თურქული ტოპონიმების გადარქმევა სომხეთში — პროცესი, რომელიც მიზნად ისახავდა, თურქული ტოპონიმის მქონე დასახლებების სახელწოდების გადარქმევას, წარმოებული სომხეთის სსრ-ს და სომხეთის მთავრობების მიერ, XX-XXI საუკუნეებში. ეს პროცესი დაიწყო 1924 წელს, რომელიც მჭიდროდ დაკავშირებული იყო შიდა პოლიტიკურ პროცესებთან, როგორიცაა სომხების რეპატრიაცია (დაბრუნება) სახზღვარგარეთიდან სსრკ-ში და აზერბაიჯანელების გადასახლება სომხეთიდან მტკვარ-არაქსის დაბლობზე.[1]
ტოპონიმები, დიდი რაოდენობით შეცვალეს 1935 წელს, ომის შემდგომ პერიოდში, 1967-1968 წლებში და 1988 წელს, როდესაც დიდი რაოდენობით აზერბაიჯანელი მოსახლეობა გააძევეს სომხეთიდან.[2][3]
ტოპონიმის შეცვლის რამდენიმე მეთოდი არსებობდა: ტოპონიმის თარგმნა, დასახელების ნახევრის თარგმნა ან ჰიბრიდული გადათარგმნა, ლინგვისტური გადაკეთება, ტოპონიმის სრული შეცვლა.[1]
თურქული ტოპონიმების გაჩენა სომხეთში
შაჰ აბას I
სომხები — თანამედროვე სომხეთის ძირძველი მოსახლეობის შთამომავლებია, ხოლო არაქსის ველი — სომხეთის სახელმწიფოს ისტორიული ცენტრია. ზუსტად იქ იყო დიდი სომხეთის დედაქალაქები, ხოლო შუა საუკუნეებში, ასევე ბაგრატიდების სომხეთის დედაქალაქებიც — ერვანდაშატი, არმავირი, არტაშატი, ვაღარშაპატი (ასევე, სომხების სასულიერო ცენტრი 303-484 წლებში, და ისევ 1441 წლიდან), დვინი (ასევე სომხების სასულიერო ცენტრი 484-931 წლებში) და ანისი. ყველა ეს ქალაქი, უძველესი სომხური კულტურის განვითარების, ძირითადი ცენტრებია.
XI საუკუნიდან დაწყებული, სომხეთის ტერიტორიაზე შემოიჭრნენ თურქი-სელჩუკები — თანამედროვე მცირე აზიელი, კავკასიელი და ბალკანელი თურქების წინაპრები. სომხეთის დაპყრობა, 1064 წელს დაიწყო და 1071 წელს, მანასკერტის ბრძოლაში სელჩუკების გამარჯვებით დასრულდა.[4] სელჩუკთა შეჭრა, სომხური ეთნიკური ჯგუფისთვის დიდი უბედურების ტოლფასი იყო, რაც გამოიწვია სომხების დიდი ნაწილის ემიგრაცია.[4] ამ მომენტიდან, სომხეთის მთიანეთზე, რომელიც მოიცავს კავკასიის ნაწილს,[5] დაიწყო სომხების და ქურთების გაძევების მრავალსაუკუნოვანი პროცესი. სომხეთში თურქების შემოსევის ახალი ტალღა დაკავშირებული იყო მონღოლების შემოსევასთან, ხოლო შემდეგ თემურლენგის შემოსევასთან. ამავე დროს, სომხურ მიწებს ადგილობრივი მოსახლეობისგან ართმევდნენ და ჩამოსულ მომთაბარე მოსახლეობას აძლევდნენ.[6][7] თუმცა, ჯერ მონღოლების შემოჭრის პოქაში, მარკო პოლო აღნიშნავდა, რომ სომხური მოსახლეობა სჭარბობს მთელ სომხეთის ისტორიულ ტერიტორიაზე, სივასიდან მუღანამდე.[8]
