პარეხი

ვიკიპედიის რედაქტორების გადაწყვეტილებით, სტატიას „პარეხი“ მინიჭებული აქვს რჩეული სტატიის სტატუსი. პარეხი ვიკიპედიის საუკეთესო სტატიების სიაშია.
პარეხი

პარეხის მონასტერი

პარეხი — თურქეთი
პარეხი
ძირითადი ინფორმაცია
გეოგრაფიული კოორდინატები 41°15′07″ ჩ. გ. 41°59′24″ ა. გ. / 41.25194° ჩ. გ. 41.99000° ა. გ. / 41.25194; 41.99000
რელიგიური კუთვნილება საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროშა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია
ქვეყანა დროშა: თურქეთი თურქეთი, კლარჯეთი
სასულიერო სტატუსი უმოქმედო
ხუროთმოძღვრების აღწერა
დეტალები

ზედა და ქვედა ტაძრების განივი ჭრილი, ხედი აღმოსავლეთისაკენ. წყვეტილი ხაზებით აღნიშნულია კდლები, რომლებიც დღეს დანგრეულია ან მიწის ქვეშაა მოყოლილი.

პარეხი,[1][2] ასევე პარეხთა[3] — მონასტერი შუა საუკუნეების საქართველოში, ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთით, ისტორიულ კლარჯეთში, მდინარე კარჩხალის ხეობის კლდოვან მასივში (თანამედროვე თურქეთის ტერიტორია). IX-X საუკუნეებში პარეხი გარკვეულ როლს ასრულებდა საეკლესიო-სამონასტრო და კულტურულ-ლიტერატურულ ცხოვრებაში. პარეხელ მოღვაწეებს დაუწერიათ ამ სავანის დამაარსებლის „მიქელ პარეხელის ცხოვრება“, რომლითაც ბასილი ზარზმელს (X საუკუნე) უსარგებლია „სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრების“ წერისას. მიქელ პარეხელი თანამედროვე სამეცნიერო ლიტერატურაში ხშირად იხსენიება, როგორც მიქაელი. ცნობილია აგრეთვე მწიგნობარი ილარიონ პარეხელი (დაახლოებით IX-X საუკუნეების მიჯნა), რომელსაც პატივით იხსენიებს გიორგი მერჩულე (X საუკუნე). პარეხის სამონასტრო ანსამბლიდან შემორჩენილია ორი მთავარი ტაძრისა და სხვა ნაგებობათა ნანგრევები.[2]

მდებარეობა

პარეხის მონასტერი ჰორიზონტალურ კლდოვან შვერილზე

პარეხის მონასტერი მდებარეობს მდინარე კარჩხლის ხეობაში, მდინარე იმერხევიდან დაახლოებით 15 კილომეტრით ჩრდილოეთით, ხოლო ბერთის მონასტრიდან 8 კმ–ის მოშორებით. საავტომობილო უასფალტო გზა მიდის მხოლოდ სოფელ პარეხის (პარეხთას) გარეუბნამდე. თვითონ მონასტერი სოფლიდან აღმოსავლეთისაკენ ნახევარი საათის სავალზე მდებარეობს. პარეხის სამონასტრო კომპლექსი დაახლოებით 150 მეტრის სიგრძის ჰორიზონტალურ შვერილზეა განლაგებულ, რომელიც ნაწილობრივ კლდეშია გამოკვეთილი და ხეობიდან 80 მეტრ სიმაღლეზე მდებარეობს. კლდის ზედა ნაწილი მონასტერს ზემოდან აქვს გადმოფარებული და მას მიუვალს ხდის[3].

მონასტერს ერთადერთი მისადგომი აქვს დასავლეთიდან, რომლის კარიბჭეც დღეისათვის მთლიანად ჩაქცეულია. კარიბჭიდან იწყება ვიწრო და გრძელი ბილიკი, რომლის სიგანე 1,5–დან 5 მეტრამდე მერყეობს, ხოლო სიგრძე 150 მეტრს შეადგენს. ბილიკი პარეხის მონასტერში მოღვაწე განდეგილი ბერების საცხოვრებლებისა და აქ არსებული სხვა სამონასტრო ნაგებობებისაკენ მიემართება[3].

კლდოვან მასივში სიგრძეზე გაშენებული სამონასტრო კომპლექსის შუაში, სატრაპეზოსთან ახლოს, ჩამოედინება პატარა ჩანჩქერი, რომელთანაც პატარა ცისტერნაცაა მოწყობილი. გალავანში შემოსასვლელი ჭიშკრიდან ჩრდილო-დასავლეთით ორი წყლის წისქვილია, უფრო დასავლეთით კი მინდვრები და ხეხილის ბაღები მდებარეობს. გარშემო მთები დაფარულია ნაძვნარით, ფიჭვნარით, წიფლნარითა და შინდის ბუჩქებით. ვახტანგ ჯობაძე თვლის, რომ მონასტერში არსებული ჩანჩქერი თავისი ცისტერნით და მონასტრის ირგვლივ არსებული გარემო სრულიად უზრუნველყოფდა ბერებს სასმელი წყლით, საკვებით, ასევე შეშითა და საშენი მასალით[3].

