Stjórnleysisstefna eða anarkismi er stjórnmála- og hugmyndafræði sem einkennist fyrst og fremst af andstöðu við yfirvald og höfnun á réttmæti þess. Fylgismenn stefnunnar stefna að samfélagi byggðu á sjálfviljugri samvinnu einstaklinga.
Stjórnleysingjar eru afar fjölbreyttur hópur, eins og við er að búast, þar sem hugmyndafræðin byggist upp á gagnrýni á yfirvaldi og höfnun á óréttmætu valdi, með einstaklingsfrelsi að meginmarkmiði.
Nafngjöfin á þessari stjórnmálastefnu, anarkismi (sem íslenskað hefur verið sem stjórnleysisstefna), er upphaflega níðyrði andstæðinganna sem vildu meina að hún mundi leiða til upplausnar og ringulreiðar. Orðið sjálft kemur úr grískuαναρχία (anarkhia) og þýðir án höfðingja eða stjórnanda.
Einkennandi hugmyndir
Stjórnleysisstefna einkennist, eins og nafnið gefur til kynna, af andstöðu við stjórnun. Hér er í raun átt við stjórn eins á öðrum; einstaklingar og hópar hafa að sjálfsögðu rétt til sjálfstjórnar.
Ríkisandstaða
Ríkið hefur tilskipunarvald á ákveðnu landsvæði. Tilskipunarvald er í beinni andstöðu við hugmyndirnar sem liggja að baki stjórnleysisstefnu, og því má telja nokkuð ljóst að stjórnleysingi hljóti að vera andstæðingur ríkisvalds. Í ófáum orðabókum er stjórnleysisstefna skilgreind sem andstaða við ríkisvald. Þó er ekki hægt að segja að andstaða við ríkisvald sé allt sem í stjórnleysi felst.
Aðgreining eignarréttar og andkapítalismi
Kapítalísk einkaeign greinir ekki milli tannbursta og fjölþjóðafyrirtækis. Stjórnleysingjar telja að hér sé um tvær ólíkar gerðir eignar að ræða. Annars vegar er eign sem einstaklingur hefur sjálfur bein not af, eins og tannbursti eða íbúð sem hann býr sjálfur í. Hins vegar er eign sem einstaklingurinn notar ekki sjálfur, heldur lætur aðra nota í sinn stað (og fær yfirleitt greiðslu í staðinn). Í þessum flokki mætti finna hlutabréf í fjölþjóðafyrirtæki, sem tákna peninga sem fyrirtækið notar, og íbúð sem eigandinn leigir út.
Þessa aðgreiningu setti Proudhon fyrst á prent og hefur hún verið notuð af stjórnleysingjum allar götur síðan. Enn fremur hafa stjórnleysingjar verið andsnúnir seinni gerðinni, þó svo að nokkuð hafi menn greint á um nákvæma túlkun, svo og nánari útfærslu aðgengisreglna. Ljóst má þykja að þessi andstaða leiðir af sér andkapítalisma, en kapítalisminn er efnahagskerfi sem byggir á seldri vinnu við eign annarra.
Beinar aðgerðir
Stjórnleysingjar styðja almennt það sem nefnt er beinar aðgerðir. Beinar aðgerðir fela í sér allt það sem einstaklingar og hópar gera til að fá sínu framgengt án milliliða. Almenn mótmæli eru þannig beinar aðgerðir, en kosning stjórnmálaflokks á þing er það ekki. Bein aðgerð getur einnig falið í sér myndun stuðningskerfis, eins og sjálfstæðs skólakerfis og heilbrigðisþjónustu, utan hins viðurkennda kerfis.
Stjórnleysisstefna er margbrotin og innan hennar rúmast afar ólíkar hugmyndir. Helsta skipting hreyfingarinnar er þó í það sem nefna má hægri og vinstri arma hennar – sem einnig má nefna einstaklings- og félagshyggjuhluta hennar. Þessa arma má svo einnig sundurgreina enn frekar. Þrátt fyrir þetta misræmi hugmynda hefur lítið farið fyrir missætti stjórnleysingja; kvíslir stjórnleysisstefnu eru lausar í sér, og algengt er að stjórnleysingjar tileinki sér hugmyndir víða að.
