A familia paterna de Pedro Froilaz, os Petriz[7], aparece vinculada ao señorío da Terra de Trasancos desde, cando menos, o século X. Alí posuíron extensas posesións patrimoniais[8], entre elas o mosteiro e panteón familiar de San Martiño de Xuvia[9]. Desde este espazo territorial inicial foron ampliando os seus señoríos ao longo dos anos mediante compras, permutas, doazóns rexias, pola presión sobre as comunidades campesiñas ou mediante alianzas matrimoniais[10]. Unha delas, a dos pais do conde Pedro: Froila Petriz Bermúdez e Elvira Méndez de Faro, permitiu á familia incorporar aos seus dominios o Castelo de Aranga[11] e diversas propiedades nas Terras de Faro[12].
A importancia da parentela propiciou que tamén algúns do irmáns de Pedro ocupasen lugares destacados na sociedade do seu tempo, como Gonzalo, o irmán máis vello, que chegou a ser bispo de Mondoñedo; Rodrigo, que herdou o señorío de Trasancos, foi almirante das costas galegas[13] e alférez de Afonso VII[14]; ou Munia, fundadora do mosteiro de Pedroso[15].
O matrimonio de Pedro Froilaz coa súa primeira esposa, Urraca Froilaz de Traba, herdeira de extensos señoríos nas bisbarras máis occidentais do reino[4], conformou un extenso dominio que abranguía desde o río Tambre até o río Sor[a] e desde as terras de Aranga até o océano Atlántico, practicamente a extensión da actual provincia da Coruña. Este territorio foi denominado máis adiante Condado de Trastámara, sendo Pedro Froilaz o seu primeiro posuidor ("in Trastamar comite Petrus Froyle")[5].
Mosteiros familiares
Para garantir a continuidade indivisa do patrimonio familiar, a estratexia empregada pola aristocracia laica altomedieval era a creación de mosteiros familiares (“monasterios nostros”[17]), estes cenobios permitían vincular grandes propiedades a unha determinada liñaxe[18]. Os nobres, nunha doazón aparente, cedían os seus bens raíces aos mosteiros recibindo destes as rendas xeradas[19]. No remate do contrato, tres xeracións e vinte e nove anos no caso galego[20], toda a propiedade revertía de novo no clan, ou no seu último membro supervivente (postremeiro)[21], momento no que voltaban a aforarse as propiedades.
Un incidente nun destes mosteiros, o Mosteiro de Cis, permite ilustrar o dominio nobiliar sobre eles e a relevancia do conde Pedro na súa época. No ano 1108, debido á política auspiciada por Roma de rematar cos mosteiros dúplices[23], o abade do mosteiro expulsou a comunidade feminina. Enterado o conde Pedro, expulsou á súa vez o abade do cenobio e dirixiuse a Roma onde foi recibido polo propio papa Pascual II quen tivo que recoñecer os seus dereitos sobre o cenobio[24].
O extenso patrimonio territorial do conde Pedro pode tamén ser analizado seguindo as mencións aos seus dominios na diplomatura conservada da súa época.
Castelo de Ferreira: no ano 1090 subscribe Pedro o seu primeiro documento rexio e faino como señor de Ferreira (dominator Ferrarie)[26]. No 1096 nunha doazón do conde Raimundo de Borgoña á Catedral de Mondoñedo confirma como "Petrus Froylaz comes de Ferraria"[27]. O castelo de Ferreira e a súa xurisdición son situados por algúns estudosos na zona de Coristanco[28], se ben o castelo non se acha identificado totalmente. A súa localización pode ser outra Ferreira, na comarca trasanquesa, dominio familiar do conde Pedro e no que contaba con propiedades ben documentadas[29][30], ou mesmo unha mudanza no nome do castelo de Penafiel próximo ao de San Xurxo[31].
Bezoucos: no ano 1092 no Tombo de Caaveiro cítase a Bermudo Ataniz, administrador deste territorio baixo o señorío do conde Pedro: “Veremudus Ataniz, qui reget terram Bisaquis sub manun comi-te domnus Petrus”[32].
