Historiae (Graece Ἱστορίαι) est opus a Thucydide Atheniensi saeculo V a.C.n. exeunte scriptum, quod bellum Peloponnesiacum inter Athenienses et Lacedaemonios ab anno 431 ad 411 gestum octo libris narrat (non perfectum est). Unum e maioribus operibus in historia humana habetur, non tantum quia methodum historicam criticam invenit sed etiam ob litterariam virtutem. Maximam admirationem movere solent oratio funebris a Pericle habita et pestis Atheniensis descripta libro secundo^[1], dialogus Meliorum libro quinto exeunte et clades magna post magnas spes in Sicilia ab Atheniensibus accepta libro septimo.

Iam ab initio belli Peloponnesiaci consilium scribendae historiae cepisse adfirmat quia sperabat omnium maximum fore ob ingentes copias adversariorum qui tum ad culmen potentiae suae pervenerant. Etenim hoc bellum a Ponto Euxino usque ad Siciliam et Italiam meridionalem pertinuit nec tantum omnes civitates Graecae sed etiam Macedones, Thraces, Persae interfuerunt^[2]. Quin etiam longissimum fuitː per viginti septem annos pugnatum est. A praecessoris Herodoti methodo historica multum discessitː primum deos et oracula et fatum ex historia expulit^[3] quae apud eum ex cupiditatibus, machinationibus, dissensionibus, cogitationibus hominum tantum constat. Simul multis saeculis ante Maclavellum moralia a politicis secernenda esse putavit ut ex dialogo Meliorum patet. Ita scientia humana fit historia quae ex natura rerum hominumque rationaliter deducitur. Deinde non omnia testimonia referenda esse existimavit nec opinione sua ad veritatem cognoscendam confidebatː sive quae ipse viderat narrabat sive qui adfuerant interrogabat. Nec imbecillitatem testimoniorum humanorum dissimulabatː nam exemplum Atheniensium proferebat qui de Pisistratidis falsa credebant et tradebant quos de suis rebus omnium optime scire crederet quis^[4]. Quid porro si odio aut favore homines de industria mentiuntur? E multis igitur testimoniis veritas vix quaerenda est^[5].

In causis quaerendis verissimam et occultam causam historicam^[6] a causis speciosis et manifestis^[7] distinguere cupiebat. Ex eius sententia verissima causa belli Peloponnesiaci fuit metus Lacedaemoniorum ne potentia Atheniensium nimis cresceret atque hegemoniae suae periculosa fieret. Ita bellum inevitabile eratː odia et dissensiones quae Graeciam 432 et 431 a.C.n. vexabant (societas Atheniensium cum Corcyraeis adversus Corinthios, Potidaea obsessa etc.) minores et adventiciae causae tantum fuere quae veritatem profundiorem celabant^[8]. Non saepe enim homines veram causam fatentur cur aliquid inceperint.

Nec tantum bellum unum narrare volebat et causas rerum sui temporis investigare sed κτῆμά ἐς αἰεὶ^[9] ("aeternum thesaurum") posteris relinquere qui, non mutante per saecula natura humana (κατὰ τὸ ἀνθρώπινον), cum exempli gratia in qualemcumque imperialismum aut in discrimen strategicum inciderint, ex similibus locis Thucydidis Historiarum res sui temporis citius et melius perspicere poterunt et consequentia cavere ne sibi infeliciter vertant. Quod ut efficeret fictas orationes narrationi inserebat. Non consentaneum cum scriptore veritatem tam diligenter quaerente hodie videtur non veras orationes, quas quidem non habebat Thucydides, interponere sed quae ipse tum dicenda putasset personis Historiarum tribuere; nihilominus pars eius methodi erat. Plerumque duas orationes sibi respondentes iuxtaponebat sive adversariorum politicorum (legati Athenienses et rex Archidamos et ephorus Sthenelaidas Spartae^[10] libro primo, Nicias et Alcibiades libro sexto^[11], Syracusani Hermocrates et Athenagoras^[12]...) sive hostium ducum antequam proelium committerent^[13]. Ita lector cum narrationem proelii aut alii incepti legit iam consilia, metus, spes, fiduciae causas utrarumque partium comperta habet et quid recte deliberatum sit necne ex ipso eventu cognoscit. Hoc modo ad politicam et artem militarem aliquid utile conlaturum sperabat Thucydides^[14].