ნაგებობები

პარეხის ზედა და ქვედა ტაძრების ნანგრევები

პარეხის სამონასტრო კომპლექსიდან დღეისათვის რამდენიმე ნაგებობაა შემორჩენილი, თუმცა ყველა მათგანი მეტ-ნაკლებად დანგრეულია. მათ შორისაა სენაკები, საკუჭნაოები და სატრაპეზო. ყველაზე მნიშვნელოვანი დღეისათვის შემორჩენილ ნაგებობებს შორის არის ორი, დაახლოებით პარალელურად მდგარი ეკლესია, რომლებიც ბილიკის სამხრეთითაა განლაგებული. ეკლესიები აგებულია სპეციალურად აგებულ სუბსტრაქციაზე, კლდოვან შვერილზე[4]

ზედა ეკლესია

ზედა ეკლესია (ასევე პირველი ეკლესია[5], ან ჩრდილოეთის ეკლესია[1]) აგებულია მონასტერზე გამავალი ბილიკის დონეზე. წარმოადგენს კამაროვან, მართკუთხა წაგრძელებულ დარბაზს ზომებით 11,15 X 4,75 მ. აქვს ნახევარწრიული აფსიდა (4 X 2,4 მეტრი). აფსიდში ორი ერთმანეთის სიმეტრიულად განლაგებული 0,65 მ სიგანის ნიშაა. საშენი მასალა ადგილზევეა მოპოვებული; ქვების წყობა საკმაოდ უხეშია. კედლების შიდა და გარე მხარე სხვადასხვა ზომის ცუდად დამუშავებული ქვებისაგანაა აგებული, რიგებიც არათანაბარია. ქვებს შორის ადგილის ამოსავსებად ალაგ–ალაგ გამოყენებულია კირი. ინტერიერში ქვები შედარებით კარგადაა დამუშავებული და წყობაც სწორია. უკეთაა შემონახული |ეკლესიის დასავლეთის, ჩრდილოეთისა და აფსიდის კედელი. სამხრეთის კედელი თითქმის მთლიანადაა დანგრეული. |ეკლესიის ინტერიერი მისივე ნამსხვრევებითაა ამოვსებული. სამხრეთი ნაწილი 5 მეტრის სუბსტრაქციას ეყრდნობა. ეკლესიას დასავლეთის მხრიდან აქვს 1,2 მ სიგანის შესასვლელი. შესასვლელისკენ მცირე კიბე ჩადის, რომლის ნაწილიც დღესაც შემორჩენილია. ეკლესიას სარკმლები აქვს აფსიდასა და დასავლეთის კედელზე, შემოსასვლელი კარის თავზე; ასევე სამხრეთის კედელზე, რომელიც ამჟამად მთლიანად დანგრეულია, ხოლო ჩრდილოეთის კედელზე, სავარაუდოდ უსაფრთხოებისათვის, ღიობი არაა[5].

ტიპოლოგიურად პარეხის ზედა ეკლესია არაა გამონაკლისი ქართულ არქიტექტურაში. საქართველოში შუა საუკუნებში ფართოდ იყო გავრცელებული ცალნავიანი დარბაზული ეკლესიების მშენებლობა[6]. VIII-IX საუკუნეებში ეკონომიურად ღარიბ და მოსახლეობისაგან დაცლილ ტაო-კლარჯეთში ხუროთმოძღვრების ეს სტილი განსაკუთრებით პოპულარული იყო, სტრუქტურული სიმარტივისა და მასალის ეკონომიურობის გამო[7].

ტაო-კლარჯეთში VIII-IX საუკუნეების მიჯნაზე აგებული ცალნავიანი დარბაზული ეკლესიების ძირითადი დამახასიათებელი ნიშნები საერთოა[7]:

  1. პილასტრებისა და ცილინდრულ კამარათა საბჯენი თაღების არარსებობა.
  2. აფსიდის ორივე მხარეს სიმეტრიული ნიშები. აფსიდა, ძირითადად, გარე მართკუთხედშია მოწყობილი.
  3. ეკლესიის სამხრეთ და ჩრდილოეთ მხარეებზე მინაშენები იშვიათია.
  4. სამშენებლო მასალად, ძირითადად, გამოყენებულია უხეშად დამუშავებული ქვები და ბლომად კირი.
  5. არქიტექტურული დეკორის არარსებობა.

ამგვარივეა პარეხის ზედა ეკლესიის აგებულებაც. გამონაკლისია მხოლოდ ის, რომ მას ჩრდილოეთის მხრიდან მოგრძო და კამაროვანი სათავსი აქვს მიდგმული. მასში მოხვედრა შესაძლებელია ეკლესიის მთავარი დარბაზიდან 1,55 მეტრი სიგანის კარით. სათავსს აღმოსავლეთის მხრიდან ნახევარწრიული აფსიდა აქვს, რომელშიც ერთი სარკმელია. სათავსის დასავლეთ ნაწილში ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ თიხის ქვევრების აღმოჩენის საფუძველზე ვახტანგ ჯობაძე ვარაუდობს, რომ სათავსი კვეთისათვის გამოიყენებოდა. ამის შესაძლებლობას შუა საუკუნეების სხვა ქართული ძეგლებიც ადასტურებს, რომლებშიც მსგავსი ქვევრებია აღმოჩენილი[8].

პარეხის ზედა ეკლესიის უახლოეს პარალელებს წარმოადგენს სიჩხეკი[9], უკიამი[10] და ტახტაკრანი[11], სადაც, მსგავსად პარეხის ტაძრისა, ჩრდილოეთის მინაშენში მოხვედრა მხოლოდ ეკლესიიდანაა შესაძლებელი.