Castelo de Traba: No ano 1098 aparece o conde Pedro na lista de confirmantes dun documento do Mosteiro de San Martiño Pinario: "Petrus Froila de Sancto Giorgio et de Traua conf."[33]. O condado de Traba[4] foi incorporado ao patrimonio do conde polo seu casamento con Urraca Froilaz, e co paso do tempo asociou o seu nome ao dos membros do seu grupo aristocrático. O castelo foi unha fortificación costeira que os estudosos sitúan na freguesía de Santiago de Traba en Laxe[34], acaso no alto da Torre da Moa[35].
Castelo de San Xurxo: referenciado por primeira vez no 1098, no mesmo documento do Mosteiro de San Martiño que o de Traba[33], o castelo situábase na serra do Pindo. Foi reconstruído no século X polo bispo Sisnando para a defensa da costa galega[36] e pertenceu inicialmente á igrexa de Iria-Compostela. En tempos de Raimundo de Borgoña foi deslindado deste dominio e confiado a Pedro Froilaz[37]. Desde alí eran administradas as terras de Carnota, Céltigos e Montaos[38].
Conde de Trastámara: No ano 1099 figura no Tombo de Caaveiro como señor das terras entre o Tambre e o Sor, isto é o condado de Trastámara: "terra Sancti Iacobi de finibus Tamar usque in finem Sauri, imperavit comite dompnus Petrus"[39]. Esta demarcación transmitida polo conde aos seus descendentes remataría co tempo por abranguer as demais. Cómpre considerar, no entanto, que segundo o historiador Pena Graña os documentos no cales aparece Pedro Froilaz como conde de Trastámara estarían interpolados e que sería, na realidade, o seu fillo Fernán Pérez de Traba o primeiro en empregar o título.[40]
Conde de Galiza: no 1104, o conde comeza a figurar nos documentos como conde de Galiza nos momentos de ausencia de Raimundo de Borgoña[41] para asumir plenamento o título após a súa morte no ano 1107[6].
Presaras - Sobrado: no 1109 o conde ostenta o dominio das terras de Sobrado: "dux domnus Petrus Froile, qui territorio citerio Superaddo imperanti"[42], algúns autores estiman que este documento fai referencia ao anterior comisso altomedieval de Présaras e non ao propio mosteiro cisterciense de Sobrado[43].
Castelo de Leiro: no ano 1112, a raíña Urraca, necesitada do apoio do conde Pedro na súa guerra con Afonso o Batallador, cedeulle o Castelo de Leiro na Terra de Nendos (Abegondo)[44].
A Historia Compostelá cita ademais outros dous castelos dentro do condado de Trastámara se ben non poden relacionarse directamente coa figura do conde:
Castelo de Faro: situado no Monte Xalo, no actual concello de Culleredo. Foi probabelmente patrimonio rexio e da igrexa compostelá. A súa situación dentro dos dominios dos Froilaz foi causa de diversos enfrontamentos entre a familia e o bispo Xelmírez[48].
Traxectoria
Descoñécese a data exacta do nacemento de Pedro Froilaz, sendo comunmente aceptado que esta debeu de producirse a finais do terceiro cuarto do século XI[49]. O seu pai foi un dos máis importantes vasalos do rei García II, e loitou a carón del durante o conflito que o enfrontou aos seus irmáns Sancho e Afonso[50]. Cando finalmente García foi capturado e despoxado do seu trono por Afonso, Froila aceptou o novo señor como rexente, non como rei lexítimo[51][52]. É probábel que por causa da dubidosa fidelidade do seu pai ao novo monarca, Pedro Froilaz fose enviado como refén á corte leonesa[53], lugar onde pasou a súa infancia[54].
A súa primeira aparición nas fontes históricas data do ano 1086, momento no que confirma unha doazón do seu pai ao mosteiro familiar de Xuvia[26]. Dous anos máis tarde Pedro casou con Urraca Froilaz, filla do conde Froila Arias de Traba, asumindo no ano 1091, data do falecemento do seu pai, a xefatura do clan familiar. O matrimonio con Urraca durou até o seu falecemento no ano 1102, casando de novo o conde tres anos máis tarde, esta vez coa nobre leonesa Maior Rodríguez, filla do conde Rodrigo Muñoz de Asturias.
Raimundo de Borgoña: Totius Gallecie Princeps (ca. 1091-1107)
Representación do século XV de Raimundo de Borgoña. Pedro Froilaz aparece como un dos seus principais vasalos desde a súa chegada ao goberno do reino galego.
