubilia, scòipe e giancherèia:
t' poi fene d'l'ecunumeia!
U crescia i maloni, e ciü l'infruainsa,
e u crescia i burichi chi stüdiu ra sciainsa.
I seicu e i bacilu, e n'le poru truè:
se da ti n'te uarisci, u t’tuca crepè. »
(LIJ)
«- Quànde ti me spôzi? - Fa a fìggia -
promìsso ti m'æ a goæra finîa.
Rispónde o zoêno: - Ò fæto de tùtto,
ma cómme se fa a spozâse, se crésce tùtto?
Te saiö màio, quande se poriâ
con mêno spéize métte sciù cà.
Mi te spoziæ scìnn-a staséia,
ma crésce lànn-a, cotón e téia,
mòbili, spasoîe e giancàia:
ti peu fâne de economîa!
Crésce i malànni, e ciù l'infloénsa,
e crésce i borìcchi che stùdian a sciénsa.
Çèrcan o bacìllo, e no o peuan trovâ:
se da ti no te goarìsci, te tócca crepâ. »
U püblica anche ei pueséie Peia u santé e Feja a lavè an çima a l'Emancipazione, giornale socialista, ch'u dvainta però vitima dei vire fasciste. 'Nt'ei 1923 alura u püblica an çima a u Giornale d'Ovada, Eco dell'Alto Monferrato, giurnäle lucäle d'ispirasioun fascista, Ra batàia 'ncù scipèinte. Ad ogni modu, i temi 'nt'i queli u se 'nversa u xlançu liricu dra meiu pueséia d'Gajoun i soun sovratütu ra natüra, ra tèra natäle, ei paesägiu, ei moundu campagnòlu, ei feie dra campägna, l'oua e i vein dei culein-ne d'Uä.
(ov)
«Nöce d'vendègna bala e misteriusa:
trai quorti d'löina föra e 'n quortu scusa;
mo pristu a sarò tüta luminusa
a seivì da testimoni a ra me spusa.
E pr'u to zuramaintu
a vöiu testimoni e i vaintu
che e i niure brüte u scura
e u spantia e i smeinse d'fiura.
'N t'i proi, campi e firogni
u canta grili e arogni
cansugni d'malincuneia,
miranda u çé ch'u reia.
Lazù u boia 'n can:
lainte navôse i van;
i soun stanchi omi e böi.
Mo 'n t'l'oria u i ha d'ancöi
canti e riôde sincere
de i mile vendignere,
che ra nostra vole i han ampeia
d'amù e d'alegreia. »
(LIJ)
«Néutte de vendégna bèlla e misteriôza:
træ quàrti de lùnna fêua e ‘n quàrto ascôza;
ma fîto a saiâ tùtta luminôza
a servî da testimònio a-a mæ spozâ.
E pe-o tò zuaménto
véuggio a testimònio o vénto
che e nûvie brùtte o scôra
e-o spàntega e seménse de sciôe.
Inti proéi, cànpi e fiâgni
cànta grìlli e âgni
cansoìn de malinconîa,
miàndo o çê ch'o rîe.
Lazù l'abàia ‘n càn:
lénti gòusi vàn;
són stànchi òmmi e beu.
Ma inte l'âia gh'é da ancheu
cànti e rizâte scinçêe
de mìlle vendegnatôe
chi-â nòstra vàlle àn inpîa
d'amô e d'alegrîa. »
(Culoumbu Gajoun: Nöce d’vendegna)
Ant'i veint'ägni dei fascixmu, per uagnè ei cunsainsu dra giainte, u regime u urganiza dei fascte pupuläri ciamäie Vendemmiali: l'é propi 'nt'is cuntasctu ch'u fiuriscia ei periudu d'oru d'Gajoun, ch'u vega i sò cumpunimainti sccrove in gran suciasu e godì d'läiga difuxioun 'ntra zona d'Uä. Sctampä a Zena 'nt'ei 1944, Niappe l'é 'n puemetu burlescu ançertä an çima ai persunagiu da dounda l'opera a peia u nume. Niappe, nume ipocoristicu per Giuxappe, l'é in cuntadein sempliciottu saimpre prountu a cuntè ei sò sctorie pein-ne d'esagerasioun per blaghè o ei sò dixlipe redicule, cundeie cun ia grässa cumicitä pupuläre. Comonque Gajoun l'é arscì a fè d'in persunägiu dra scchernia pupuläre na figüra per nainte scciäta che, de d'lä dra sò ingenuitä, l'é taincia d'irunéia, d'umanitä e sovratütu d'in carätere arxiulì. Staisa tra ra fein di ägni Çinquanta e i primi di ägni Sciuscianta, ra racòlta d'epigrammi I limùgni du Dè l'é na cronaca muräle d'quelu taimpu, ch'a tratäva i aspetti ciü rediculi mä anche tragici du sgòundu dopu uèra. 'Nt'ei 1963 l'Accademia Urbainse a püblica l'Antologia Ovadese con dei opere d'l'autù, curäia da Emilio Costa. A 'n çertu pountu dra sò vita Gajoun u sctramüa a Zena, dound'u cuntinua a cumpoun-ne pueséie e epigrammi fein-na a i sò ürtimi giurni. Pocu prima d'murì u läscia i sò scrici ai pitù Cav. Natale Proto per l'Archiviu sctoricu d'l'Accademia Urbainse.