ქვედა ეკლესია

პარეხის ზედა ეკლესიის გეგმა

ქვედა ეკლესია (ასევე მეორე ეკლესია[7], ან სამხრეთის ეკლესია[1]) ზედა ეკლესიაზე ექვსი მეტრით ქვემოთ, ოთხმოცმეტრიანი შვეული კლდის პირზე დგას. აგებულია საგანგებოდ ამოყვანილ სუბსტრაქციაზე. ეკლესია სამნავიანი ბაზილიკის ტიპისაა. კედლების სისქე საშუალოდ 0,95 მეტრია. პირველ ეკლესიასთან შედარებით უკეთაა ნაგები. შიდა და გარე საპირე წყობას თანაბარ რიგებად დალაგებული გათლილი ქვები შეადგენს, რომელთაგან ზოგი დაწახნაგებული არაა. რიგებს შორის კირი მინიმალური რაოდენობითაა გამოყენებული. შიდა და გარე საპირე წყობას შორის კენჭებზე დასხმული კირის ხსნარით ამოყვანილია კედლის გული. აღმოსავლეთ და ნაწილობრივ დასავლეთ წყობის რიგები მონაცვლეობით შედგება ორი სხვადასხვა სიმაღლის ქვებისაგან (0,40 მ და 14 მ). ვახტანგ ჯობაძე აღნიშნავს, რომ ქვათა ამგვარი წყობა მისთვის მხოლოდ წირქოლის ეკლესიაშია ცნობილი[12], რომელიც VIII საუკუნითაა დათარიღებული[13], თუმცა, ვახტანგ ჯობაძის აზრით, ამ თარიღმა IX საუკუნის მიწურულამდეც შეიძლება გადმოიწიოს.[7]

პარეხის ქვედა ეკლესიას ერთადერთი შესასვლელი კარი დასავლეთის მხრიდან აქვს, რომლის სიგანე 1,20 მეტრია. კარის წინ 4,10 X 12 მეტრის ფართობის ტერასაა, რომელიც დღეისათვის ნაწილობრივ ჩანგრეულია. ტერასასთან ჩადიოდა სპეციალური კიბე, რომელიც დღეს აღარ არსებობს. ეს კიბე ზედა ეკლესიის ჩრდილო–დასავლეთი კუთხიდან იწყებოდა[14].

პარეხის ქვედა ეკლესიის გეგმა

ეკლესიის სამხრეთ კედელში არის კიდევ ერთი, 1,20 მეტრი სიგანის კარი[15]. იგი უფსკრულის პირასაა გამოღებული და, შესაბამისად, შესასვლის ფუნქცია ვერ ექნებოდა. ზღურბლის ზემოთ არსებული ღრმულები ადასტურებს, რომ ეს აივნის კარი იყო. დავით ხოშტარია ფიქრობს, რომ ამ კარს შესაძლოა ხის კიბე ადგებოდა, ხოლო კარის წინ მდებარე აივანი კიბის ბაქანს წარმოადგენდა[1]. ვახტანგ ჯობაძე ქართული არქიტექტურისათვის ამ უჩვეულო ელემენტს მშენებლის თავბრუდამხვევი ხედებით შთაგონებას მიაწერს და არა ეკლესიის აგების ტრადიციულ წესებს[14].

აფსიდის სამხრეთ მარესა და დასავლეთ კედელზე არსებულ პილასტრებზე შემონახულია ბრტყელი და სადა იმპოსტები. ამდენად, შენობის რეკონსტრუირება უნდა მოხდეს, როგორც სამნავიანი ფართოთაღებიანი ბაზილიკისა (მაქსიმალური სიგრძე 12 მეტრი, სიგანე — 8,30 მეტრი). აფსიდა (სიგანე — 4,30 მეტრი, სიღრმე — 3,70 მეტრი), რომელსაც ორი გვერდითი სათავსი ეკვრის შესასვლელებით გვერდითი ნავებიდან, ექსტერიერში შვერილი არ არის. ჩრდილოეთის კედელს ფარავს ზედა ეკლესიის სუბსტრაქცია, ამიტომ სინათლის ძირითადი წყარო ეკლესიაში სამხრეთის კედლის ღიობები — დიდი სარკმელი და აივნის კარი იქნებოდა, აგრეთვე ამჟამად დანგრეული შუა ნავის სარკმლები[14].

ნიკო მარმა ჩრდილოეთის ერთ–ერთ კედელზე კაპიტელისა და სინათლის ნაკლებობის გათვალისწინებით დაასკვნა, რომ ეკლესია გუმბათიანი იქნებოდა. ეს მოსაზრება უარყო ვახტანგ ჯობაძემ. მისი გამოკვლევით დასტურდება, რომ პარეხის მთავარი ქვედა ეკლესია სამნავიანი ბაზილიკაა და ტიპოლოგიურად ახლოს დგას ხანძთასთან ახლოს მდებარე ნუკას საყდარსა და ესბეკის ეკლესიასთან. აღსანიშნავია, რომ ნიკო მარის მიერ ნახსენები კაპიტელი ვახტანგ ჯობაძეს ვერ უპოვნია[14]. ქვედა ეკლესიას სამნავიან ბაზილიკად განიხილავს დავით ხოშტარიაც[1]

სამლოცველო, საძვალე

გიორგი მერჩულე „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“ გვაწვდის ცნობას, რომ მონასტრის დამფუძნებელი — მიქაელი და მისი მოწაფე, ბასილი მონასტერშივე არიან დაკრძალულები:

პარეხის მონასტრის ორი მთავარი ტაძარი და მიმდებარე ტერიტორია

ნეტარი მიქელ ... პარეხთა შინა მრავალთა წელიწადთა ცხოვნდა და აღ-რაჲ-ესრულა, მუნვე დაემარხა. და აწ საფლავი მისი და დიდებულისა მამისა ბასილისი ... ერთგან არიან და კაცთა კურნებასა მიჰმადლებენ, რომელნი სარწმუნოებით მივლენან მათდა

ნიკო მარი სამონასტრო კომპლექსის ჩრდილოეთ მხარეს ახსენებს მოზრდილ სამარხს[16], რომელშიც მან ადამიანის ძვლები იპოვა. გიორგი მერჩულეს ცნობის საფუძველზე ნიკო მარმა დაასკვნა, რომ ეს უნდა იყოს მიქაელ პარეხელისა და ბასილის საძვალე[17].