Obisse videtur ante quam opus perficeret : nam illud subito interrumpitur exeunte libro octavo, qui et ipse non perpolitus esse videturː eventa enim usque ad annum 411 tantum narrat, quamvis bellum anno 404 tandem confectum sit^[15] nec ullam orationem narrationi insertam praebet. Praterea eventum belli compertum habuisse Thucydidem tum cum scribebat e multis Historiarum locis liquet. Fortasse bello iam confecto pleraque conscripsit quae hodie legimus e notis quas iam ab initio belli collegerat. Quis eius opera ediderit nescitur nisi Xenophon ille fuit cuius Hellenica continuationem Historiarum ( ex ipsius Thucydidis notis ut nonnullis eruditis visum est?) efficiuntː Xenophon Thucydidi sive ab anno 404 a.C.n. Athenis occurrere potuit sive in Thracia post expeditionem decem milium et uterque oligarchorum partibus favebant... Alii continuationem Historiiis adiungere voluerunt inter quos nominandi sunt Theopompus^[16] et auctor anonymus Hellenicorum Oxyrhynchiorum

Bellum vere 431 a.C.n. coepit tum cum Archidamos Atticam invadit. Ab hoc initio annos belli numerabat Thucydides quos in duo tempora dividebat, aestatem et hiemem. Plerumque bellum aestate gerebatur. Non igitur cum annis a primo Ianuario incipentibus congruunt anni Thucydidei.

Dialecto Attica vetere utebatur Thucydidesː etenim cum Antiphonte et Andocide primus prosator Atticus est nobis servatus. Exempli gratia ξυν non συν scribebat.

Qui Graecae linguae antiquae studere incipiunt Thucydidem scriptorem durum et difficilem iudicare solent. Famosa enim est eius brachylogia (breviloquentia) quam admirati et imitati sunt historici Latini Sallustius et Tacitus. Alii ut Dionysius Halicarnassus qui opusculum de Thucydide reliquit hoc genus dicendi in historia narranda minus probabant^[17]. Anacoluthis enim et dissymetria gaudebat Thucydides. Ita participiorum frequentiore usu insignis erat, quae cum enuntiatis subiunctis coniungebat aut etiam cum syntagmate nominali praepositione recto. Ex adiectivis neutris nomina nova creabat e quibus tantam notionum densitatem in sententiis explicandis efficiebat ut praesertim in orationibus aliquid obscuri habeat. Nam eius longae sententiae velut motum cogitationis sequebantur ad causas rerum quam diligentissime exprimendas. Quod optime animadvertit Cicero^[18], scribensː

Thucydides omnis^[19] dicendi artificio mea sententia facile vicit; qui ita creber est rerum frequentia, ut is verborum prope numerum sententiarum numero consequatur, ita porro verbis est aptus et pressus, ut nescias, utrum res oratione an verba sententiis inlustrentur: atqui ne hunc quidem, quamquam est in re publica versatus, ex numero accepimus eorum, qui causas dictitarunt; et hos ipsos libros tum scripsisse dicitur, cum a re publica remotus atque, id quod optimo cuique Athenis accidere solitum est, in exsilium pulsus esset.

Multi sunt qui Thucydidem cum altero Graecae magistro historiae Herodoto contulerunt, in primis Dionysius Halicarnassensis^[20] et Quintilianus. Haec sunt verba Quintilianiː

Historiam multi scripsere praeclare, sed nemo dubitat longe duos ceteris praeferendos, quorum diversa virtus laudem paene est parem consecuta. Densus et brevis et semper instans sibi Thucydides, dulcis et candidus et fusus Herodotus: ille concitatis, hic remissis adfectibus melior, ille contionibus, hic sermonibus, ille vi, hic voluptate^[21]

Nec tamen apud Graecos saltem historicos successorem invenit Thucydides. Xenophon qui Historias ad terminum peregit stilo sui generis utebatur et postea Theopompus et Ephorus in schola Isocratis formati rhetoricen et symmetriam colebant, copiose et ornate et limate scribentes. Romae vero prima parte primi saeculi a.C.n. tum cum neoatticismus maxime apud oratores florebat exemplum imitandum proferebantur Historiae Thucydidis^[22]. Et a Cicerone^[23], qui neoatticismum reiciebat et genus scribendae historiae Isocrati similius laudabat, rerum gestarum pronuntiator sincerus et grandis dictus est, quae laudatio modica videri potest. Simili modo Dionysios Halicarnassensis aestimabat^[24] scripsisse iucunde non pulchre^[25] Ctesian et Xenophontem, pulchre non iucunde Thucydiden et Antiphontem, et pulchre et iucunde Herodotum.

