Historia da arte Por período Arte prehistórica Arte paleolítica Arte rupestre Arte neolítica Arte antiga Arte paleolítica Arte mesopotámica Arte suméria Arte asiria Arte babilónica Arte persa Arte sasanida Arte exipcia Arte celta Arte xermánica Arte fenicia Arte exea Arte cicládica Arte minoica Arte micénica Antigüidade clásica Arte etrusca Arte grega Arte romana Arte paleocristiá Arte medieval Arte bizantina Arte islámica Arte prerrománica Arte xermánica Arte insular Arte anglosaxoa Arte celta Arte visigótica Arte merovinxia Arte carolinxia Arte otoniana Arte románica Arte mudéxar Arte gótica Arte da I. Moderna Renacemento Manierismo Barroco Rococó Neoclasicismo Academicismo Romanticismo Arte moderna Nazarenos Prerrafaelitas Realismo Naturalismo Impresionismo Postimpresionismo Puntillismo Divisionismo Simbolismo Art Nouveau Expresionismo Fauvismo Die Brücke Der Blaue Reiter Vangardas Arte abstrata Neoplasticismo Cubismo Construtivismo Bauhaus Suprematismo Realismo socialista Dadaísmo Surrealismo Futurismo A. contemporánea Pop art Op art New Dada Minimalismo Neoconcretismo Arte conceptual Happening Performance Instalacións Land art Hiperrealismo Por expresión Arquitectura – Pintura Escultura – Deseño Literatura – Música Teatro – Cinema

O surrealismo (do francés: surréalisme) ou superrealismo é un movemento artístico e literario xurdido en Francia no primeiro cuarto do século XX en torno á personalidade do poeta André Breton.

Os termos surrealismo e surrealista proceden de Apollinaire, quen os acuñou en 1917. No programa de man que escribiu para o musical Parade (maio de 1917) afirma que os seus autores conseguiron^[1]

unha alianza entre a pintura e a danza, entre as artes plásticas e as miméticas, que é o heraldo dunha arte máis ampla inda por vir. (...) Esta nova alianza (...) deu lugar, en Parade a unha especie de surrealismo, que considero o punto de partida para toda unha serie de manifestacións do Espírito Novo que se está facendo sentir hoxe e que sen dúbida atraerá a as nosas mellores mentes. Podemos esperar que provoque cambios profundos nas nosas artes e costumes a través da alegría universal, pois é sinxelamente natural, despois de todo, que estas leven o mesmo paso có progreso científico e industrial.

A palabra surrealista aparece no subtítulo de As tetas de Tiresias (drama surrealista), en xuño de 1917, para referirse á reprodución creativa dun obxecto, que o transforma e enriquece.^[2] Como escribe Apollinaire no prefacio ó drama,

Cando o home quixo imitar a acción de andar, creou a roda, que non se parece a unha perna. Do mesmo modo creou, inconscientemente, o surrealismo... Despois de todo, o escenario non se parece á vida que representa máis que unha roda a unha perna.

Historicamente, o surrealismo xorde como unha resposta dialéctica á destrución estéril preconizada polos dadaístas. En 1922 Breton e Picabia, que participaran intensamente na axitación Dadá, se desmarcan do seu líder, Tzara, decepcionados duns actos de provocación que co tempo foron volvéndose previsibles e mecánicos. O rexeitamento sen matices de Tzara a toda a arte anterior ás vangardas vai deixar paso a unha recuperación crítica do que houbo de máxico e rebelde nel, reivindicando a autores como Sade, Lautréamont, Heráclito e Rimbaud. Breton definirá o novo movemento como "a cola prénsil do romanticismo".

Dende o principio, o surrealismo singularízase entre os ismos vangardistas polo valor que outorga ó irracional e inconsciente como elementos esenciais da arte. O órgano portavoz do movemento foi a revista Litterature, fundada en 1919 e dirixida por un grupo de poetas (Breton, Soupault, Aragon e Éluard). En homenaxe a Apollinaire, estes poetas adoptaron a palabra surrealismo para definir un método de escritura simultánea co que estaban experimentando:

...Surrealismo: Puro automatismo psíquico, por medio do cal se intenta expresar, verbalmente ou por escrito, ou de calquera outro modo, o proceso real do pensamento. O ditado do pensamento, libre de calquera control da razón, independente de preocupacións morais ou estéticas...