ნიკო მარის მოსაზრებას დამაჯერებლად არ მიიჩნევს ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი ბუბა კუდავა. წმინდა მამების საძვალედ იგი მიიჩნევს მონასტრის ძირითად ნაგებობებთან შედარებით ახლოს მდგარ მცირე ზომის შენობას, რომელსაც ნიკო მარი „მცირე ეკლესიას“ (церковка) უწოდებს. ამ ნაგებობას ვახტანგ ჯობაძე საერთოდ არ განიხილავს, ხოლო ბრუნო ბაუმგარტნერი და დავით ხოშტარია მას სამლოცველოდ მოიხსენიებენ. ბუბა კუდავას მოსაზრებას მხარს უჭერს ნაგებობის საკურთხეველში, აფსიდის ჩრდილოეთ მხარეს ნახევრად ჩანგრეული ღიობის არსებობა. ამგვარი ღიობები, როგორც წესი, სწორედ წმინდა მამების საძვალეებს წარმოადგენდნენ. ბუბა კუდავას მოსაზრებით, ამ ნაგებობის შემორჩენილ კედელზე არსებული წარწერაც სწორედ საძვალესა და მის საკურთხეველში მოთავსებულ სიწმინდეს უნდა უკავშირდებოდეს[18].

სამლოცველო (საძვალე, მცირე ეკლესია) მონასტრის მთავარი ეკლესიებიდან 150 მეტრის მოშორებით დგას. მისი გადახურვა ჩანგრეულია. ძლიერაა დაზიანებული ჩრდილოეთისა და სამხრეთის კედლებიც. შედარებით კარგადაა შემონახული დასავლეთისა და აღმოსავლეთის კედლები, რომლებიც პირდაპირ კლდეზეა მიშენებული. კლდე ნაწილობრივ შეჭრილია შენობის ინტერიერშიც და აფსიდის სამხრეთ ნაწილში ჩანს. კარი, როგორც ჩანს, ჩრდილოეთიდან ჰქონდა (ახლა მორღვეულია) — აქედან ადგება მას ბილიკი. კედლები უხეშად ნატეხი ქვით არის ნაშენი და შიგნიდან შელესილია[1].

სხვა ნაგებობები

ვახტანგ ჯობაძე მონასტრის ამჟამად ჩაქცეული დასავლეთის კარიბჭიდან ჩრდილოეთის სამონასტრო ნაგებობებისაკენ მიმავალ ბილიკზე იხსენიებს რამდენიმე ნაგებობას. ესაა განდეგილი ბერების ორი დიდი კლდეში ნაკვეთი სენაკი, რომლებიც აღმოსავლეთისა და სამხრეთის მხარეებიდან დამცავი კედლებითაა გამაგრებული. გარდა ამისა, კლდოვანი შვერილის შუა ნაწილში სამიდან ხუთამდე ნაგებობაა, რომელთა დანიშნულებაც დაუდგენელია. ყველა მათგანი აგებულია უხეშად გათლილი ქვებით, რომელთა თანაბარზომიერებაც დაუცველია. ვახტანგ ჯობაძე ვარაუდობს, რომ ისინი შესაძლოა სენაკები ან საკუჭნაოები იყოს[3]. მათ შორის ყველაზე დიდი და უკეთ შემონახულია 8,9 X 5,7 მ ზომების მართკუთხა შენობა. მისი ერთადერთი შემოსასვლელი აღმოსავლეთიდანაა. დასავლეთითა და სამხრეთით ორი პატარა, შიდა მხარეს გაფართოებული, სარკმელია. ნიკო მარი, რომელმაც პარეხის მონასტერი 1904 წელს ინახულა, ამ ნაგებობას სატრაპეზოდ თვლიდა[19].

ისტორია

პარეხის მონასტრის არც ერთი ნაგებობა ზუსტად დათარიღებული არაა. მშენებლობის სტილის, შიდა სივრცის მოწყობისა და „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“ დაცული მონაცემების მიხედვით ზედა ეკლესია IX საუკუნეში უნდა იყოს აგებული, ხოლო ქვედა — IX-X საუკუნეების მიჯნაზე[14].

პარეხის მონასტერი ჰორიზონტალურ კლდოვან შვერილზე

კლარჯეთის იმ სავანეთა შორის, რომლებიც 830-840-იან წლებში მოიარეს ბაგრატ კურაპალატმა და მისმა ძმებმა, პარეხი არ იხსენიება[1]. გრიგოლ ხანძთელის ბიოგრაფიული მონაცემებისა და ლიტერატურული წყაროს — „სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრების“ მიხედვით მონასტრისა და ზედა ეკლესიის შედარებით უფრო ზუსტ დათარიღებას გვაძლევს ვახტანგ ჯობაძე და ასკვნის, რომ მიქაელ პარეხელს მონასტერი გრიგოლ ხანძთელის სიცოცხლეში დაუარსებია (759-861); პარეხთა დაარსდა მას შემდეგ, რაც მიქაელმა ოპიზის სავანე აღადგინა, ანუ 826 წლის შემდეგ. შესაბამისად, პარეხის მონასტრის დაარსებისა და ზედა ეკლესიის აგების თარიღად ვახტანგ ჯობაძე 826-861 წლებს ასახელებს[20]. იგი იქვე აღნიშნავს, რომ მონასტრის მშენებლობა უფრო სავარაუდებელია გრიგოლ ხანძთელის მოღვაწეობის ბოლო პერიოდში, როცა 730–იან წლებში მურვან ყრუს მიერ დანგრეული ტაძრების აღდგენა მოათავეს და ახალი მონასტრების მშენებლობა დაიწყეს. ეს დაახლოებით 830 წლის შემდეგ უნდა მომხდარიყო[21]. მიქაელ პარეხელი ამ პერიოდისათვის უკვე დამკვიდრებული იყო პარეხში, როგორც მარტომყოფი ბერი. დამოუკიდებელი კენობიტური მონასტრის დაარსებამდე პარეხი მახლობლად მდებარე ბერთის მონასტრის ერთგვარ შტოდ განიხილებოდა[1]. ამ პერიოდიდან კი (IX საუკუნის II ნახევარი) მიქაელი, როგორც ჩანს, შეუდგა სენაკების, სემინარიის შენობისა და სამლოცველოს მშენებლობას. ზედა ეკლესია ვახტანგ ჯობაძეს სწორედ მიქაელ პარეხელის დროინდელ ნაგებობად მიაჩნია[22].