Memento divisionem operis in libros ad auctorem non referendam esse sed ad grammaticos posteriores.

• Introductio methodologica. Quomodo de vetustissimis eventis traditis aestimandum sit (1-23)
• De societate Atheniensium cum Corcyraeis et ira Corinthiorum (24-55)
• De Potidaea deficiente et ab Atheniensibus obsessa (56-66)
• Lacedaemonii deliberant an bellum Atheniensibus indicendum sit (67-87)
• Quomodo Athenienses imperium maritimum post bella Medica sibi paraverint (89-118)
• Socii Foederis Peloponnesii de bello deliberant (119-125)
• Ultima colloquia (126-146)

• Thebani Plataeenses adoriuntur (2-6)
• Catalogus sociorum (7-9)
• Rex Archidamus Atticam invadit (10-23)
• Maritimae expeditiones Aheniensium (24-32)
• Funera militum et oratio Periclis (34-47)
• Archidamus Atticam iterum vastat. Pestis descriptio (47-58)
• Oratio Periclis consilia sua defendentis et iudicium Thucydidis de eo (59-65)
• Variae pugnae minores (66-70)
• Peloponnesii Plataeas obsidunt (71-78)
• Peloponnesii Acarnaniam invadunt- ̈Navalia proelia ad Patras et Naupactum (79-93)
• De bello inter Sitalcen Odrysarum regem et Perdiccan Macedonum regem (95-101)

• Archidamus rura Attica vastat (1)
• Seditio Lesbiorum (2-19) et Mytilenae captae (25-50)
• 212 milites Plataeenses obsidionem nocte evadunt (20-24) antequam urbs sese dederet (52-68)
• Bellum civile Corcyrae inter populares Atheniensibus faventes et optimates Peloponnesiorum socios (69-85)
• Prima expeditio in Siciliam et res variae (86-93 et 99)
• Strategus Atheniensis Demosthenes Leucadem vastat et Aetoliam invadit ubi cladem accepit (94-98)
• Pugnae variae (100-103)

• Insula Delos purificata (104)
• Ambraciotae ab Atheniensibus et Acarnanibus caesi (105-114)
• Quid tum Athenienses in Sicilia gesserint (115-116)

• Res in Sicilia gestae (1 et 24-25)
• Athenienses Pylum in Peloponneso occupant, pacem a Lacedaemoniis oblatam recusant et hoplitas in insula Sphacteria circumventos captivos faciunt (2-23 et 26-41)
• Athenienses in Corinthiam expeditionem faciunt (42-45)
• Corcyrae fit magna caedes ob discordias civiles (46-48)
• Variae pugnae hieme commissae (Cythera occupata, Cynuria deleta...) (49-57)
• Civitates Graecae Siciliae pacem inter se faciunt et classis Atheniensis domum redit (58-65)
• Athenienses portu Megarensium Nisaea potiuntur, ipsa urbe a duce Spartano Brasida prohibentur (66-74)
• Athenienses duces consilium Boeotiae ex sinu Corinthiaco simul et ex Euboea oppugnandae capiunt (76-77)
• Brasidas ad Macedonum regem Perdiccan mittitur ut civitates in Chalcidica sitas a societate Atheniensium deterreret (78-88)
• Ad Delion in Boeotia Athenienses magnam cladem accipiunt (89-101)
• Brasidas Torone et Amphipoli potitur (102-116)
• Vere 423 indutiae annuae inter Peloponnesios et Athenienses pactae sunt (117-119)
• Bellum in Thracia non intermittitur (120-132 et 135)
• Moenia Thespiarum a Thebanis deiecta, templum Herae Argivae incendio vastatum, bellum inter Tegeates et Mantinenses... (133-134)