1603 წელს, აბას I-ის ორგანიზებით, აღმოსავლეთ სომხეთიდან სპარსეთის სიღრმეში, სომხების მასობრივი გადასახლება დაიწყო. გადასახლების დროს, გაანადგურეს დიდი სომხური ქალაქი ჯუგა (ახლანდელი ჯულფა, ნახიჩევანში), რომელიც აბრეშუმით ვაჭრობის მსოფლიო ცენტრი იყო. შემდგომ, ქალაქის გადასახლებული მკვიდრნი, ისპაანის სომხური გარეუბანი დააარსეს — „ახალი ჯუგა“.[9][10] ზუსტად ამ მოვლენამ გამოიწვია სომხური მოსახლეობის მკვეთრი შემცირება აღმოსავლეთ სომხეთში.[4]
მუდმივი დამანგრეველი ომები სპარსეთსა და ოსმალეთის იმპერიებს შორის, ასევე მათმა „გადამწვარი მიწის“ პოლიტიკამ, გამოიწვია სომხეთის მოსახლეობის მკვეთრი შემცირება. სანამ მოიწევდა ოსმალეთის ჯარი, სპარსელებმა გადაასახლეს ასობით ათასი ადამიანი, შედეგად ამ ტერიტორიაზე ჩასახლდა თურქული ტომები. არსენი საფაროვის თქმით, თუ ტერიტორიის გადაცემა ხდება ადგილობრივი მოსახლეობის მოსპობით, მაშინ სრულიად იცვლება რეგიონის „კულტურული ლანდშაფტი“ და ტოპონიმები. ამ მოსაზრებას ემხრობა რუსი მკვლევარი ივან შოპენიც, რომელიც იმაზე მიუთითებს, რომ ჩამოსული თურქი მომთაბარე ტომები როდესაც ვერ ადგენდნენ დასახლების ძველ სახელწოდებას, მაშინ ისინი ახალ სახელს აძლევდნენ დასახლებას. სომხური მოსახლეობის ფართომასშტაბიანი გადასახლებით და ამ ტერიტორიაზე თურქულენოვანი მომთაბარე ტომების ჩასახლებით, რადიკალურად შეიცვალა რეგიონის ეთნიკური შემადგენლობა და მისი კულტურული ლანდშაფტი. დასახლებების ძველი სომხური ტოპონიმიკა ნაწილობრივ დარჩა, მაგრამ ადაპტირებული ან მთლიანად შეცვლილი თურქულზე.[11]
ტოპონიმების გაჩენის აზერბაიჯანული ვერსია
მსოფლიო საისტორიო მეცნიერების აზრით, თურქები კავკასიაში ჩვენს წელთაღრიცხვამდე არ გამოჩენილან. 630 წლის აპრილში, დასავლეთ თურქულმა სახაკანომ თავს დაესხა სომხეთს,[12] ხოლო VII-VIII საუკუნეებში, თანამედროვე სომხეთის ტერიტორიასა და აღმოსავლეთ თურქეთის მცირე ნაწილში, რამდენიმეჯერ შეიჭრა ხაზართა სახაკანოს ჯარი, მაგრამ მნიშვნელოვანი რაოდენობით თურქები აქ XI საუკუნემდე არ დასახლდნენ. თურქები, პირველად მასობრივად დასახლდნენ თანამედროვე სომხეთის ტერიტორიაზე XI საუკუნეში, სელჩუკების შეჭრით, როდესაც ჩამოსული თურქი მომთაბარე ტომებმა შეცვალეს რეგიონის ეთნიკური სურათი, რაც შეამცირა სომხური და ქურთული მოსახლეობა.[13] ეს სათავე ჩაუყარა XI-XIII საუკუნეებში, აზერბაიჯანელი მოსახლეობის ფორმირებას, რომელიც XV საუკუნეში დასრულდა.[13]