Tal foi a definición do termo dada polos propios Breton e Soupault no primeiro Manifesto Surrealista datado en 1924. Xurdiu polo tanto como un movemento poético, no cal pintura e escultura se conciben como consecuencias plásticas da poesía.

Durante as súas prácticas como médico, Breton estudara e puxera en práctica as teorías de Freud sobre o inconsciente. Delas extrae algo diferente a unha terapia: unha nova proposta ética e estética.

No surrealismo e a pintura, de 1928, Breton expón a psicoloxía surrealista: o inconsciente é a rexión do intelecto onde o ser humano non obxectiviza a realidade senón que forma un todo con ela. A arte, nesa esfera, non é representación senón comunicación vital directa do individuo co todo. Esa conexión exprésase de forma privilexiada nas casualidades significativas (azar obxectivo), en que o desexo do individuo e o devir alleo a el converxen imprevisiblemente, e no soño, espazo en que os elementos máis disímiles se revelan unidos por relacións secretas. O surrealismo propón trasladar esas imaxes á esfera da arte por medio dun exercicio mental libre, sen a intromisión censora da conciencia. De aí que elixa como método o automatismo, recollendo en boa medida o testemuño das prácticas mediumnímicas espiritistas, inda que cambiando radicalmente a súa interpretación: o que fala a través do médium non son os espíritos, senón o Inconsciente.

Durante unhas sesións febrís de automatismo, Breton e Soupault escriben Os Campos Magnéticos, primeira mostra das posibilidades da escritura automática, que publican en 1921.

A partir de 1925, a raíz do estoupido da Guerra de Marrocos, o surrealismo politízase; prodúcense entón os primeiros contactos cos comunistas, que culminarían en 1925 coa adhesión ó Partido Comunista por parte de Breton.

Entre 1925 e 1930 aparece un novo periódico titulado O Surrealismo ó servizo da Revolución en cuxo primeiro número Aragón, Luis Buñuel, Salvador Dalí, Paul Éluard, Max Ernst, Yves Tanguy e Triztan Tzara, entre outros, se declaran partidarios de Breton. Pola súa parte Arp e Miró, aínda que non compartían a decisión política tomada por Breton, continuaban participando con interese na exposicións surrealistas. Pouco despois se incorporaron René Magritte (1930), André Masson (1931), Giacometti e Brauner en 1933 e tamén Matta (que coñece a Breton en 1937 por mediación de Dalí) e Lam; o movemento fíxose internacional aparecendo grupos surrealistas nos Estados Unidos, Dinamarca, Londres, Checoslovaquia e o Xapón. Dende este momento, abrirase unha disputa, a miúdo agre, entre aqueles surrealistas que conciben o surrealismo como un movemento puramente artístico, rexeitando a supeditación ó comunismo, e os que acompañan a Breton no seu xiro á esquerda.

En 1929 Breton publica o Segundo Manifesto Surrealista, no cal condena entre outros intelectuais ós artistas Masson e Picabia. En 1936 expulsa a Dalí polas súas tendencias fascistas e a Paul Éluard.^[3] En 1938 Breton firma en México xunto con Lev Trotski e Diego Rivera o Manifesto por unha Arte Revolucionaria Independente.^[4]

O surrealismo tomou do dadaísmo algunhas técnicas de fotografía e cinematografía así como a fabricación de obxectos. Estenderon o principio da colaxe á ensamblaxe de obxectos incongruentes, como nos poemas visibles de Max Ernst. Este último inventou a frottage (debuxos compostos polo roce de superficies rugosas contra o papel ou o lenzo) e aplicouno en grandes obras como Historia Natural, pintada en París en 1926.