• Athenienses Delios ex insula expellunt (1)
• Quomodo Brasidas et Cleon pugna ad Amphipolim commissa perierint (2-12)
• Pax quinquaginta annorum inter Lacedaemonios et Athenienses iurata = Pax Niciae et societas inter easdem civitates (13-24)
• Praefatio altera ad reliquum bellum (25-26)
• Argivi sibi socios adversus Lacedaemonios quaerunt (27-33)
• De difficultatibus in pace cum Atheniensibus observanda qui cum Argivis societatem mox faciunt (34-52)
• Argivi Epidaurios adoriuntur. Bellum inter Argivos et Lacedaemonios (53-63)
• Proelium ad Mantineam. Lacedaemonii victores res in Peloponneso ut sibi videbatur componunt (64-81)
• Populares Argivi oligarchos a Spartanis sibi impositos expellunt. Novum bellum contra Lacedaemonios (82-83)
• Dialogus Meliorum (84-116)

• Excursus de Siciliae geographia et historia. Segestani auxilium ab Atheniensibus adversus Selinuntes petunt (1-6)
• Bellum inter Lacedaemonios et Argivos (7)
• Quomodo Nicia contradicente Alcibiades nihilominus populo Atheniensi persuaserit ut exercitum et classem in Siciliam mitterent (8-26)
• Hermae mutilati - Suspiciones in Alcibiadem (27-29)
• Profectio classis (30-32)
• Orationes Syracusanorum Athenagorae et Hermocratis (33-41)
• Athenienses sibi socios in Sicilia quaerunt (42-52)

• Alcibiades impietatis accusatus Athenas revocatur et in Peloponnesum fugere mavult (53-51)
• Pugna ad Olympieion et hibernatio (52-74)
• Legati Syracusani et Athenienses societatem Camarinensium certatim adfectant (75-88)
• Oratio Alcibiadis apud populum Spartanum cui persuadet ut Gylippum in Siciliam mitteret et Deceliam in Attica occuparet muniretque (89-93)
• Athenienses Syracusas circumvallant (94-104)
• Athenienses non obstante pace iurata una cum Argivis Lacedaemonios in Peloponneso adoriuntur (105)

• Gylippus adveniens Syracusarum obsidionem solvit (1-8)
• Athenienses Amphipolim obsidunt (9)
• Niciae epistula de re nova certiores facti Athenienses subsidia in Siciliam mittere constituunt (10-17)
• Agide duce Lacedaemonii Deceliam muniunt dum Athenienses in Laconiae litus incurrunt (18-20)
• Pugna navalis in portu et Plemmyrion a Syracusanis captum (21-24)
• Navigationes inter Italiam et Graeciam necnon parvae et variae pugnae (25-35)
• Alterum proelium in portuː Syracusani victores (36-41)
• Strategi Demosthenes et Eurymedon Syracusas adveniunt. Epipolas noctu statim oppugnant et cladem accipiunt (42-49)
• Tertium navale proelium in portu (50-54)
• De utrarumque partium copiis et animis (55-58)
• Quarto proelio in portu commisso classis Atheniensium deletur (59-74)
• Athenienses per Siciliam pedibus iter facientes aut occiduntur aut capiuntur (75-87)

• Defectiones in Ionia et in insulis. Pugnae variae (1-44)
• Alcibiades, Tissaphernis satrapae familiaris factus, oligarchorum Atheniensium factionem apud Samiam classem sibi conciliat et reditum in patriam parat (45-54)
• Athenienses bellum cum Chiis et Rhodiis gerunt - Colloquia inter legatos Athenienses et Tissaphernem sine effectu evadunt (55-56)
• Societas inter Persas et Lacedaemonios confirmata - Boeotii Oropum capiunt (57-60)
• Athenis democratia in oligarchiam mutatur." Quadringenti" dicti rerum potiuntur (63-72)
• Apud classem in insula Samo fautores democratiae vincunt et a metropoli secessionem faciunt (73-77)
• Dum circa Miletum et insulam Samum utraque classis alteri minatur Byzantium ad Lacedaemonios defecit (78-80)
• Alcibiades a ducibus classis Samum revocatus et a militibus strategus electus - Lacedaemonii Tissapherni irati (81-88)
• Athenis seditiones fiunt adversus quadringentos qui ex imperio removentur - Phrynichos occisus (89-93)
• Lacedaemonii Agesidandrida duce Euboeam "liberant" dum Athenienses dissensionibus turbantur (94-96)
• Nova instituta democratica Alcibiadem revocant. Nonnulli e quadringentis ad hostes transfugiunt (97-98)
• Alcibiades, Thrasyllus, Thrasybulus in Hellesponto victores sunt (99-107)