აზერბაიჯანული თვალსაზრისით, რომელიც მარტო აზერბაიჯანში არსებობს, თურქები რეგიონის ყველაზე ძველი მოსახლეობაა და შესაბამისად, თურქული ტოპონიმები სომხეთის ტერიტორიაზე, ჯერ ურარტუს (ძვ. წ. IX-VI საუკუნეებში) დროიდან გაჩნდა. საბირ ასადოვის თქმით, თვითონ სიტყვა ურარტუს თურქული ფესვი აქვს, სადაც „ურ/ური“ — „გორას“, ხოლო „ართ“ „პლატოს, მთას“ ნიშნავს. იგი ასევე აცხადებს, რომ არარატის ვაკის და სევანის ტბის რეგიონის რიგი ადგილების დასახელება, რომელიც ასახულია ურარტუს წარწერებში, თურქული (აზერბაიჯანული) წარმოშობისაა. მისი აზრით, თურქულიდან „არ“ - „წითელი“ წარმოიშვა სომხეთის სახელი. დიდი სომხეთის დედაქალაქის, არტაშატის სახელიც, ასევე თურქულიდან გაჩნდა, სადაც „არტ“ აქვს „ფერდობი, ქედი, ზურგი, მთა“ მნიშვნელობა და „შატ“ — „კლდოვანი ბორცვი, შესართავი, მთის ამაღლება, მდინარის განშტოების ადგილი“. ასევე სახელწოდება „დვინი“, მისი განცხადებით, გამომდინარეობს თურქული „დაბან“-იდან, რაც „გორას, უღელტეხილს“ ნიშნავს. ასადოვის თქმით: „სომხეთის ყველა ისტორიული ძეგლი და მისი ტოპონიმები, ამტკიცებს, რომ ათასობით წლის განმავლობაში, აზერბაიჯანელები ამ ტერიტორიის ძირითადი მოსახლეობა იყო“.[14] ასადოვის მოსაზრებით, „აზერბაიჯანული ტოპონიმების“ ჩანაცვლება „სომხური ტოპონიმებით“, ცალსახად „ტოპონიმების გენოციდია“, რომლის შემდეგ მოხდა აზერბაიჯანელი ხალხის გენოციდი.
გ. გაებულაევიც ასევე მიიჩნევს, რომ ტოპონიმები აღნიშნული პტოლემეს მიერ, V საუკუნის ქართულ წყაროებში მოცემული ტოპონიმები, ეთნონიმები და ტოპონიმები, მოცემული VII საუკუნის სომხურ გეოგრაფიაში და ასე შემდეგ, მიუთითების იმაზე, რომ ეს ტოპონიმები სამხრეთ კავკასიაში თურქული წარმოშობისაა, რომელიც გაჩნდა სკვითების და საკების ტომის შეღწევასთან ერთად, სადაც იგი ამ ტომებს თურქულენოვანს უწოდებს,[15] მიუხედავად იმისა, რომ მსოფლიოს მეცნიერებაში ისინი ცალსახად ირანულენოვანად ითვლებიან. ასე, გეიდულაევი მიიჩნევს თურქულ ტოპონიმებად: „უძველეს თურქულ ეთნო-ტოპონიმებს: ალბანი (I-II ს.), ბალასაქანი (III ს.), ქემაჰია (II ს.), კანგარი (V ს.), ჩოლი (V ს.), ხუნანი (V ს.), გარგარი (V ს.), შაქე (VII ს.), ტერტერი (VII ს.), განჯა (VIII ს.), სადაც ასახულია თურქულენოვანი ტომების სახელები: ალბანი, საქი, კამაკი, კანგარი, ჩოლი, ჰუნი, გარგარი, პეჩენეგი, ტერტერი, კანდჟეკი“. თუმცა, თანამედროვე მეცნიერება, კავკასიელ ალბანელებს ცალსახად განიხილავენ კავკასიურენოვან ტომებად, ლეკების ნათესავად.
ტოპონიმების გადარქმევა XX საუკუნეში
ერევნის გუბერნიის აღმოსავლეთი ნაწილი, თურქული ტოპონიმებით.