(ov)
«I se scòuntru i Grangi, sainsa fese 'n borIu:
a vo so bain se a suma ancura ‘nt'l’orIu. »
(LIJ)
«Se scóntra i Gréndi, sénsa fâse ‘n negrón:
a va za bén se sémmo ancón in sce l’òrlo »
(Culoumbu Gajoun: I limùgni du Dè, 5)
(ov)
«Scüsè, se i hai truò òspri i me limùgni:
u rastu a v'le dirò pei elesiùgni. »
(LIJ)
«Scusæ, s’eî trovòu àspi i mæ limoìn:
o rèsto vò-u diö pe-e eleçioìn. »
(Culoumbu Gajoun: I limùgni du Dè, 87)
U sgòundu dopu uèra e ei miräculu ecunomicu
Amiratù d'Gajoun, Francu Reseccu (1920-2007) l'hä vissü da zuvnu ei tragedie dra Sgòunda Uèra Mundiäle, mä ra sò prudusioun l'é cunuscioua sovratütu per ra sò rapresentascioun di lascti cangiamainti dra sucietä 'riväi cui miräculu ecunomicu du sgòundu dopu uèra. L'é sctä apresä c'me pitù ascì, che l'hä fäciu di quädri dedicäi a i paesägi d'Uä, sò cära tèra natäle, o a i sò persunägi, rapresentäi cun ina sensibilitä psicologica fuza. Dra sò pueséia us ricorda Ra freve du cemaintu (1960), ch'a träta cun irunéia l'anvaxiaindu e ra muscitä di taimpi muderni, e La gora di prexi (1971), scricia an ucaxioun d'l'inaugurasioun dei prim supermeicä dra çittä.
(ov)
«che poei a ra féin, se a devmu di
inscioein u vö neghèle s’ prugressu chi.
Perciò n’ elogiu u và a i maestranse
chi han migliurà tante sembianse.
E chi u lavura e l’ha rendimaintu
quàxi u po’ pièsle l’appartamaintu,
ma stum-ma attainti (ra vita r’è breve)
andum-ma ‘nt u noevu, però sainsa freve,
e fum-ma cmè quellu che u ‘ndava diganda:
“Ne stene a fé d’pàsci ciü lounghi dra gambaˮ. »
(LIJ)
«che pöi a-a fìn, sò-u dovémmo dî,
nisciùn o veu negâlo sto progrèsso chi.
Perciò ‘n elògio o va a-e meistrànse
ch'àn megiòu tànte senbiànse.
E chi o lòua e-o l'à rêo
quæxi o peu pigiâselo o scîto,
ma stémmo aténti (a vìtta a l'é brêve):
anémmo into nêuvo, però sénsa frêve,
e fémmo cómme quéllo ch'o l'anâva dìndo:
“No stæne a fâ di pàsci ciù lónghi da gànba”. »
(Franco Resecco: da ia pueséia Ra freve du cemaintu)
Ant'i apounti d'sctoria leträria d'Fiorenzo Toso[8], tra i autui uaröxi du sgòundu dopu uèra i soun ripurtäi u sctoricu Gino Borsari (1917-1944) e i pueti Carlo Piero Pessino (Au Gaiun Culumbu), Tugnein Tassistru (1912-1988) (U trenein da Növe a Uä, U dialettu, A Uô, Sghinzere e sghinzerugni), Emilo Torrielli (1922-?). An particuläre, Torrielli l'hä scriciu u racountu I Re Magi, ei pueséie Saira d'esctà, Ra Galanta e Ia fascta du Sctatutu, ei racolte d'pueséie Mesctei di na vòta e Räcule uaröxe, in libretu d'racounti antitulä Sctorie de Sctüra, mä l'hä anche cumpilä ei Vucabuläriu dei parole uaröxie sc-cete e cumüni. Tassistru l'hä 'nvece lasciä 175 pueséie, che ei ciü tante i soun discpunibili an fùima dattiloscricia e suvainte d'grämu leze: i sò cumpunimainti i risautu per l'üzu d'na fùima particuläre d'dialetu, rica d'parole uramäi xmentiäie.
(ov)
«Girùndlanda pei stròie d'Uò
i na cosa a mò ampresciunò
e per istu ca vòiu scrive
quelu cam seintu duvèi dive!
Un se seinta ciù a parlè, specie dai fiòi
u dialettu che ancù au dì d'ancòi
l’è u ciù balu e fè pùra u gir'arioundu
che us pòrla e us cunuscia 'n't'is moundu!
U dialettu d'Uò le piemunteise,
u ià du zeneise e dei franseise
quel chi parlòvu 'n'ti teipi 'n' drera
an Cernòia e an Vultegna.
L'esperantu lè poca còsa
a cunfrountu i' t' pòi metle an prosa
i' t'pòi cantèle e reçitèle
e i't' pòi anche muxichele.
Uaròsci còri (fè cmi vurèi)
mò u nòster dialettu seichè d'savèi
mùstrele bein ai vòster fiòi
che per lu ciù, au di d'ancòi
i pòrlu fein, i pòrlu italian
cun di sguarugni cu pò african!
Cume le balu parlè d'Uò
s-cetu cùmei m'lan mustrò
e se iv 'truesci a girè ei moundu
i'v' capiran da sima foundu!»