No ano 1087 unha parte dos nobres galegos, liderados polo bispo de Compostela Diego Páez e polo conde Rodrigo Ovequiz, iniciou un levantamento coa intención de devolver a coroa galega ao seu xenuíno posuidor: García II, prisioneiro na altura do seu irmán Afonso VI. Os exércitos de Afonso asaltaron Lugo facendo fracasar un alzamento soportado desde o exterior por Guillerme de Normandia[55] e ao que non se lle coñecen apoios desde o interior por parte da familia Froilaz. Neste clima de inestabilidade, Afonso VI confiou o goberno e a pacificación do reino ao seu xenro Raimundo de Borgoña, nobre franco casado coa súa filla e herdeira Urraca. Raimundo, apadriñado pola poderosa orde de Cluny e contando desde o inicio coa colaboración dos Froilaz-Traba, exerceu o seu poder en Galiza con prerrogativas case rexias, coa vista sempre posta na sucesión do seu sogro[56].
Durante todo o período de goberno do conde borgoñón, Pedro Froilaz aparece como o seu principal partidario, asumindo o goberno do reino galego durante os períodos nos que este se atopaba ausente[57]. Na curia do conde figuran tamén outros membros da súa parentela como o seu irmán Rodrigo, que asina frecuentemente a carón del[58] e a quen se lle encomendou a defensa das costas galegas[59], o seu xenro Munio Páez, conde de Monterroso, e, xa máis tardiamente, o seu fillo Bermudo Pérez[60].
No ano 1094 o conde Pedro marchou, xunto co resto da nobreza galega (cum optimatibus Gallecie[61]), nunha fracasada tentativa de recuperar Lisboa, conquistada no ano anterior polos almorábides[62]. Esta derrota, unida á indisimulada ambición de Raimundo e ao nacemento dun novo herdeiro rexio fixo que Afonso VI concedese a metade meridional do reino galego a outro nobre franco, Henrique de Borgoña, esposo da súa filla Tareixa. Esta tentativa de dividir os nobres franceses foi rapidamente contrarrestada pola orde de Cluny, que promoveu un acordo[63] entre Henrique e Raimundo preparando un posíbel ascenso do segundo ao trono leonés trala morte de Afonso VI[64].
Son numerosos os diplomas nos que Pedro Froilaz figura como confirmante das decisións de goberno do conde Raimundo. Por exemplo, plasma a súa sinatura na concesión dun salvoconduto aos mercadores de Santiago de Compostela no 1095[65]; nunha concesión do conde Raimundo a prol do bispado de Mondoñedo no 1096; ou, no mesmo ano, nunha permuta de vilas entre Raimundo e o mosteiro de San Lourenzo de Carboeiro[66]. En 1107, participou nunha escritura de doazón do conde á igrexa de Santiago e na trascendental concesión rexia do dereito a labrar moeda[67].
A preeminencia da súa posición levou a que Raimundo e Urraca lle confiasen, no ano 1105[68], a educación do seu fillo Afonso Raimúndez[b], futuro rei de Galiza segundo compromiso de Afonso VI[70].
Raimundo de Borgoña finou inesperadamente en outubro do ano 1107. A consecuencia do seu pasamento, Pedro Froilaz, Diego Xelmírez, Guido de Borgoña (irmán de Raimundo e futuro papa) e outros magnates galegos foron convocados a León para aclarar a situación sucesoria. Afonso VI resolveu alí conceder o señorío do reino galego á súa filla Urraca co seu neto de dous anos como herdeiro[c], reservando o resto dos seus dominios para o seu herdeiro Sancho Afónsez. O rei puxo como condición que Urraca non volvese casar e tomou xuramento aos nobres galegos de que farían respectar esta decisión "incluso contra min mesmo"[73][74]. Porén, a morte no ano 1108 do príncipe Sancho fixo que se celebrase unha nova curia na que Afonso decidiu que Urraca desposase con Afonso I de Aragón e Navarra[75]. Esta decisión, que relegaba a Afonso Raimúndez na liña sucesoria, por detrás do rei consorte e dos posíbeis descendentes do matrimonio, causou a contrariedade dos seus partidarios franco-galegos. A xuntanza foi significativamente abandonada antes da súa conclusión por Henrique de Borgoña, "ayrado del rei"[76][77].