მეორე, ქვედა ეკლესიის დასათარიღებლად არანაირი წერილობითი წყარო არ არსებობს. მისი დათარიღება დღეისათვის მხოლოდ არქიტექტურული ანალიზითაა შესაძლებელი. ვახტანგ ჯობაძე ფიქრობს, რომ იგი შესაძლოა IX საუკუნის ბოლოს ან X საუკუნის დასაწყისში აშენებულიყო სამეურნეო პირობების გასაუმჯობესებლად, მაშინ, როცა ძველი, პატარა ეკლესია ვეღარ აკმაყოფილებდა მზარდი სამონასტრო თემის მოთხოვნებს[22].

დამატებითი ისტორიული მასალები მონასტერში მიმდინარე საქმიანობის შესახებ ძალიან მწირია. მიუხედავად ამისა, ცნობილია, რომ პარეხი ლიტერატურული მოღვაწეობის მნიშვნელოვანი ცენტრი იყო ძველ საქართველოში. მიქაელ პარეხელის გარდაცვალების შემდეგ, IX საუკუნის ბოლოსა და X საუკუნის დასაწყისში პარეხელ ბერებს მისი ბიოგრაფია შეუდგენიათ, თუმცა ნაწარმოების არც ერთი ხელნაწერი დღემდე შემონახული არაა. ამავე ხანებში პარეხის მონასტერში მოღვაწეობდა განთქმული მწიგნობარი ილარიონი, რომელიც დიდი პატივითაა მოხსენიებული გიორგი მერჩულეს მიერ „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“. XV-XVI საუკუნეების მინაწერი პარხლის 1241 წლის ოთხთავზე, შესრულებული პარეხის მონასტრის მოძღვრის — მაკარის მიერ[23], ადასტურებს, რომ პარეხი ამ ხანებშიც მოქმედი იყო[22].

წარწერები

XX საუკუნეში პარეხის მონასტერი პირველად ნიკო მარმა 1904 წელს ინახულა და აღწერა, თუმცა წარწერა, როგორც ჩანს, ვერ შეამჩნია. პარეხში წარწერები ვერც შემდგომი პერიოდის მკვლევრებმა ნახეს — ვახტანგ ჯობაძე, ბრუნო ბაუმგარტნერი. ქართველ ხელოვნებათმცოდნეთა ექსპედიციამ 1995 წელს მონასტრის სამხრეთ ნაწილში მდებარე ნაგებობის (სამლოცველო) აფსიდში წარწერა შეამჩნია, თუმცა მისი დაფიქსირება და შესაწავლა ვეღარ მოასწრო. პირველი მოკლე ცნობა წარწერის არსებობის შესახებ დავით ხოშტარიამ გამოაქვეყნა. მისი თქმით, სამლოცველოს აფსიდში შემონახულია ბათქაშის ფრაგმენტი ზედ დატანილი ძლიერ გაცრეცილი ფრესკული ასომთავრული წარწერით[1]. 10 წლის შემდეგ, ექსპედიციის წევრს, გიორგი ბაგრატიონს ეს წარწერა ადგილზე აღარ დახვდა[24].

პარეხი

2008 წელს პარეხის მონასტრის იმავე სამლოცველოში გიორგი კალანდიამ პირველად შეამჩნია და გადაიღო სხვა, აქამდე უცნობი წარწერა. 2010 წლის სექტემბერში წარწერა ადგილზე შეისწავლა ისტორიის დოქტორმა ბუბა კუდავამ. პარეხის წარწერის ასლი გადმოიღო კალიგრაფმა დავით მაისურაძემ[24].

წარწერა ძნელად შესამჩნევია, ძლიერაა დაზიანებული და რთულად იკითხება. შესრულებულია სამლოცველოს ინტერიერში, სამხრეთის კედლის შელესილობაზე, შავი მელნით, ლამაზი კალიგრაფიული ნუსხურით. წარწერა შვიდსტრიქონიანია, იკითხება ფრაგმენტულად. წარწერაში ამოკითხული რამდენიმე მნიშვნელოვანი დეტალი ცხადყოფს, რომ იგი მნიშვნელოვან ინფორმაციას შეიცავდა პარეხის მონასტრის ადრეული პერიოდის შესახებ[25].