XVII საუკუნიდანსაუკუნის დასაწყისამდე, აღმოსავლეთ სომხეთის მოსახლეობის უმრავლესობას მუსლიმები წარმოადგენდნენ — აზერბაიჯანელები და ქურთები, ხოლო XIX საუკუნის ბოლოს მათ უმრავლესობას აზერბაიჯანელები წარმოადგენდნენ.[16] ჯაფარ გიასი და იბრაჰიმ ბოზიელი თავის წიგნში „Armenian acts of cultural terrorism“ (კულტურული ტერორიზმის სომხური აქტები), აღნიშნავს, რომ XX საუკუნის დასაწყისში, სომხეთის ტერიტორიაზე არსებული 2310 გეოგრაფიული დასახელებიდან 2000 თურქული წარმოშობისაა, რომელიც კორკოდიანის წიგნშიც, „საბჭოთა სომხეთის მოსახლეობა“ (1932) მოცემულია.[17]
სომხეთის სსრ-ში ტოპონიმების შეცვლის აქტი, მჭიდროდ იყო დაკავშირებული სსრკ-ს შიდა პოლიტიკურ პროცესებთან. 1924-1930 წლებში, შეცვალეს დაახლოებით 80 ტოპონიმი. ტოპონიმების შეცვლის მიზეზი, 1935 წლის 3 იანვრის ოფიციალური გადაწყვეტილებით დამტკიცდა. ოფიციალურ ბრძანებაში ტოპონიმების შეცვლის მიზეზი ახსნილია მათი რელიგიური წარმოშობით, ფეოდალური წარსულით და ა.შ. გარდა ამისა, ბევრი ტოპონიმი განმეორდებოდა ორ ან მეტ ტერიტორიაზე, რაც ართულებდა პოსტის და სხვა განყოფილებების საქმიანობას. ტოპონიმების შეცვლის მზარდმა აქციამ, დაფიქსირდა ომისშემდგომ წლებშიც (1946-1950 წწ.), რომლის ერთ-ერთი მიზეზი, 1945 წლის ნოემბერში, სომხების მასობრივი რეპატრიაცია იყო. 1946-1948 წლებში ახლო აღმოსავლეთიდან, ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკიდან, და დასავლეთ ევროპიდან, დაახლოებით 90 000 სომეხი ჩამოვიდა.[18] აღსანიშნავია, რომ სომხეთისპირველი პრეზიდენტილევონ ტერ-პეტროსიანიც ამ გადმოსახლების დროს ჩამოვიდა სომხეთში.
სხვა სოციალურ-პოლიტიკური პროცესი, რომელიც დაკავშირებულია ტოპონიმების შეცვლასთან, სომხეთიდან აზერბაიჯანელი მოსახლეობის გადასახლება იყო.[19] გადასახლების ბრძანება, 1948 წლის 10 მარტრს სსრკ-ს მინისტრთა საბჭომ მიიღო, რომლის მიხედვითაც, აზერბაიჯანელი მოსახლეობა სომხეთის სსრ-დან აზერბაიჯანის სსრ-ში გადაასახლეს.[20] ამ გეგმის მიხედვით, დაახლოებით 100 000 ადამიანი „ნებაყოფლობით“ უნდა გადასხლებულიყო. თვითონ გადასახლების პროცესი შეიცავდა სამ სტადიას: 10 000 ადამიანი 1948 წელს, 40 000 ადამიანი 1949 წელს, 50 000 ადამიანი 1950 წელს.[21]
ერევნის გუბერნიის ნოვობაიაზეტსკის და ალექსანდროპოლსკის მაზრის 1899 წლის რუკა, თურქული ტოპონიმებით.
1947 წლის 23 დეკემბრის სსრკ-ის მინისტრთა საბჭოს № 4083 დადგენილების ერთ-ერთ პუნქტში წერია:[22]
11. ნება დაერთოს სომხეთის სსრ-ს მინისტრთა საბჭოს, აზერბაიჯანელი მოსახლეობისგან გამოთავისუფლებულ შენობებსა და საცხოვრებელ სახლებში ჩაასახლონ საზღვარგარეთიდან ჩამოსული სომხები.