Málverk eftir Gustave Courbet frá 1865 af Pierre-Joseph Proudhon og börnum hans
Höfuðmunurinn á einstaklingshyggjustjórnleysingjum og hinum ýmsu félagshyggjuhópum er stuðningur þeirra fyrrnefndu við frjálsan markað. Þennan stuðning má rekja til Pierre-Joseph Proudhon, en hugsjón hans um samfélag án yfirstjórnunar byggði á frjálsum félögum sjálfstætt starfandi fólks, hvort sem það væri verkafólk eða sjálfstætt starfandi atvinnurekendur (e.k. samvinnufélög) og gagnkvæmum bönkum. Hreyfingin þróaðist fyrst og fremst í Bandaríkjunum en þar þróuðu menn á borð við Lysander Spooner og Benjamin Tucker hugmyndir Proudhon áfram og héldu inni atriðum á borð við markaðshyggju og umbótastefnu og gerðu ráð fyrir samfélagi sjálfstæðra atvinnurekenda líkt og Proudhon og Josiah Warren gerðu. Einstaklingssinnaðir stjórnleysingjar telja að sjálfstæðir atvinnurekendur, sem og samvinnufélög sjálfstæðra atvinnurekenda og verkamanna, muni kjósa að selja framleiðslu sína á markaði, frekar en að bindast í stærri samtök, eins og félagshyggjustjórnleysingjar telja líklegra.
Félagshyggjustjórnleysingjar eru sá hópur sem hefur verið ráðandi í hreyfingunni í Evrópu og ýmsar kvíslir hennar hafa víða náð verulegum vinsældum. Hugmyndir þeirra má að verulegu leyti rekja til Mikhail Bakunin, sem aftur byggði á hugmyndum Proudhons. Eins og fram kom að ofan felst helsti munur á félagshyggjustjórnleysingjum og einstaklingshyggjustjórnleysingjum í því að þeir fyrrnefndu vilja
leggja markaðskerfið af. Það sem greinir helst milli ýmissa félagshyggjustjórnleysingja er nákvæmlega hvað þeir telja heppilegast að setja í staðinn.
Áhersluatriði
Á 20. öld hafa, til viðbótar við þessa hópa sem leggja höfuðáherslu á efnahagsbreytingar og umbætur og réttindi verkafólks, birst nýjar greinar stjórnleysisstefnu sem falla oft undir efnahagshugmyndir ofangreindra en beina sjónum fyrst og fremst að öðrum málefnum. Þar má meðal annars nefna stjórnleysis jafnréttishyggju og umhverfisvænt stjórnleysi.
Ekki stjórnleysi?
Þrátt fyrir umburðarlyndi stjórnleysingja eru tvær hreyfingar sem báðar vilja taka sér titilinn en mæta andstöðu. Hér er um að ræða stjórnleysis auðvaldshyggju og frumstæðishyggju. Í gegnum ríflega 150 ára sögu hefur stjórnleysisstefna staðið fyrir óhikaða og algjöra andstöðu við ríkjandi efnahagsfyrirkomulag. Stjórnleysis auðvaldshyggja, róttækur armur frjálshyggjuhreyfingarinnar, á því lítið sem ekkert skylt við hina hefðbundnu stjórnleysishreyfingu og er hafnað nær algjörlega. Svipað á við um frumstæðishyggju (eða primitivisma): Fylgismenn hennar hafna nær öllum lausnum og hugmyndum stjórnleysingja, sem þeir telja ekki ganga nógu langt. Vandamálið, segja frumstæðissinnar, er ekki ríkið eða auðvaldshyggja, heldur siðmenning. Við verðum að hverfa aftur; misjafnt er hversu langt: Margir telja nógu gott að fara aftur fyrir iðnbyltinguna en John Zerzan vill afnema tungumál og tímaskynjun.