(LIJ)
«Giandonàndo pe-e stràdde d’Oâ,
‘na cösa a m’à inprescionòu
e pe quésto che véuggio scrîve
quéllo che me sénto dovéi dîve!
No se sénte ciù parlâ, spécce da-i figeu
u dialétto ch'ancón a-o giórno d’ancheu
o l’é o ciù béllo e fæ a riónda ascì
che o se pàrla e-o se conósce inte sto móndo!
U dialétto d’Oâ o l’é piemontéize,
u gh’à do zenéize e do françéize,
quéllo che i parlâvan a-i ténpi inderê
in Cernâia e in Vultegna.
L’esperànto o l’é pöca cösa
a confrónto ti peu méttilo in pröza
ti peu cantâlo e reçitâlo
e ti peu ànche muxicâlo.
Uadéixi câi (fæ cómme voéi)
ma o nòstro dialétto çercæ de savéi,
mostrælo bén a-i vòstri fìgeu
che pe-o ciù, a-o giórno d'ancheu
i pàrlan fìn, pàrlan italiàn,
con di sgoaroìn ch’o pâ africàn!
Cómme o l’é bèllo parlâ d’Oâ,
sccétto cómme me l’àn mostròu
e se ve trovésci a giâ o móndo
ve capiân da çìmma a fóndo!»
(Tugnein Tassistru: U dialettu (1970))
«Perché ignorare il nostro dialetto? Perché non conservarne la genuina, rude freschezza? Non cercare nei suoi toni, ora dolci, ora aggressivi, una autenticità che sarebbe dannoso perdere? Snobbare il dialetto per non sentirsi menomato, non insegnarlo ai figli o vietarne loro l'uso per sentirsi meno provinciali è cosa che non ha senso e dimostra solo insensibilità ed ignoranza.»
(Emilio Torrielli: Sctorie de Sctüra, Prefasioun)
L'era digitäle e u dialetu 'ncöi
An generäle, an Itälia l'üzu di dialeti l'é scentä 'nt'ei cursu dei Növçaintu sovratütu cun ra difuxioun dra sccörarizasioun, di mazi d'cumunicasioun e d'tüte ei ätre mudalitäie d'espuxisioun a ra leingua italian-na, d'l'italofunéia, c'me d'diverse fùime d'cunträsctu ascì a u dialetu. Difäti tüci sci parlè i soun sctäi cunscideräi 'nt'ei pasä ra “malerba dialettale” ch'a duvaiva ese rancäia véia, per raxiùgni pulitche e suciäli, a partì zä dai cuntasctu dra sccöra[9]. Ei Piemounte l'é tra ei regiugni dound'u dialetu u pò dìse particularmainte pocu vivu, sovratütu 'nt'ei zone dei çittäie: secoundu l'ISTAT u 9,8% dei persoun-ne 'ntra regioun u druba scma u dialetu an fameia e u 25,4% u u druba ansame a l'italiàn (2006). An tüttu ei Piemounte l'üzu di dialeti u se cunseiva an limitäie zone d'vera e propi diglossia, cun tüta prubabilitä 'nt'ei pciti ciantri 'ntra campägna, resisctainda sulamainte 'ntra generasioun di noni, e u pä dounca ese desctinä a scparì 'nt'l'èicu d'pochi ägni[10]. An particuläre, u dialetu uaröxiu ascì l'hä patì na forte cuntrasioun ant'ei cursu du seculu pasä e c'sci l'é sctä ugettu 'nt'i ürtimi ägni d'diverse inisiative per ripiele e cunseivele, anche gräçie a i növi mazi tecnulogici d'l'era digitäle. 'Nt'is suicu us inseriscia ei grüpu Facebook “Ra sghinséra” (da u nume d'in sctrumaintu muxicäle che us sunäva 'ntra sman-na santa, ciamä an zenaise “ræna” e an italiàn “raganella”), nasciü 'nt'u 2015 da n'idea d'Dino Gaggero cui fein d'fè cunusce u dialetu d'Uä, d'uardèle e d'difòundle[11]. 'Nt'ei mëxmu sainsu a s'impegna 'ncöi l'Accademia Urbainse ascì, fundäia 'nt'ei 1783 da Domenico Buffa e pöi ripruposcta da Eraldo Ighina 'nt'ei 1957. Sa urganizasioun a s'prupoun-na difäti d'fè cunusce ra cultüra dei posctu, d'scpantiè ra fuimasioun artistica e educativa, d'valurizè l'ereditä sctorica dra çittä d'Uä[12].
Carateristiche e clasificasioun
U dialetu uaröxiu l'é clasificä 'nt'u Ligüre d'Ultrezuvu d'Punainte mä u custituiscia in parlè d'tranxisioun cun u dialetu autu-munfrein dra leingua piemuntaise, ra zona dei quelu a cumprainde zä i cumüni cunfinanti a Nord e a Ovest d'Murere, Cheimurein, Terxöbi, Ra Rocca. Ei cunfein ch'u spartiscia ra leingua ligüre da quela piemuntaise difäti u cura 'ntra pruveincia d'Lisciandria ciü o menu sü pei fiüme Üiba, ch'u päsa propi per Uä.