1967-1968 წლებში, მკვეთრად გაიზარდა ტოპონიმების შეცვლის შემთხვევები, როდესაც შეიცვალა 50-ზე მეტი ტოპონიმი.[23] 1980-იან წლების ბოლოსთვის, სომხეთის სსრ-ის ტერიტორიაზე, დარჩენილი იყო 152 აზერბაიჯანული სოფელი თურქული ტოპონიმით.[24]
მიუხედავად იმისა, რომ თურქული ტოპონიმების უმრავლესობა საბჭოთა კავშირის დროს შეიცვალა, „დეთურქიზაციის“ მთლიანი პროცესი სომხეთის დამოუკიდებლობის პირველ წლებში დასრულდა.[25] მთლიანობაში, 1924 წლიდან 1988 წლამდე, სომხეთის სსრ-მ 600-ზე მეტი ტოპონიმი შეცვალა. უძრავი ქონების სახელმწიფო საკადასტრო კომიტეტის უფროსის მანუკ ვარდანიანის ცნობით, 2006 წელს კიდევ 57 დასახლებას შეეცვალა სახელი. 2007 წლისთვის, იგეგმებოდა კიდევ 21 დასახლებისთვის სახელის შეცვლა.[3]
107 ჰიდრონიმიდან 71 (66 %) ჰიდრონიმი შეცვალეს.[26] მათ ნაწილს ჰქონდა თურქული წარმოშობა, რაც წყალთანაა დაკავშირებული: -ჩაი (მდინარე), -გიოლი (ტბა), -ბულახი (წყარო), -სუ (წყალი). აქედან 26 შეცვალეს სახელის სომხური ექვივალენტიდ. ასე -გიოლი შეცვალეს -ლიჩ-ით (12 ტოპონიმიდან სახელში გიოლით 11 შეცვალეს ლიჩ-ზე), -ბულახი შეცვალეს ახბიურ-ით (4 ტოპონიმი სახლეში -ბულახით 2 შეცვალეს ახბიურით და მხოლოდ ერთი რუსული -როდნიკი-თ), ხოლო -სუ სომხური -ჯურ-ით. სხვა სიტუაცია იყო თურქული -ჩაი-თ. 9 ტოპონიმიდან, მხოლოდ ერთი შეცვალეს სომხური -გეტ-ით. ხოლო დარჩენილი 8 ტოპონიმს ახალი სახელი მოიფიქრეს. მთლიანობაში, ტოპონიმების შეცვლის მეთოდი, ოთხ კატეგორიად შეგვიძლია დავყოთ:[27]
1. ტოპონიმის თარგმნა: ქარაგიოლი-ს თურქული ტოპონიმის სომხური ვერსიაა სევლიჩი (შავი+ტბა); მდინარე ბალიღლი გადათარგმნეს ძიკნაგეთი (თევზიანი (მდინარე)). ჯამში 5 შემთხვევა.
2. ტოპონიმის ნახევრის თარგმნა ან ჰიბრიდული გადათარგმნა: შორბულახი → მუშახბიური; ქარაგიოლი → ქარალიჩი (თარგმნა). ჯამში 12 შემთხვევა.
ასე, შეცვლილი ჰიდრონიმების ნახევარზე მეტს, ძველი ტოპონიმის ელემენტი გააჩნია.
ორონიმები
315 ორონიმიდან 164 (52%) ორონიმს ტოპონიმი შეუცვალეს. ორონიმების შემთხვევაში, გამოირჩევიან შემდეგი თურქული ტოპონიმები: -დაღ (მთა) — 17 შემთხვევა, -თეფე (ბორცვი) — 9 შემთხვევა, -გაია (კლდე) — 4 შემთხვევა. თურქული ტოპონიმები, შემდეგი მეთოდით შეცვალეს: 17 ტოპონიმიდან -დაღ-ით 10 შეცვალეს სომხური ექვივალენტიდ -სარ; 6-დან 9 ტოპონიმი -თეფე-თი შეცვალეს როგორც -სარ-ით, ისე -ბლურ-ით; ასევე ყველა 4 -გაია შეცვალეს -კარ-ად. როგორც ჰიდრონიმების შემთხვევაში, აქაც შეგვიძლია გამოვყოთ ტოპონიმების შეცვლის 4 კატეგორია:[29]
3. გახშირებული მეთოდია ტოპონიმის გადაკეთება. ცნობილია 98 შემთხვევა: ხარტინლარი → ხარტინლერი (თურქული დაბოლოება ლარი შეცვლილია სომხური ლერი-თ, მთის შემთხვევაში); იშიღლი → იშხანსარი.