წარწერაში მოხსენიებულია ბაგრატ კურაპალატი: „ადიდენ ღმერთმან ბაგრატ კურა[პალატი]". სიტყვა „ადიდენ“ მიანიშნებს, რომ ბაგრატი წარწერის შესრულებისას ცოცხალია. ამ ტიტულით საქართველოს ისტორიაში სამი მეფეა ცნობილი: ბაგრატ I კურაპალატი და ერთიანი საქართველოს მეფეები — ბაგრატ III და ბაგრატ IV. ბუბა კუდავას მოსაზრებით, მონასტრის ნაგებობების ქრონოლოგიის, მშენებლობის სტილისა და ისტორიული კონტექსტის გათვალისწინებით ყველაზე ლოგიკური წარწერაში ბაგრატ I კურაპალატის მოხსენიებაა, რადგან „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების“ მიხედვიდ იგი ცნობილია, როგორც არაერთი საეკლესიო ცენტრის ქტიტორი. ბუბა კუდავა იქვე აღნიშნავს, რომ ბაგრატი შესაძლოა არა მონასტრის დაარსების, არამედ მისი მშენებლობის გარკვეული ეტაპის (საძვალის) ქტიტორი იყოს[26]. თუკი წარწერაში მოხსენიებულ ბაგრატ კურაპალატს გავაიგივებთ ბაგრატ I-თან (826–876), წარწერა ნუსხური დამწერლობის ერთ-ერთი უძველესი ნიმუში გამოდის.

მიუხედავად ამისა, ბუბა კუდავა აღნიშნავს, რომ წარწერაში მოხსენიებული მეფე შესაძლოა ბაგრატ III (978–1014, კურაპალატი 1001 წლიდან) ან ბაგრატ IV-ც (1027–1072, კურაპალატი 1029/1030 წლიდან) იყვნენ, რასაც წარწერის პალეოგრაფიული მონაცემებიც უჭერს მხარს. წარწერაში ჩანს დღეისათვის ცნობილი X-XI საუკუნეებისათვის დამახასიათებელი ხელი[27].

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

ლიტერატურა

  • ხოშტარია, დ. (2005). კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები. თბილისი: არტანუჯი. 
  • ჯობაძე, ვახტანგ (2007). ადრეული შუა საუკუნეების ქართული მონასტრები ისტორიულ ტაოში, კლარჯეთსა და შავშეთში (Early Medieval Georgian Monasteries in Historic Tao, Klajet'i, and Savset'i). თბილისი. .
  • კუდავა, ბუბა (2010). უცნობი ნუსხური წარწერა პარეხის მონასტრიდან, საერთაშორისო კონფერენცია ტაო კლარჯეთი – მოხსენებათა თეზისები. თბილისი. 
  • თაყაიშვილი, ექვთიმე (1938). არქეოლოგიური ექსპედიცია კოლა-ოლთისში და სოფელ ჩანგლში 1907 წელს. პარიზი. 
  • მარი, ნიკო (1911). Дневник поездки в Шавшетию и Кларджию. С.ПБ.. 
  • გ. ბაგრატიონი, მოგზაურობა თურქეთში, ძეგლის მეგობარი. 1996.-N1/92.-გვ.38-39.
  • დ. მუსხელიშვილი, მენაბდე ლ., ქსე, ტ. 7, გვ. 683, თბ., 1984

სქოლიო

  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, გამომცემლობა „არტანუჯი“, თბ. 2005 წ.
  2. ↑ 2.0 2.1 დ. მუსხელიშვილი, ლ. მენაბდე, ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. VII, თბილისი, 1984, გვ. 683
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 ჯობაძე (2007), გვ. 65
  4. ↑ ჯობაძე (2007), გვ. 65-66
  5. ↑ 5.0 5.1 ჯობაძე (2007), გვ. 66
  6. ↑ ცალნავიანი დარბაზული ეკლესიების შესახებ საუბრობენ რ. მეფისაშვილი და ე. ცინცაძე. იხ. Arts, გვ. 117–119
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 ჯობაძე (2007), გვ. 67
  8. ↑ ჯობაძე (2007), გვ. 66-67
  9. ↑ თაყაიშვილი (1938), გვ. 51, ტაბ. 24d
  10. ↑ თაყაიშვილი (1938), გვ. 73, ტაბ. 25c
  11. ↑ თაყაიშვილი (1938), გვ. 14, ტაბ. 25c
  12. ↑ Г. Чубинашвили, „Архитектурные памятники VIII и IX веков в Ксанском ущелье“, AG 1, 1942, გვ. 16, სურ. 19, ტაბ 32, 61
  13. ↑ Г. Чубинашвили, „Архитектурные памятники VIII и IX веков в Ксанском ущелье“, AG 1, 1942, გვ. 19
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 14.4 ჯობაძე (2007), გვ. 68
  15. ↑ ჯობაძე (2007), ტაბ. 58, 59
  16. ↑ მარი (1911), გვ. 173–178, ტაბ. 57–58
  17. ↑ მარი (1911), გვ. 175–176, ტაბ. 57–58
  18. ↑ კუდავა (2010), გვ. 58–59
  19. ↑ მარი (1911), გვ. 177
  20. ↑ ჯობაძე (2007), გვ. 68-69
  21. ↑ პარეხის თარიღთან დაკავშირებით იხილეთ ასევე: ლ. მენაბდე, კერები I, გვ. 427
  22. ↑ 22.0 22.1 22.2 ჯობაძე (2007), გვ. 69
  23. ↑ სამხრეთ საქართველოს ისტორიის მასალები, XIII-XV სს, ტექსტები და გამოკვლევა მომზადებულია ქრ. შარაშიძის მიერ, თბილისი, 1982, გვ. 69
  24. ↑ 24.0 24.1 კუდავა (2010), გვ. 58
  25. ↑ კუდავა (2010), გვ. 59
  26. ↑ კუდავა (2010), გვ. 59-60
  27. ↑ კუდავა (2010), გვ. 60

Read other articles:

Rubin Carter

Untuk pemain American Football dengan nama yang sama, lihat Rubin Carter (pemain American football). Rubin CarterRubin Carter pada 2011 di Bunker Hill Community CollegeStatistikNama panggilanHurricaneDinilai padaKelas ringanTinggi567 ft 7 in (173 m)KebangsaanKanadaLahir(1937-05-06)6 Mei 1937Clifton, New Jersey, ASMeninggal20 April 2014(2014-04-20) (umur 76)Toronto, Ontario, KanadaSikapOrtodoksCatatan tinjuTotal perkelahian40Menang27Menang oleh KO19Kalah12Imbang1Tanpa konte...