L'areäle du dialetu uaröxiu us xläiga cui sò variante de d'lä dra sula çittä d'Uä ai paixi an giru. Is parlè difäti u musctra na gran varietä an teimini d'ghega[13] e d'vucabuläriu, ch'a dipainde da ra frasioun (Gnuchetu, Lacosta, 'Ngherlan, San Lurainsu), dai quarté e fein-na dau rioun an quesccioun. Per esaimpiu, ei curispetivu dra parola italian-na “finestra” an uaröxiu u pò ese, secoundu ra zona, baicoun [baiˈkou̯ŋ] (ciantru d'Uä, carugi), beicoun [beiˈkou̯ŋ] ('ntra periferéia e a Belforte ascì), barcoun [barˈkou̯ŋ] c'me an zenaise o, ancura, f'nesctra [ˈfnεʃtra] e f'nasctra [ˈfnaʃtra] c'me 'nt'i parlè piemuntaixi avxein. Ultre a ra sò maicä tendainsa a muè 'nt'u teritoriu, u dialetu d'Uä l'é ben bain cangiä cui pasè du taimpu, tantu che Paolo Bavazzano, 'ntra presentasioun du sò Vucabuläriu, l'hä missu an cèru c'me "l'ägia subì variasiùgni a ogni tramountu d'generasioun", acettainda diverse "cuntaminasiùgni".
Clasificasioun di dialeti dra leingua ligure: an russu sccüru, i dialeti du ligüre d'UltrezuvuLeingue autoctone dra pruveincia d'Lisciandria
██ çepu piemuntaise
██ çepu ligüre
██ çepu emilian (turtunaise)
Ra natüra particuläre du dialetu uaröxiu as distingua per na serie d'carateristiche, tra ei queli us riporta:
palatisasioun vansäia di grüpi /pl/ e /bl/ an /tʃ/ e /dʒ/, mä sulusioun de /fl/ an /fi/ ciütosctu che an /ʃ/ cume an zenaise e ancura 'nt'i parlè d'Campu e Masoun (per esaimpiu ciöve'' c'me u zenaise “ciêuve”, giàncu c'me “giànco”, mä fiùra anvece du zenaise sccetu “sciôa/sciô”, bain che l'é uramäi gnoua ciü cumüne ra fùima italianizäia “fiôre”). Is fenomenu l'é cumparsciü 'nt'u zenaise zä 'nt'ei Çinçaintu (per esaimpiu “ciêuve” anvece dei precedainte “piover” o “ciànze” per “pianzer”);
mancansa dei fenomenu d'l'apocope, c'me 'nt'i parlè ligüri, föra che i pochi mëxmi cäxi (per esaimpiu , forte cume u zenaise “fòrte” anvece dei munfrein fort);
presainsa d'sincope, c'me 'nt'i parlè piemuntaixi (per esaimpiu an mnasctra c'me 'nt'ei munfrein mnèstra, anvece du zenaise “menèstra”);
palatisasioun de /kl/ (per esaimpiu ögiu, c'me 'nt'u zenaise “éuggio” e 'nt'ei munfrein ogg, mä nainta 'nt'ei piemuntaise eucc/euj);
sulusioun de /li/ an /j/ cume 'nt'u nuvaise e anche 'nt'ei munfrein, anvece du zenaise /dd͡ʒ/ (per esaimpiu, fameia c'me 'nt'u nuvaise "famìa", diversamainte da u zenaise “famìggia”);
trasfuimasioun de /uː/ an /yː/ c'me an ligüre, an cangiu dei munfrein /i:/ (per esaimpiu, füme e paregiu u zenaise “fùmme”, anvece de "fïmm");
cunseivasioun dra /r/ tra ei vucäle, ch'a l'è scentäia 'nt'u zenaise sulu 'nt'u Satçaintu c'me trätu pupuläre, mä ch'a l'é rasctäia 'nt'ei variante du ligüre “a prunounsia arcaica” 'nt'ei zone dra perferéia (per esaimpiu ei uaröxiu sarà an raportu cun u zenaise "saiâ", alura cun "alôa", aura cun "òua"). L'aproscimainte alveuläre ([ɹ]), cèru “indice ligüre” che l'é ancura segnaläia pr'ei lucalitäie minuri an giru a Uä (d'solitu ciamäia “r ariundäia”), l'é an véia d'trasfuimasioun ant'in ciü genericamainte setentriunäle monovibrainte alveuläre ([ɾ]) e l'hä suvainte na prunounsia an mazu[14].
cäucia dra /k/ tra ei vucäle che an zenaise l'hä dä an cangiu /g/ (per esaimpiu feu per u zenaise “fêugo”, zuè per “zugâ”, eua per “ægua”);
trasfuimasioun de /kt/, che 'nt'u zenaise l'hä dä /it/, an /t͡ʃ/ cume 'nt'i parlè d'Masoun e d'Campu, 'nt'l'urbascu e anche 'nt'ei munfrein, mä nainta 'nt'ei piemuntaise (per esaimpiu nöce per u zenaise “néutte”, fäciu per “fæto”, diciu per “dîto”);
presainsa dei fenomenu dra “A tonica velarizäia”, saraiva a dì ei cangiamaintu 'ntra prunounsia dra letra A ([a]) quande as tröua suta l'aciaintu dra parola. Ra zona d'difuxioun d'is carätere a se scpantia tra ra Rivera d'Punainte (fein a i quartéi punentigni dra çittä d'Zena) e i Bäsu Piemounte, tantu da 'nterassè dei variante dra leingua ligüre e anche dra leingua piemuntaise. 'Nt'ei uaröxiu ra A tonica velarizäia a péia in sòun ben bain streciu tra ra A e a O serä ([ɒ]): riguärdu a ia graféia, Emilio Adriano Torrielli u segna 'nt'u sò vucabuläriu is sòun cun ä (Uä, mäzo, ännu, Natäle), mä suvainte l'é rapresentä cun ô ascì, per esaimpiu 'ntra grafeia d'Culoumbu Gajoun (Uô, môzu, ônnu, Natôle).