4. ცნობილია, ტოპონიმის მთლიანი შეცვლის 44 შემთხვევა: მამანი → წახკაძორი, ბოღუთლუ → არდენი.
აზერბაიჯანის პოზიცია
თანამედროვე აზერბაიჯანელი ავტორები, სომხეთის მიერ თურქული ტოპონიმების შეცვლას, „კულტურული ტერორიზმის“ და „ლინგვისტური გენოციდის“ კვალიფიკაციას აძლევენ.[30]
შეცვლილი თურქული ტოპონიმები
აზერბაიჯანელი ავტორების ცნობით, 1924-1991 წლებში, სომხეთში შემდეგი თურქული ტოპონიმები შეიცვალა:[31][32][33]
↑ 4.04.14.2А. Новосельцев, В. Пашуто, Л. Черепнин. Пути развития феодализма издательство= Наука год= 1972 «А затем началось сельджукское нашествие. Оно нанесло первый катастрофический удар по армянскому этносу. Часть Васпуракана, Гохтн, и, наконец, Сюник стали объектом захвата сельджуков в первую очередь. В результате резкой и достаточно фанатичной политики сельджукских владык, в политических целях принявших ислам и ставших его очередным „оплотом“, армянское население вынуждено было покидать родную землю и эмигрировать на север в пределы Грузии и особенно в Киликию. Сражение при Манцикерте (Маназкерте) привело к окончательной потере Армении Византией. Теперь центрами армянской политической и культурной жизни стали Киликия и Албания. Эта последняя в XII—XIII вв. была тесно связана с Грузией и порой от неё зависела. В последующие века процесс этнических изменений продолжался, пока «метс сюргюн» («великое изгнание») — армяно-тюркское) Аббаса I в начале XVII в. не привело к резкому сокращению армянского населения Восточной Армении».
↑Britannica encyclopedia статья «Armenian Highland»: «mountainous region of Transcaucasia. It lies mainly in Turkey, occupies all of Armenia, and includes southern Georgia, western Azerbaijan, and northwestern Iran».
↑Аббас-Кули-ага Бакиханов.Гюлистан-и Ирам: «шах Исмаил (Сефеви) переселил из Ирака племя Баят частью в Эриван, а частью в Дербенд и Шабран, чтобы усилить местных правителей».
↑История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. — М.: Восточная литература РАН, 2002. — ISBN 5-02-017711-3 «В описаниях современников сельджукское нашествие предстаёт как бедствие для стран Закавказья. Сельджуки быстрее всего утвердились в южных армянских землях, откуда армянское население вынуждено было эмигрировать в пределы Византии. Так возникло Киликийское Армянское царство, просуществовавшее до конца XIV в. На Армянском нагорье начался многовековой процесс оттеснения армянского и курдского населения пришлым тюркским. То же самое имело место и в пределах Закавказья».