Lectores Thucydidi non defuisse ipsa multitudine declaratur papyrorum primorum sex saeculorum aetatis Christianae inventorum. Qui politicae studebant illum magistrum legebant, in primis Demosthenes qui Historias in summo loco ponebat et octies sua manu descripsisse dicebatur^[27]. At qui proximus in historiae tradendae ratione habetur Polybius semel^[28] tantum in scriptis servatis illum memoravitː unde longa disceptatio inter eruditos nata est in quantum Polybius Thucydidem legerit atque secutus sit^[29].

Multi philosophi politici Thucydidem admirati sunt ː ita Thomas Hobbes eum Anglice traduxit^[30] (1628) et Fridericus Nietzsche^[31] neminem sibi animo cognatiorem esse quam Thucydidem aestimabat ut qui optimum antidotum omni generi idealismi et Platonismi praebuisset. Nam longe ante philosophum Basilensem voluntatem dominandi in penetralibus animi huumani recognoverat. Maclavellus tamen auctor modernus Thucydidi proximus fuisse vulgo iudicatur^[32].

Anno 1502 editio princeps Graeca Venetiis apud Aldum Manutium in lucem prodiit, eodem anno quo Herodotus et Sophocles. Postea anno 1564 Henricus Stephanus texto Graeco versionem Latinam Laurentii Vallae iuxtaposuit, et anno 1588, ut qui hellenista eximius erat, secundam editionem additis adnotationibus suis et scholiis antiquis praebuit^[33]. Primi interpretatores fuerunt Laurentius Valla^[34] in Latinum inter 1448 et 1452, et Claudius de Seyssel in linguam Francogallicam^[35] apud Iodocum Badium anno 1527.

• Collection des Universites de Franceː editio in sex volumina digesta, a Jacqueline de Romilly et Raymond Weil curata, 1953-1972. Textus Graecus, apparatus criticus, vesio Francica, introductio et adnotationes.
• Versio Latina (Londini,1819)ː Thucydidis, Olori fil, De bello Peloponnesiaco libri VIII

• A. W. Gomme, A Historical commentary on Thucydides, Oxonii, Clarendon Press, 1959-1981. Quinque volumina.
• Simon Hornblower, A commentary on Thucydides. Clarendon Press, 1991-2008ː tria volumina