Vucäle 'nt'ei quadriläteru du dialetu ligüre d'l'Ultrezuvu d'Punainte, scimile a u dialetu parlä a Uä
Ra linea isoglossa ch'a l'é sctäia suvainte cunscideräia decisiva per afeimè o neghè ra natüra ligüre d'in parlè l'é quela ch'a segna ei cunfein dra palatisasioun vansäia di grüpi /pl/, /bl/ e /fl/ an /tʃ/, /dʒ/ e /ʃ/. Difäti, is fenomenu u rapresainta “l'ünica nuvitä prupimainte ligüre” e us pò mirè an modu cèru 'nt'ei uaröxiu ascì, cun l'ecesioun dei grüpu /fl/, mä l'é anche vèra che per isctu ra palatisasioun l'é ra menu afeimäia 'nt'i ätri parlè ligüri e a manca per esaimpiu 'nt'u dialetu d'Spesia). Is fenomenu u manca per esaimpiu zä 'nt'ei parlè d'Seivan, ei cumüne che us tröua sulu a 7 chilòmetri ciü a Nord d'Uä. 'Nt'is prinçipi Hugo Plomteux u n'cunscideräva nainta c'me ligüre fein-na u nuvaise per ra mancansa d'palatisasioun cumpleta (c'me per [ˈbjaŋku] anvece du zenaise [ˈdʒaŋku], da u latein medieväle blancum), bain che c'me ra leingua ligüre u cunseiva ei vucäle atone a ra fein dra parola, secoundu na carateristica ch'a distingua i dialeti padagni da quei “propimainte ligüri”.
D'ätra pärte, ei uaröxiu u presàinta di träti che i se scmaiu a quei di parlè ligüri centräli ciütosctu che di dialeti ciü avxein dei Munfrä meridiunäle, mä u dimusctra cère diferainse cun i öine e cun i ätri. Us pò anche ascrive a ra fameia di parlè d'l'Üiba, ra definisioun dei queli l'é comonque scma d'natüra geugrafica e nainta lenguistica, dätu ch'a 'rgöia ansame dialeti ligüri, piemuntaixi e ligüri-piemuntaixi. I parlè d'l'Üiba i péiu difäti u nume da quelu dei fiüme Üiba e i s'poru divide an bäsu-olbaischi (uaröxiu) e autu-olbaischi (mureraise, tiglietaise, urbascu).
Ortugraféia
U sctoricu Emilio Costa (1931-2012), an ucaxioun dra staisüra dra sò Antologia Ovadese (1964) per l'Accademia Urbainse, l'hä sutulineä c'me quelu d'l'ortugraféia uaröxia u saigia in prublema da ra sulusioun difiçile, dätu che ia tradisioun scricia l'é scärsa. Difäti, dopu avai cunsciderä ei peculiaritäie morfologiche e lesicäle dei parlè d'Uä, ansame a ra mancansa d'in sisctema d'scritüra auturevule, Costa l'hä çernü n'ortugraféia ch'a ripiése ei regule drubäie zä da Domenico Buffa per ra sò racòlta d'cansùgni pupuläri.
graféia Buffa-Costa
IPA
sòun scimile
esaimpiu
ö
[ø]
eu française
ögiu
ü
[yː]
u française
füme
x
[ʒ]
j française
lüxe
ç
[s]
s forte
çé
Ant'u so Vucabuläriu dei parole uaröxie sc-cete e cumüni (1980), Emilio Adriano Torrielli u premetta na seçioun antitulä “Avvertenze”, dound'u musctra u sisctema d'scritüra drubä per u sò lavù.