Cando no 1109 faleceu tamén Afonso VI e Urraca, a nova raíña, casou con Afonso o Batallador, Pedro Froilaz, fiel ao seu xuramento, proclamou rei o seu protexido[68]. Para garantir o máximo apoio á súa causa na guerra que se aproximaba, puxo fin a unha longa disputa territorial que enfrontaba a súa familia con Diego Xelmírez[78] e tentou convencer os nobres reticentes a acatar o xuramento prestado en León[79]. Porén, algúns destes nobres segundóns, opostos á alta aristocracia representada polos Traba, tomaron partido pola raíña Urraca[80]. Así o fixeron tamén outros sectores sociais, como os burgueses da cidade de Lugo, ou o conde de Sarria-LemosRodrigo Vélaz cuxos dominios permitiron a entrada en Galiza dos exércitos de Urraca e Afonso de Aragón na primavera do ano 1110.
O primeiro enfrontamento entre os contendentes tivo lugar nas terras da Ulloa. Alí, foi asediado e asaltado o castelo de Monterroso, ordenando o rei aragonés pasar a coitelo todos os defensores. Este cruel comportamento provocou a súa primeira separación da raíña Urraca que regresou á corte leonesa[d]. O rei de Aragón proseguiu co seu exército asolando facendas, igrexas e mosteiros polos dominios dos Traba. Pedro Froilaz agachou o infante Afonso no apartado mosteiro de Moraime en Muxía e iniciou unha campaña militar que, após tres meses de combates, forzou a retirada da hoste aragonesa con "gran deshonra"[81][82].
Meses máis tarde, nese mesmo ano de 1110, o conde Pedro recibiu unha misiva da raíña Urraca solicitando o seu auxilio polo que iniciou camiño cara a León acompañado do rei Afonso e das súas mesnadas feudais. Ao chegaren á corte, a raíña xa tiña mudado os seus plans por acharse na altura novamente reconciliada co seu home e en ruta cara a Aragón. Aconsellado por Henrique de Borgoña, o desenganado Pedro procedeu a capturar varios dos nobres que non acataran o xuramento de León e fíxose co control do castelo de Castro do Miño. A este lugar, próximo aos dominios do seu aliado Henrique, trasladou o neno-rei baixo o coidado da súa muller Guntroda e dos seus fillos[83]. Alí, foron asediados e capturados pola irmandade (germanitas) de nobres galegos opostos a Afonso Raimúndez e encarcerados no próximo castelo de Pena Corneira[84]. Pedro Froilaz, coa ambigua mediación do bispo Xelmírez[85], viuse obrigado a negociar a liberación dos reféns e, neste proceso, chegou tamén a un acordo coa propia Urraca. A raíña, de novo separada e en conflito co seu home, consentiu na coroación do seu fillo como rei de Galiza a carón dela, a cambio da axuda dos nobres galegos na súa guerra contra Afonso de Aragón[86]. A percepción territorial da época[87] concibía aínda a proxección de Galiza polo espazo leonés[88][89], por iso a secuencia lóxica era coroar a Afonso tamén na capital leonesa[90][91][92], como viñan facendo os monarcas do reino até a súa división en tres partes á morte de Fernando I[88][93].
Afonso Raimúndez, ANFUS REX (1111)
Así pois, unha vez conseguida a liberación do infante, Pedro Froilaz e Xelmírez procederon a coroalo o 17 de setembro de 1111 como rei de Galiza na catedral de Compostela[94]. Na cerimonia, o bispo Xelmírez conduciu o novo rei ante o altar de Santiago onde o unxiu relixiosamente, entregoulle a espada, o cetro e coroouno con diadema de ouro. Finalizada a cerimonia celebrouse un banquete no que Pedro Froilaz actuou como dapífero real (correu cos gastos do evento); o seu irmán Rodrigo exerceu de alférez do rei (armiger regis) sostendo a súa espada, escudo e lanza[e]; o seu xenro Munio Páez presentou os manxares ao rei; e o seu fillo máis vello Bermudo mandaba servilos nas mesas[95].