 

 

Joaquín Peiró

Joaquín Peiró Peiró in 1962Informasi pribadiNama lengkap Joaquín Peiró LucasTanggal lahir (1936-01-29)29 Januari 1936Tempat lahir Madrid, SpanyolTanggal meninggal 18 Maret 2020(2020-03-18) (umur 84)Tempat meninggal Madrid, SpanyolTinggi 178 m (584 ft 0 in)Posisi bermain MidfielderKarier junior Atlético Madrid → Covadonga (pinjaman) → Tolosa (pinjaman) → Jusa (pinjaman) → Ferroviaria (pinjaman)Karier senior*Tahun Tim Tampil (Gol)1954–1962 Atlético Madrid 1...

 

 

D.L. Sitorus

Ini adalah nama Batak Toba, marganya adalah Sitorus Pane. Dr. Sutan Raja Darianus Lungguk Sitorus semasa hidupnya Sutan Raja Darianus Lungguk Sitorus, (disingkat sebagai Sutan Raja D.L. Sitorus; lahir di Parsambilan, Silaen, Kabupaten Toba, 12 Maret 1938 – meninggal dunia saat hendak terbang dengan pesawat Garuda Indonesia GA 188 rute Jakarta-Medan, 3 Agustus 2017 pada umur 78 tahun) adalah seorang pengusaha sukses asal Toba, Sumatera Utara yang dikenal dengan julukan 'Raja Sawit' dan 'Tuan...

Daftar kecamatan dan kelurahan di Kabupaten Kotawaringin Timur

Peta Lokasi Kabupaten Kotawaringin Timur di Kalimantan Tengah Berikut adalah daftar kecamatan dan kelurahan di Kabupaten Kotawaringin Timur, Provinsi Kalimantan Tengah, Indonesia. Kabupaten Kotawaringin Timur terdiri dari 17 kecamatan, 17 kelurahan, dan 168 desa. Pada tahun 2017, jumlah penduduknya mencapai 408.029 jiwa dengan luas wilayah 16.796,00 km² dan sebaran penduduk 24 jiwa/km².[1][2] Daftar kecamatan dan kelurahan di Kabupaten Kotawaringin Timur, adalah sebagai beri...

 

 

Huancavelica

Not to be confused with Huancavilca. You can help expand this article with text translated from the corresponding article in Spanish. (February 2009) Click [show] for important translation instructions. View a machine-translated version of the Spanish article. Machine translation, like DeepL or Google Translate, is a useful starting point for translations, but translators must revise errors as necessary and confirm that the translation is accurate, rather than simply copy-pasting machine...

 

 

Keep the Faith (KAT-TUN song)

2007 single by KAT-TUNKeep the faithSingle by KAT-TUNfrom the album KAT-TUN III: Queen of Pirates A-sideKeep the faithB-sideCrazy LoveLovin'U (First Press CD Only)ReleasedNovember 21, 2007 (Japan)Recorded2007GenreRock, popLength3:47LabelJ-One RecordsJACA-5076~5077 (CD & DVD Limited Edition)JACA-5078 (First Press Limited Edition)JACA-5079 (Regular Edition)Songwriter(s)Kyosuke Himuro, SPIN, JOKER, ha-jKAT-TUN singles chronology Yorokobi no Uta (2007) Keep the faith (2007) LIPS (2008) Keep t...

STMIK Prabumulih

Sekolah Tinggi Manajemen Informatika dan Komputer PrabumulihJenisPerguruan tinggi swastaLokasiJl. Patra No.50, Kota Prabumulih, Sumatera Selatan 31111, Prabumulih, IndonesiaNama julukanSTMIK PrabumulihSitus webwww.stmikypprabumulih.ac.id Sekolah Tinggi Manajemen Informatika dan Komputer Prabumulih (disingkat STMIK Prabumulih) adalah sebuah perguruan tinggi swasta di Kota Prabumulih[1] yang dimiliki oleh sekolah tinggi swasta Yayasan Pendidikan Prabumulih (YPP Prabumulih) Wacana Pemeri...

 

 

Zemun

Zemun ЗемунMunisipalitasPemandangan Zemun dari udara BenderaLambang kebesaranLetak Zemun di BeogradLetak Zemun di Serbia (titik hitam)Koordinat: 44°51′N 20°24′E / 44.850°N 20.400°E / 44.850; 20.400Koordinat: 44°51′N 20°24′E / 44.850°N 20.400°E / 44.850; 20.400Negara SerbiaKotaBeogradPermukiman4Pemerintahan • Wali kotaDejan Matić (SNS)Luas[1] • Munisipalitas153,56 km2 (5,929 sq&...

 

 

Шалфей обыкновенный

Шалфей обыкновенный Научная классификация Домен:ЭукариотыЦарство:РастенияКлада:Цветковые растенияКлада:ЭвдикотыКлада:СуперастеридыКлада:АстеридыКлада:ЛамиидыПорядок:ЯсноткоцветныеСемейство:ЯснотковыеРод:ШалфейВид:Шалфей обыкновенный Международное научное наз...