AVVERTENZE
De scpesu ra r an uaröxiu a n’hä nainte in sòun lenguäle vibrante c’me an italian mä in sòun lenguäle palatäle (d’vòte segnä cun ř), che us utegna prunounsianda ra r cun ra leingua missa còuntra ei çe dra buca. An di cäxi u sòun dra r ant’ina parola a pò cumpurtè significäti diversci: per esaimpiu, tureta (pcita ture) e tuřeta (pcita tora) o gura (èiburu dei genere Salix tipicu dei zone ümide, ei räme dei quelu i soun drubäie per utegne i gurigni) e guřa (regioun anatomica dra faringe uräle, dra pärte auta dei véie rescpiratorie e dei canarezu);
Ra s, dedvanci ai cunsunainti B, D, G, L, M, N, R, V, föra che poche ecesiùgni, l’hä u sòun dra j française, che an uaröxiu l’é rapresentä cun x, cume per esaimpiu an xbèrciu, xdenciä, xgarzelu, xlenguè, xmortu, xnaivru, xraxiunä, xnervè. Dedvanci ai cunsunainti C, F, P, Q, T, föra che poche ecesiùgni, l’hä u sòun de sc [ʃ], cume per esaimpiu an sccrosa, scfundrè, scpainde, scquagéta, sctäbi (d’vòte as pò truè segnäia anche c’me š o ş);
Ra x an uaröxiu, c’me an zenaise, sardu e spagnolu antigu, l’hä u sòun dra j française e nainta c’me ra x greca e latein-na;
Ra z as prunounsia c’me s sunòra, c’me ‘nt’l’italiàn “rosa” (sabaioun, zäinu, zeru);
Segni particuläri d’prunounsia i sòun ra dieresi (¨), ch'a mua u sòun de A, O, U, e ra coua (ç), ch'a cangia ra prunounsia dra ç an S surdu (c’me ‘nt’l’italiàn “sale”), c’me per esaimpiu an çe e çitu. Us utegna dounca:
- ä: sòun bain streciu tra A e O serä [ɒ]
- ö: sòun de EU française [ø]
- ü: sòun dra U française [y]
Gramatica
Articuli
I articuli determinativi i soun:
Pr'u singuläre
- l' dedvanci a i numi masculein e feminein che i c'mainsu cun vucäle (l'äzu, l'eua, l'iria, l'ortu, l'ursu)
- ei dedvanci a i numi masculein che i c'mainsu cui cunsunante b, c, f, g, m, p, q, v (ei bö, ei fiö, ei mätu, ei pan, ei vein)
- u dedvanci a i numi masculein che i c'mainsu cui cunsunante d, l, n, r, s, t, x, z
- ia ò ra dedvanci a i numi feminein che i c'mainsu per cunsunante (ia/ra cä, ia motu, ra sccära, ra zeta)
Pei pluräle
- i dedvanci a i numi masculein che i c'mainsu cun cunsunante o cun vucäle (i cagni, i urluchi, i murigni, i äxi, i tori)
- ei dedvanci a i numi feminein che i c'mainsu cun cunsunante o cun vucäle (ei oche, ei fiure, ei äre, ei mäte, ei zeine)
Ecesiùgni: dedvanci a i numi singuläri che i c'mainsu cun ua e ue (sincope de gua e gue) us druba ei pei masculein e ia o ra pei feminein: per esaimpiu, ei uardioun, ei uersu, ia uèra, ra uärdia. Dedvanci a i numi masculein singuläri che i c'mainsu cun c, g palatäli (ci, gi, ce, ge) us druba u an cangiu de ei: per esaimpiu, u cinaize, u giru, u cèru, u gesciu.
I articuli indeterminativi i soun:
- in dedvanci a i numi masculein che i c'mainsu cun vucäle o cun cunsunante e i numi feminein che i c'mainsu cun vucäle (in èicu, in oibu, in cavä, in dädu, in mägu, in angnia, in oca, in isula, in èrnia)
- na dedvanci a i numi feminein che i c'mainsu cun cunsunante (na careia, na fiura, na nuxe, na tegula, na sula, na vaina, na xiäta)
- n' dedvanci a i numi masculein e feminein che i c'mainsu cun vucäle, u pò piè ei posctu de in (n'äzu, n'orcu, n'oca, n'èrnia, n'ursu, n'ursa, n'äibura, n'isula)
- ne dedvanci a i numi masculein che i c'mainsu cun sc e x, süttu segueie da n'ätra cunsunante (ne sctäbi, ne scplinsioun, ne sccuplotu, ne xneiä, ne xlaversoun, ne xnairvu)
Numi
Ant'u dialetu uaröxiu i numi i fùimu ei pluräle secoundu ei regule aprövu:
-a atona 'nt'i numi feminigni a dvainta -e (careia/careie, läla/läle, bäiba/bäibe), maintre 'nt'i numi masculigni a dvainta -i (pueta/pueti, bäiba/bäibi, päpa/päpi)
i numi feminigni che i finisciu per vucäle tonica -é, -ö, -ü ai pluräle i n'cangiu nainta (muié/muié, sö/sö, virtü/virtü)
i numi che i finisciu per -àn, òun, éin ai pluräle i sciortu riscpativamainte an -àgni, ùgni, ìgni (bacan/bacagni, can/cagni, faxian/faxiagni; cansòun/cansùgni, limòun/limùgni, sòun/sùgni; véin/vigni, cuntadéin/cuntadigni, campanéin/campanigni)[15]
-ai a n'cangia nainta ai pluräle (pai/pai, dispiaxài/dispiaxài, duvài/duvài)
I agetivi i fùimu ei pluräle a ra mëxma manera di numi.