Conforme ao acordado coa raíña Urraca, Pedro Froilaz, Xelmírez e o resto dos nobres presentes na coroación puxéronse á fronte das súas mesnadas feudais para levar o seu protexido á cidade de León coa intención de coroalo tamén xunto a súa nai. Marchando polas antigas vías romanas, a expedición recuperou primeiramente o control da cidade de Lugo[96], para continuar posteriormente cara a León. A vinte quilómetros do destino, a altura da vila de Viadangos, a expedición foi sorprendida e derrotada polo exército de Afonso o Batallador. O conde Pedro foi feito prisioneiro, mentres que Diego Xelmírez conseguiu fuxir co rei Afonso e poñelo a salvo no castelo de Orcellón[97], na castela ourensá[98].
Campañas militares contra Afonso de Aragón (1112-1113)
"Transcorridos os quince días estipulados, os aragoneses entregan o castelo á raíña. Oh!, canta e que preclara gloria militar lles proporcionou aos galegos aquel día en que o Batallador aragonés se retirou ante eles! Pero moito máis preclaro e máis xubiloso foi cando a valorosa forza de Galiza protexeu a Castela e aos seus cabaleiros do ataque dos inimigos e obrigou a entregar o castelo do aragonés. Oh, vergoña! Os casteláns precisan de forzas alleas e son protexidos pola audacia dos galegos! Que será deses covardes cabaleiros cando o exército de Galiza, o seu escudo e amparo, se teña ido?".
Afonso I de Aragón o Batallador proxectou a morte do neno Afonso Raimúndez, protexido de Pedro Froilaz e fillo da raíña Urraca[100].
A comezos do 1112 Urraca perdera a fidelidade de Castela e da maior parte de León, e en Galiza tiña que compartir o poder con Pedro Froilaz e o resto da nobreza defensora do seu fillo. A dependencia de Urraca dos reforzos galegos obrigouna a emprender unha intensa campaña de vendas e concesións do patrimonio rexio[101]. Nunha destas "doazóns" outorgou ao conde Pedro, xa liberado do seu breve cativerio[102], e á súa esposa dona Maior Rodríguez o castelo de Leiro na Terra de Nendos (Abegondo), as vilas de Barcia e San Sadurniño coas súas igrexas, e outras propiedade[44][103].
Na primavera, Pedro Froilaz e o resto dos nobres galegos baixaron dos Alpes de Galiza[104] para combateren as forzas de Afonso de Aragón que cercaban Astorga. O monarca aragonés preferiu levantar o campo a combater e refuxiouse en Carrión, onde foi posto baixo asedio. O cerco durou varios meses, e a finais de ano resolveuse cun pacto e unha nova reconciliación entre Urraca e Afonso. Este desenlace deixou amolados o conde de Galiza e o resto dos seguidores de Afonso Raimúndez pois, após soportaren o máis duro da campaña[105], o seu rei volvía a ser relegado na liña sucesoria.
Porén, a comezos do ano seguinte, volveu a estalar a guerra entre os esposos e, novamente, Urraca tivo que solicitar o auxilio do conde Pedro. O 30 de maio do 1113[106] marchou outra vez á cabeza do exército galego cara a guerra na terra de foris[107], se ben esta vez a expedición estivo envolta nas protestas e mesmo a piques de regresar[108]. O encontro co exército do rei de Aragón produciuse nos arredores de Burgos, e ao igual que no ano anterior, os aragoneses refusaron dar combate permitindo poñer baixo sitio a cidade e rendela quince días despois[109].
Resentido polos fracasos militares, Afonso de Aragón enviou unha embaixada para negociar unha nova reconciliación coa raíña Urraca. Na recepción da embaixada, Xelmírez, contando coa aprobación do conde Pedro[110], falou amosando a súa oposición radical ao tratado. Na xuntanza predominaban os partidarios do acordo entre os cónxuxes, particularmente a burguesía vilega[111], polo que o bispo viuse obrigado a fuxir da reunión escoltado polos seus soldados.