• Robert J. Bonner, "The Book Divisions of Thucydides", Classical Philology, 1920(15)ː 73-82
• Gregory Crane, Thucydides and the ancient simplicity : the limits of political realism, University of California Press, 1998. Nonnullae paginae apud Guglum librorum
• Catherine Darbo-Peschanski, "Thucydide : Historien, Juge", Mètis. Anthropologie des mondes grecs anciens, 1987ː 109-140
• Cécile Daude, "Histoire et dialectique chez Thucydide" in Hommages à Jean Cousin. Collection de l'Institut des Sciences et Techniques de l'Antiquité, 1983ː95-106
• Edouard Delebecque, Thucydide et Alcibiade, Ophrys, 1965 Nonnullae paginae apud Guglum librorum Recensio critica
• Steven Forde, "Thucydides on the Causes of Athenian Imperialism", The American Political Science Review, 1986(80)ː 433-448
• Theodorus Forsmann, De infinitivi temporum usu Thucydideo, Lipsiae, 1873
• Nikos Foufas, De la force et de la violence chez Thucydide, Lutetiae Parisiorum, L'Harmattan, 2019 Nonnullae paginae apud Guglum librorum
• Alice Gervais, "À propos de la « Peste » d'Athènes : Thucydide et la littérature de l'épidémie", Bulletin de l'Association Guillaume Budé, 1972ː395-429
• Virginia Hunter, Thucydides. The Artful Reporter, Toronto, 1973 Recensio critica
• Juan Carlos Iglesias-Zoido, El legado de Tucídides en la cultura occidental : discursos e historia, Coimbra, 2011
• S. N. Jaffe, Thucydides on the outbreak of war : character and contest, Oxford University Press, 2017 Nonnullae paginae apud Guglum librorum
• Richard Ned Lebow, 'Thucydides and Deterrence', Security Studies, 2007ː163 — 188
• Hartmut Leppin, Thukydides und die Verfassung der Polis : ein Beitrag zur politischen Ideengeschichte des 5. Jahrhunderts v. Chr, Berolini, Akademie Verlag, 1999 Nonnullae paginae apud Guglum librorum
• Gauthier Liberman, Les préliminaires de la guerre : prolégomènes à la lecture du premier livre de Thucydide, Burdigalae, Ausonius, 2017
• Mortimer Lamson Earle, De Thucydidis prooemio, American journal of Philology, 1905ː 441-454
• Charles Mugler, "Sur la méthode de Thucydide", Bulletin de l'Association Guillaume Budé, 1951ː 20-51
• Ombres de Thucydideː La réception de l’historien depuis l’Antiquité jusqu’au début du xxe siècle. (Actes des colloques de Bordeaux, les 16-17 mars 2007, de Bordeaux, les 30-31 mai 2008 et de Toulouse, les 23-25 octobre 2008), Burdigalae, Ausonius, 2010
• Karl Maurer, Interpolation in Thucydides, Lugduni Batavorum, Brill, 1995 Nonnullae paginae apud Guglum librorum Recensio critica
• Athanassios G. Platias, Constantinos Koliopoulos, Thucydides on strategy : grand strategies in the Peloponnesian War and their relevance today, Oxford University Press, 2017 Nonnullae paginae apud Guglum librorum
• Gregory T. Papanikos, "Thucydides and the Synchronous Pandemic", Athens Journal of History, 2021ː 71-94.
• Eric Robinson, "Thucydides and Democratic Peace", Journal of Military Ethics, 2006ː 243-253
• Jacqueline de Romilly, Thucydide et l'impérialisme athénien : la pensée de l'historien et la genèse de l'œuvre, Paris, les Belles lettres, 1947
  • Histoire et raison chez Thucydide, Paris, les Belles lettres, 1956
  • La construction de la vérité chez Thucydide, Julliard, 1990
  • L'invention de l'histoire politique chez Thucydide, Editions rue d'Ulm, 2005
• Tim Rood, Thucydides : narrative and explanation, Clarendon Press, 1998 Nonnullae paginae apud Guglum librorum
• Ernst-Richard Schwinge, Komplexität und Transparenz. Thukydides : eine Leseanleitung, Heidelbergae, 2008.(Bibliothek der klassischen Altertumswissenschaften) Recensio critica
• Louis Séchan, "Deux grandes figures athéniennes : Thucydide, Alcibiade", Revue des Études Grecques, 1966ː 482-494
• Hans-Peter Stahl, Thukydides. Die Stellung des Menschen im geschichtlichen Prozess, Beck, 1966 Recensio critica
• Ioannes Mattias Stahl, Quaestiones grammaticae ad Thucydidem pertinentes, Lipsiae, 1886
• Nicolas Stockhammer, Das Prinzip Macht. Die Rationalität politischer Macht bei Thukydides, Machiavelli und Michel Foucault. Baden-Baden, Nomos, 2009,
• Thucydides and political order : concepts of order and the history of the Peloponnesian war (curantibus Christiano R. Thauer et Christiano Wendt), Palgrave, 2016 Nonnullae paginae apud Guglum librorum
• Thucydides between history and literature, curantibus Antonio Tsakmakis, Melina Tamiolaki. De Gruyter, 2013 Nonnullae paginae apud Guglum librorum

• Historiae apud Perseum (Graece, Anglice)
• Thucydidis De bello Peloponnesiaco libri octo Graece et Latine ad editionem Ios. Wasse et Car. Andr. Dukeri accurate expressi cum varietate lectionis et annotationibus (1788) (Graece, Latine)
• Editio Graecolatina (1594)
• Dionysi Halicarnassensis de Thucydide apud Perseum