Colin Gill

English painter Colin GillBorn(1892-05-12)12 May 1892Bexleyheath, KentDied16 November 1940(1940-11-16) (aged 48)South AfricaNationalityBritishEducationSlade School of ArtKnown forPainting, drawing Colin Unwin Gill (12 May 1892 – 16 November 1940) was an English artist who painted murals and portraits and is most notable for the work he produced as a war artist during the First World War.[1] Biography Early life Colin Gill was born at Bexleyheath in Kent.[2] He ...

 

 

Runovići

RunovićicomuneLocalizzazioneStato Croazia Regione Spalatino-dalmata TerritorioCoordinate43°22′36″N 17°14′12″E / 43.376667°N 17.236667°E43.376667; 17.236667 (Runovići)Coordinate: 43°22′36″N 17°14′12″E / 43.376667°N 17.236667°E43.376667; 17.236667 (Runovići) Superficie59,3 km² Abitanti2 416 (2011) Densità40,74 ab./km² Altre informazioniPrefisso021 Fuso orarioUTC+1 CartografiaRunovići Sito istituzionaleModific...

 

 

Seversky P-35

1935 fighter aircraft series by Seversky P-35 P-35 (36-404) marked as P-35A in the USAAC at the National Museum of the USAF Role FighterType of aircraft National origin United States Manufacturer Seversky First flight 15 August 1935 Introduction 1937 Retired September 1952 (Swedish Air Force) Primary users United States Army Air Corps Philippine Army Air Corps Swedish Air Force Number built 196 Developed from Seversky SEV-3[1] Variants Seversky A8V Developed into Republic P-43 La...

內閣總理大臣

  关于与「內閣總理大臣」標題相近或相同的条目页，請見「內閣總理大臣 (消歧義)」。 日本國內閣總理大臣內閣總理大臣紋章現任岸田文雄自2021年10月4日在任尊称總理、總理大臣、首相、阁下官邸總理大臣官邸提名者國會全體議員選出任命者天皇任期四年，無連任限制[註 1]設立法源日本國憲法先前职位太政大臣（太政官）首任伊藤博文设立1885年12月22日，...

 

 

RedeTV!

Brazilian television network This article is about the Brazilian television network. For the American television network formerly known as TV! Network, see MoviePlex. 23°31′17″S 46°45′47″W / 23.521460°S 46.763165°W / -23.521460; -46.763165 Television channel TV Ômega Ltda.TypeFree-to-air television networkCountryBrazilStations RedeTV! Belo Horizonte RedeTV! Fortaleza RedeTV! Recife RedeTV! Rio de Janeiro RedeTV! São Paulo AffiliatesSee List of RedeTV! aff...

 

 

Jembatan Cirengge

Artikel ini tidak memiliki referensi atau sumber tepercaya sehingga isinya tidak bisa dipastikan. Tolong bantu perbaiki artikel ini dengan menambahkan referensi yang layak. Tulisan tanpa sumber dapat dipertanyakan dan dihapus sewaktu-waktu.Cari sumber: Jembatan Cirengge – berita · surat kabar · buku · cendekiawan · JSTOR Jembatan Cirengge adalah jembatan yang menghubungkan jalur kereta api lintas Jakarta-Bandung. Jembatan ini terletak di Padalarang, Ka...

Nancy Mace

American politician (born 1977) Nancy MaceOfficial portrait, 2020Member of the U.S. House of Representativesfrom South Carolina's 1st districtIncumbentAssumed office January 3, 2021Preceded byJoe CunninghamMember of the South Carolina House of Representativesfrom the 99th districtIn officeJanuary 23, 2018 – November 8, 2020Preceded byJames MerrillSucceeded byMark Smith Personal detailsBornNancy Ruth Mace (1977-12-04) December 4, 1977 (age 46)Fort Br...

 

 

Juan Tizol

Puerto Rican jazz trombonist This article includes a list of general references, but it lacks sufficient corresponding inline citations. Please help to improve this article by introducing more precise citations. (August 2021) (Learn how and when to remove this message) In this Spanish name, the first or paternal surname is Tizol and the second or maternal family name is Martínez. Juan TizolTizol in Duke Ellington's orchestra, 1943Background informationBorn(1900-01-22)January 22, 1900...

 

 

تصفيات كأس العالم 2010

  لمعانٍ أخرى، طالع تصفيات كأس العالم 2010 (توضيح). تصفيات كأس العالم لكرة القدم 2010تفاصيل المسابقةالتواريخ25 أغسطس 2007 – 18 نوفمبر 2009الفرق205إحصائيات المسابقةالمباريات الملعوبة852الأهداف المسجلة2٬341 (2٫75 لكل مباراة)أفضل هداف موموني داغانو أوسي فاكاتاليساو (12 هدف لكل من...

العلاقات الدومينيكية الهايتية

العلاقات الدومينيكية الهايتية دومينيكا هايتي   دومينيكا   هايتي تعديل مصدري - تعديل   العلاقات الدومينيكية الهايتية هي العلاقات الثنائية التي تجمع بين دومينيكا وهايتي.[1][2][3][4][5] مقارنة بين البلدين هذه مقارنة عامة ومرجعية للدولتين: وجه الم...

 

 

Victor Ferraz

Brazilian footballer In this Portuguese name, the first or maternal family name is Ferraz and the second or paternal family name is Macedo. Victor Ferraz Victor Ferraz with Náutico in 2023Personal informationFull name Victor Ferraz MacedoDate of birth (1988-01-14) 14 January 1988 (age 36)Place of birth João Pessoa, BrazilHeight 1.74 m (5 ft 8+1⁄2 in)Position(s) Right backTeam informationCurrent team ChapecoenseNumber 4Youth career Botafogo-PB1999 Vitória2000�...