↑Гумилёв Л. Н. Древние тюрки, АЙРИС-пресс, 2009, isbn 978-5-8112-3742-5
↑ 13.013.1История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. — М.: Восточная литература РАН, 2002. — ISBN 5-02-017711-3 «Нашествие сельджуков сопровождалось страшными опустошениями и разрушением многих закавказских городов. Оно имело огромные последствия для исторических судеб Закавказья. Впервые сюда пришла большая волна тюркского населения. Отдельные группы тюрок проникали в регион и прежде, преимущественно с севера (хазары, булгары и т. д.), но они не изменили этнический состав населения закавказских стран. Иное дело сельджуки. Их племена прежде всего обосновались на превосходных пастбищах Южного Азербайджана (собственно Азербайджана) и Мугани, а затем Арана. Предгорная часть Арана особенно интенсивно заселилась тюркскими кочевниками на протяжении XII—XV вв., и постепенно древнее название Аран заменилось на Карабах (тюркско-иранское Чёрный сад). (…) Проникновение тюрок в Восточное Закавказье постепенно привело к тюркизации значительной части местного населения, что положило именно в XI—XIII вв. начало формированию тюркоязычной азербайджанской народности. (…) На Армянском нагорье начался многовековой процесс оттеснения армянского и курдского населения пришлым тюркским»
↑САБИР АСАДОВ. Историческая география Западного Азербайджана. (Дополненное, переработанное издание на русском языке). — Баку, издательство «Азербайджан», 1998. — 560 стр. Научный редактор Будаг Будагов, академик. НАПЕЧАТАНО СОГЛАСНО УКАЗУ ПРЕЗИДЕНТА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ ГЕЙДАРА АЛИЕВА ОТ 26 МАРТА 1998 ГОДА «О ГЕНОЦИДЕ АЗЕРБАЙДЖАНЦЕВ». Стр. 17-22
↑Гиясаддин Аскер оглы Гейбуллаев. ТОПОНИМИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА. Баку — Элм — 1986. АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР. СЕКТОР АРХЕОЛОГИИ И ЭТНОГРАФИИ
↑Н. Г. Волкова (Наталья Георгиевна Волкова — одна из ведущих советских этнографов-кавказоведов, признанный ученый в области этнической истории народов Кавказа, автор нескольких монографических исследований по этническому составу населения Северного Кавказа, по кавказской этнонимике) Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX вв. — IV. — СССР, Институт Этнографии им. М.Маклая, АН СССР, Москва: Наука, 1969. — С. 10. — 199 с. — 1700 экз.
В 1897 г. из 137,9 тыс. населения здесь жило 63,6 тыс. армян (46,2 %), 71,2 тыс. азербайджанцев (51,7 %), 1,8 тыс. курдов (1,3 %). По данным сельскохозяйственной переписи 1922 г., всё население Зангезура насчитывало 63,5 тыс. человек, в том числе 56,9 тыс. армян (89,5 %), азербайджанцев 6,5 тыс. (10,2 %), русских 0,2 тыс. (0,3 %).
In his Population of Soviet Armenia, published in 1932, Z. Korkodyan reports that in the 19th and early 20th centuries, about 2000 cites of the total 2310 were of Turkish origin.
↑Barbara A. Anderson and Brian D. Silver, "Population redistribution and the ethnic balance in Transcaucasia, " in Ronald G. Suny, ed., Transcaucasia, nationalism, and social change; essays in the history of Armenia, Azerbaijan, and Georgia (Ann Arbor : University of Michigan Press, 1996): 488.
Another social-political process that apparently affected place naming in Armenia was the emigration of Azerbaijanis from the Armenian SSR that occurred in that period.
According to this plan some 100,000 people had to be «voluntarily» resettled. The emigration occurred in three stages : 10,000 people were resettled in 1948, another 40,000 in 1949, and 50,000 in 1950
These waves of emigrations of the Azerbaijani population and immigrations of Armenians were apparently one of the major causes for renamings in the Armenian SSR in the post-war period. We should also consider the general decline in Russo- Turkish relations in the aftermath of the Second World War, and Stalin’s demands for the return of the territories seceded to Turkey in 1921.31 The post-war renamings campaign ended in 1950, and the annual number of renamings steadily declined until 1967—1968. The years 1967 and 1968 were marked by a sudden increase in renamings when more than 50 place-names were changed. The explanation for this phenomenon could be the attempt of the local authorities to accommodate the resurgence of Armenian nationalism that occurred two years earlier.
By late 1980’s there were 152 Azerbaijani villages in the Armenian SSR all with Turkic place-names.
↑[Александр Искандарян. АРМЕНИЯ: УДРЕВЛЕНИЕ МОДЕРНА. НАЦИОНАЛЬНЫЕ ИСТОРИИ НА ПОСТСОВЕТСКОМ ПРОСТРАНСТВЕ – II. АРМЕНИЯ: УДРЕВЛЕНИЕ МОДЕРНА. 2009. 225-243]