Xa preparaba o conde de Traba a retirada cando a raíña Urraca lle solicitou socorro para o castelo de Berlanga, cercado polos almorábides. Até alí desprazou o conde as súas forzas para comprobar na súa chegada que os musulmáns xa se retiraran. Iniciaron entón por fin os galegos o regreso á súa terra, mais agora, unha vez consolidado un novo pacto de reconciliación entre Urraca e Afonso, facíano por terra hostil, coa vangarda e a retagarda do exército preparada para todo evento[112]. A expedición mesmo se viu obrigada a negociar o seu acceso aos pasos do Cebreiro, pois o castelo de Antares[113], que os custodiaba, atopábase en poder dun nobre oposto aos condes galegos[114].
Pacto de alianza con Diego Xelmírez (1114-1116)
Eu, o conde D. Pedro Froilaz xunto cos abaixo nomeados xuro a vós, D. Diego II, bispo, que, salvo a fidelidade debida ao infante D. Afonso, ou a calquera outro señor ao que de común acordo decidísemos recibir como rei, serei o voso leal amigo, sen fraude nin mala fe, e gardarei e defenderei a vosa vida, a vosa persoa e os vosos señoríos (...) Canto á entronización do infante D. Afonso, e a distribución das dignidades e cargos da súa Casa, xuro obrar con vós de común acordo mentres o tivésemos no noso poder
A nova mudanza de Urraca, resolta a gobernar sen o seu fillo, impulsou a decisión do conde Pedro de asegurar e ampliar as alianzas do seu partido[116]. Este contexto explica as copiosas doazóns á igrexa compostelá de novembro do 1113 por parte da súa familia[117] e a entrega á orde de Cluny do mosteiro familiar de Xuvia no 14 de decembro de 1113[118].
A mediados do 1114, os Froilaz oficializaron a súa alianza con Diego Xelmírez. O documento leva a rúbrica do conde Pedro, da súa muller Guntroda, dos seus fillos Bermudo e Fernando e doutros relevantes membros do clan familiar. No acordo proxectábase a entronización de Afonso Raimúndez á marxe da súa nai, separando pois Galiza de León e Castela e apuntando cara a reunificación das dúas beiras do Miño baixo un mesmo soberano[119]. A só vinte anos da concesión a Tareixa e Henrique de Borgoña dos condados de Portucale e Coímbra existía unha xustificación máis fundamentada que para a creación dun novo reino portugués[120].
Unha das frases do acordo: "ou a calquera outro señor ao que de común acordo decidísemos recibir como rei" deixa mesmo entrever a posibilidade de escoller como rei outro candidato, quizais Afonso Henriques, o fillo do xa defunto Henrique de Borgoña ou a mesma Tareixa, a súa viúva[121].
Con todo, a mudanza na política da raíña, quen procura neste período mellorar as relacións con Pedro Froilaz e Xelmírez, fai que decidan adiar o seu proxecto soberanista[122]. O conde Pedro mesmo aceptou partir, a petición de Urraca, co seu rexio pupilo cara a fronteira musulmá[123] onde, desde xaneiro do 1115, os cristiáns inician unha ofensiva contra os almorábides[124].
Porén, a comezos do ano 1116 Urraca regresou novamente a Galiza decidida a romper a alianza entre os próceres galegos. Nesta xeira, a súa intención era a de prender o bispo e apoderarse do señorío da igrexa compostelá[125]. Mais, a raíña "nin podía nin se atrevía"[126] a levar a cabo os seus plans sen o beneplácito do conde de Galiza, e por este motivo ofreceulle mediante emisarios parte das terras e castelos da terra de Santiago en troco do seu consentimento. O conde Pedro, sempre fiel ás súas promesas, rexeitou participar na traizón e enviou á súa vez un emisario a Xelmírez advertíndolle dos propósitos da raíña[127]. O bispo acudiu entón a Compostela rodeándose dunha forte escolta de soldados, polo que Urraca, descuberta a súa intriga, optou por abaixarse e xurar a Xelmírez a súa inocencia até conseguir negociar con el un acordo de amizade e concordia. Con todo, este pacto non puido ser asinado pois a raíña non conseguiu atopar nobres que actuasen como fiadores da súa palabra[128].
Revolta contra Urraca (1116)
A visión política da raíña Urraca, desexosa da integración de Galiza baixo unha coroa común xunto a Castela e León, enfrontábase á de Pedro Froilaz cuxo obxectivo final era a reedición do reino galego dos tempos de García II[119][129].