Veibi
Antra cuniugasioun, u dialetu uaröxiu l'hä a carateristica d'impoun-ne l'üzu d'fùime prunuminäle dedvanci a i veibi, an tüte ei persoun-ne, taimpi e modi finìi, föra che l'imperativu. C'me dounca succeda anche 'nt'u zenaise, bain che scma per ra sgòunda e per ra tersa persoun-na singuläre, us radugia ei prunume prima dei veibu, dätu che a, it, u, a, i, i, i han ra funsioun d'in vera e propi prunume (prunumi persunäli clitici o atoni). Per esaimpiu:
zenaise
uaröxiu
mi lézo
mi a lezu
ti ti lézi
ti it lezi
lê o/a léze
le u leza
niâtri lezémmo
nui a l-zuma
viâtri lezzeî
vui i l-zai
lô lézan
lui i lezu
Veibu ESE
Modu indicativu
Presainte
Pasä proscimu
mi a soun
mi a soun sctä
ti it ei
ti it ei sctä
lé l'a (/l'é)
lé l'a sctä
nui a suma
nui a suma sctäi
vui i sai
vui i sai sctäi
lui i soun
lui i soun sctäi
Imperfetu
Trapasä proscimu
mi a i era
mi a i era sctä
ti it eri
ti it eri sctä
lé l'era
lé l'era sctä
nui a i eimu
nui a i eimu sctäi
vui i eri
vui i eri sctäi
lui i eru
lui i eru sctäi
Futüru
Futüru cumposctu
mi a sarö
mi a sarö sctä
ti it saräi
ti it saräi sctä
lé u sarä
lé u sarä sctä
nui a saruma
nui a saruma sctäi
vui i sarai
vui i sarai sctäi
lui i saran
lui i saran sctäi
Modu cungiuntivu
Presainte
Pasä
mi a saigia
mi a saigia sctä
ti it saigi
ti it saigi sctä
le u saigia
le u saigia sctä
nui a saig-mu
nui a saig-mu sctäi
vui i saigi
vui i saigi sctäi
lui i saigiu
lui i saigiu sctäi
Imperfetu
Trapasä
mi a fise
mi a fise sctä
ti it fisi
ti it fisi sctä
lé u fise
lé u fise sctä
nui a fis-mu
nui a fis-mu sctäi
vui i fisi
vui i fisi sctäi
lui i fisu
lui i fisu sctäi
Modu cundisiunäle
Presainte
Pasä
mi a saraiva (/saresa)
mi a saraiva sctä
ti it saraivi (/saresci)
ti it saraivi sctä
lé u saraiva (/sarese)
lé u saraiva sctä
nui a saraimu (/saresmu)
nui a saraimu sctäi
vui i saraivi (/saresci)
vui i saraivu sctäi
lui i saraivu (/saresu)
lui i saraivu sctäi
Modu infinì
Presainte
Pasä
ese
ese sctä
Modu participiu
Presainte
Pasä
-
sctä
Modu gerundiu
Presainte
Pasä
esaindu
esaindu sctä
Veibu AVAI
Modu indicativu
Presainte
Pasä proscimu
mi a i hö
mi a i hö avü
ti it häi
ti it häi avü
lé l'hä
lé l'hä avü
nui a i uma
nui a i uma avü
vui i hai
vui i hai avü
lui i han
lui i han avü
Imperfetu
Trapasä proscimu
mi a i avaiva
mi a i avaiva avü
ti it avaivi
ti it avaivi avü
lé l'avaiva
lé l'avaiva avü
nui a i avaimu
nui a i avaimu avü
vui i avaivi
vui i avaivi avü
lui i avaivu
lui i avaivu avü
Futüru
Futüru cunposctu
mi a i avrö
mi a i avrö avü
ti it avräi
ti it avräi avü
lé l'avrä
lé l'avrä avü
nui a i avruma
nui a i avruma avü
vui i avrai
vui i avrai avü
lui i avran
lui i avran avü
Modu cungiuntivu
Presainte
Pasä
mi a i ägia
mi a i ägia avü
ti it ägi
ti it ägi avü
lé l'ägia
lé l'ägia avü
nui a i äg-mu
nui a i äg-mu avü
vui i ägi
vui i ägi avü
lui i ägiu
lui i ägiu avü
Imperfetu
Trapasä
mi a i avese
mi a i avese avü
ti it avesi
ti it avesi avü
lé l'avese avü
lé l'avese avü
nui a i aves-mu
nui a i aves-mu avü
vui i avesi
vui i avesi avü
lui i avesu
lui i avesu avü
Modu cundisiunäle
Presainte
Pasä
mi a i avraiva
mi a i avraiva avü
ti it avraivi
ti it avraivi avü
lé l'avraiva
lé l'avraiva avü
nui a i avraimu
nui a i avraimu avü
vui i avraivi
vui i avraivi avü
lui i avraivu
lui i avraivu avü
Modu infinì
Presainte
Pasä
avai
avai avü
Modu participiu
Presainte
Pasä
-
avü
Modu gerundiu
Presainte
Pasä
avaindu
avaindu avü
An uaröxiu i veibi i han quätru cuniugasiùgni, che 'ntra tabella d'suta i soun rapresentäie cui paradigmi dei fùime ciü d'esaimpiu:
1:00 in botu 2:00 dui boti 3:00 trai boti 4:00 quätr ure 5:00 çinc ure 6:00 sei ure 7:00 sat ure 8:00 öt ure 9:00 növ ure 10:00 dex ure 11:00 ünz ure 12:00 mez dì - maza nöce
Cunfrountu cun ätri parlè
D'suta l'é ripurtäia na liscta d'parole an diversci parlè ligüri, piemuntaixi e “d'tranxisioun”, ch'a musctra i rapporti d'analugeie e d'diferainse secoundu i carateristici fenomeni lenguistici[16].
Ancù d'asè: per furtonia (an zenaise “ancón d'asæ”, an italian “meno male”)
Andè ciü che bachetu: scapè velocemainte per scansè in periculu intravisctu (an zenaise “dâghe de vêie”, an italian “fuggire a gambe levate”)
Andè tantu c'me na casctägna bavusäia: varai tantu quante na casctägna çiçä e ümra d'scpou, saraiva a dì u n'varai nainte (an zenaise “no vài ùnn-a tròfia”, an italian “non valere un fico secco”)
Anversu c'me in casü: ese d'cativu umù, avai ra löina per traversu (an zenaise “avéi a lùnn-a imbösa”, “avéi pigiòu l'êuio”)
At salüt Bergnö: at salüt B. peicà u n'rascta nainta da fè, saraiva a dì 'n't'häi capi'u nainta, it ei 'rivä an ritärdu, it ei tärdu.