Outra das novas actividades creadas polo surrealismo foi a chamada cadáver exquisito, na cal varios artistas debuxaban as distintas partes dunha figura ou dun texto sen ver o que o anterior fixera pasándose o papel dobrado.^[5][6] As criaturas resultantes puideron servir de inspiración a Miró.

Masson adaptou axiña as técnicas do automatismo, cara a 1923-1924, pouco despois de coñecer a Breton. Cara a 1929 abandonounas para volver a un estilo cubista. Pola súa parte Dalí utilizaba máis a fixación de imaxes tomadas dos soños, segundo Breton, "...abusando delas e pondo en perigo a credibilidade do surrealismo..."; inventou o que el mesmo chamou método paranoico-crítico, unha mestura entre a técnica de observación de Leonardo da Vinci por medio da cal observando unha parede se podía ver como xurdían formas e técnicas de frottage; froito desta técnica son as obras nas que se ven dúas imaxes nun soa configuración. Óscar Domínguez inventou a decalcomanía (aplicar gouache negro sobre un papel, o cal se coloca enriba doutra folla sobre a que se exerce unha lixeira presión, logo se despegan antes de que se sequen).

Miró foi para Breton o máis surrealista de todos, polo seu automatismo psíquico puro. O seu surrealismo desenvólvese entre as primeiras obras onde explora os seus soños e fantasías infantís (O Campo labrado), as obras onde o automatismo é predominante (Nacemento do mundo) e as obras en que desenvolve a súa linguaxe de signos e formas biomorfas (Personaxe lanzando unha pedra). Arp combina as técnicas de automatismo e as oníricas na mesma obra desenvolvendo unha iconografía de formas orgánicas que se deu en chamar escultura biomórfica, na cal se trata de representar o orgánico como principio formativo da realidade.

Magritte dotou ó surrealismo dunha carga conceptual baseada no xogo de imaxes ambiguas e o seu significado denotado a través de palabras pondo en cuestión a relación entre un obxecto pintado e o real. Delvaux carga ás súas obras dun espeso erotismo baseado no seu carácter de estrañamento nos espazos de De Chirico.

O surrealismo penetrou a actividade de moitos artistas europeos e americanos en distintas épocas. Pablo Picasso aliouse co movemento surrealista en 1925; Breton declaraba este achegamento de Picasso cualificándoo de "...surrealista dentro do cubismo..."

Considéranse surrealistas as obras do período Dinard (1928-1930), en que Picasso combina o monstruoso e o sublime na composición de figuras medio máquinas medio monstros de aspecto xigantesco e ás veces terrorífico. Esta monumentalidade surrealista de Picasso pode pórse en paralelo coa de Henry Moore.

En 1938 tivo lugar en París a Exposición Internacional do Surrealismo que marcou o apoxeo deste movemento antes da guerra. Participaron entre outros, Marcel Duchamp, Arp, Dalí, Ernst, Masson, Man Ray, Domínguez e Meret Oppenheim. A exposición ofreceu ó público sobre todo unha excelente mostra do que o surrealismo producira na fabricación de obxectos.

Co estoupido da segunda guerra mundial, os surrealistas dispérsanse, algúns deles (Breton, Ernst, Masson) abandonan París e trasládanse ós Estados Unidos, onde sementan o xerme para os futuros movementos americanos de posguerra (expresionismo abstracto e Arte pop). En Centroeuropa, con Edgar Ende como un dos seus representantes, murchou coa represión do réxime nazi, que o etiquetou como 'arte dexenerada'. Porén, Ende e outros artistas perseveraron en segredo, resurxindo despois da guerra e influíndo en movementos posteriores.^[7][8]

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Surrealismo

• André Breton - Manifestos do surrealismo
• Georges Sebbag - El surrealismo, Ediciones Nueva Vision: Buenos Aires, 2003
• Maurice Nadeau - Historia do surrealismo, Ariel: Barcelona, 1972.
• Jack J. Spector - Arte y escrituras surrealistas (1919-1939), Madrid: Síntesis, 2003.

• Surrealismo hispánico
• Surrealismo humanista
• Literatura surrealista
• Grupo surrealista Signo Ascendente
• Os renovadores