Däie in can da m'nè: däie in can da purtè an giru per lvet-le da 'nt'i péi, ni däie a ménte (an zenaise “alevâ d'inti pê”, an italiàn “togliere dai piedi”)
Fèsne asè: ni dè nsciöina impurtansa, ni preòcupese nainta (an zenaise “fâsene asæ”, “battisene l'ànima”, an italiàn “infischiarsene”)
Fäme nainte voze l'anima: ni crusäme, ni fäme gnì u neivusu (an zeneize “no m'angosciâ”)
Fèie fè aré: cunsümè cheicosa an modu sensä, sainsa xghirele
Gni zü da l'Uiba: ese ciulandäri
Irtu c'me in çepu: xgrözu, ruvidu, crü c'me in tocu d'legnu
L'a in tocu d'corda: l'é in omu da nainta (an zenaise “êse un òmmo da cìcche”)
L'a i na bala biga: l'é in bal paciügu
L'a saimpre ra mëxma leluia: l'é ogni vòta u solitu discursu nuiusu
L'a z'rä in äzu cariä d'lazägne caude: l'é mortu d'fregiu in äzu ch'u purtäva de lazägne caude; scchernia per quei che i han fregiu quande fregiu u ni n'é
Pal da piögi: pelandroun, scansafatighe (an zenaise “schenn-a drita”, “schénn-a da viôlìn”)
Tuca e busctica: ançiga e tacugna
Um me suvè mancu: um vè mancu an mainte, an a i pensu mancu (an zenaise “no ghe pénso mànco”, an italiàn “non ci penso neanche”)
Quande i ciarabale i riscioru u santè, l'è taimpu de lvè i gran d'ampè: quande i ciarabale i 'nlüminu ei pasere, saraiva a dì quande c'mensu a lüxì tra zügnu e lüju, l'é rivä ei mumaintu d'cöie ei gran (ei ciarabale i soun ciamäie an zenaise “ciæbelle”, an italiàn “lucciole”)
Sant'Arséia ai pässu d'na fïrmeia (o “feimeia” o “fuimeia”): u 13 d'dxaimbre l'é, secoundu ra tradisioun pupuläre, ra giurnä ciü cürta d'l'ännu (an italiàn “Santa Lucia, il giorno più corto che ci sia”)
San Pè u n'an voèu iun cun lè: sgòundu na tradisioun pupuläre, chi u fä ei bägnu (a Zena 'nt'ei mä, mä a Uä 'nt'u Sctüra o 'nt'l'Üiba) prima dei vintinöve d'zügnu u cuinta d'murì xneiä (an zenaise “San Pê o ne veu un con lê”)
A i hö na sai ch'a beivraiva l'Uiba an Casctè: a i hö na sai esagerä, a i hö davài bsögnu d'baive
A m'soun murdü 'nt'ia laingua: a m'soun imposctu d'sctè sittu
A m'lesa ia vita: u pärla mä d'mi (an zenaise “parlâ derê a-a schénn-a”)
A breti: an modu cunfüzu, a cäxiu (an zenaise, “abrétio”)
Uccellu de gàggia nu cantu d'amù, che cantu de ràggia: d'chi, sccundainda u sò discprexiu, u musctra n'alegréia ciütosctu rumurusa. E u pò vurai dì ascì: se iöin ch'u duvraiva avai d'l'odiu cun ti u vé a fete l'amigu, u i a suta cäca ingännu.
Er bel l'è quel che piaxe: ra bellessa a n'é na qualitä ugettiva dei cose, mä ciütosctu in valù sugettivu liä a i güscti e ai preferainse d'ognidöin
A buia mä: ra situasioun a s'mette mä (an italiàn “si mette male”)
Meiu na cabän-na au sù cun teciu paissu, che in casctè au lubi o in ricu palässu (an italiàn “è meglio una capanna con tetto di paglia ma al sole che un castello o un palazzo sempre in ombra”)
↑Ra mëxma sciorteia dei pluräle per is tipu d'numi as tröua zä 'nt’i parlè d’Campu e d’Masoun, maintre ‘nt’u zenaise us é afeimä ‘nvece ra metafuneia (bacàn/bachén, càn/chén, faxàn/faxén; cansón/cansoìn, limón/limoìn, són/soìn; vìn/vìn, contadìn/contadìn, campanìn/campanìn).
↑Ei tradusiùgni ‘nt’i parlè lucäli i soun sctäie ripurtäie cun ina grafeia a piaxai da persoun-ne intervisctäie o ‘rgoue da tascti che i drubu ortugrafeie tra lui diferainti o pocu auturevuli. Ra tracrisioun di sùgni l’é dounca da cunsciderè scma indicativa e a puraiva musctrè diversci gradi d’arbitrarietä e inçertessa
↑(LIJ, IT) Piero Camelia, Romano Nicolino e Rodolfo Pelagatti, Vocabolario Italiano-Garessino, Cuni, Araba Fenice Edizioni, 2020.
-Stemma.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