"O referido rapaz regresou co seu aio Pedro Froilaz desde Estremadura a Galiza e foi recibido con grandes honores polo bispo en Iria. Despois, con xeral ledicia e gran gozo foi levado por el a Compostela. Alí, todos os habitantes cheos de xúbilo saíron ao encontro do rei neno ao entrar na cidade e, saudándoo segundo o costume de Galiza, aledáronse coa chegada do seu señor. Todos os varóns saíron armados a recibilo para tributarlle honores de rei. Eran moi agradábeis de ver as carreiras de rápidos corceis, as falanxes de xente armada a pé, os coros de mulleres bailando. Mentres, o bispo adiantouse á catedral cos cóengos que estaban con el e preparou a comitiva para acoller o rei que viña."
Cando Pedro Froilaz, novamente en campaña na Estremadura (as terras alén do Texo), coñeceu a ruptura das relacións entre Xelmírez e Urraca enviou unha misiva ao bispo, asinada polo rei Afonso, lembrándolle o xuramento de León e solicitando a súa axuda para apartar a raíña e colocar o territorio galego baixo o unívoco señorío do seu pupilo[131]. Procuraba o conde a secesión de Galiza e a restauración do antigo reino de García II na persoa de Afonso Raimúndez[132] e contaba, para a consecución do seu obxectivo, co apoio da maioría dos grandes condes galegos da época[133], algúns ligados a el por alianzas matrimoniais: Goterre Bermúdez de Montenegro, Afonso Núnez da Limia, Gómez Núnez de Toroño e a condesa Tareixa, señora dos condados de Portucale e Coímbra[134]. Conseguida a anuencia de Xelmírez, o conde Pedro e o rei Afonso abandonaron a fronteira musulmá, e regresaron a Galiza onde, nunha multitudinaria cerimonia na basílica compostelá, Afonso tomou posesión do reino[135].
A reacción de Urraca foi inmediata, na compaña do exército dos condes casteláns que lle eran fieis e dos bispos de León e Palencia marchou contra Compostela. Ao chegar a Triacastela uníronselle os seus partidarios galegos, Rodrigo Vélaz de Sarria-Lemos e Munio Páez de Monterroso, xenro de Pedro Froilaz, que nesta ocasión tomou partido por Urraca. Polas terras destes dous nobres avanzaron as forzas de Urraca seguindo o Camiño Francés até chegar a Melide[136]. Alí, Urraca enviou emisarios a Xelmírez suplicándolle que "non a privase do seu reino" e ofrecéndolle novas posesións para o seu señorío para que abandonase a súa alianza co conde Pedro: o castelo de Ferreira, a terra de Montaos e o castelo de Lobeira[137]. Todas elas achábanse case en poder dos Traba naquel momento pois Montaos e a fortaleza de Ferreira situábanse dentro do condado de Trastámara e o castelo de Lobeira soportaba na altura un asedio do exército de Fernán Pérez.
O conde Pedro reuniu tamén o seu exército e acudiu a Compostela disposto a presentar batalla. No interior da cidade o rei Afonso, ao coidado da súa esposa e dun continxente de soldados, fortificaba as torres, o pazo do bispo e a igrexa de Santiago. Porén, o decidido apoio dos burgueses da cidade á raíña Urraca, fixo que Xelmírez solicitase ao conde que retirase as súas forzas[138]. Urraca entrou entón na cidade e iniciou novas negociacións cun asediado Xelmírez, quen abandonou as posicións políticas do conde de Traba contentándose desde entón coa ampliación dos señoríos da súa diocese[139].
Unha vez acadado o acordo co bispo, Urraca marchou militarmente contra o conde Gómez Núnez de Toroño, co exército de Pedro Froilaz seguindo os seus pasos na distancia. A raíña conseguiu render o castelo de Sobroso, mais unha vez dentro da fortaleza, as forzas conxuntas do conde Pedro e Tareixa de Portugal puxeron sitio á fortaleza, encerrándoa dentro. A oportuna chegada de reforzos permitiu finalmente a fuxida de Urraca e o seu regreso a Compostela e, pouco despois a León[140]. A retirada da raíña deixou a Xelmírez nunha posición crítica, pois non só enfrontaba agora á oposición dos burgueses composteláns, que gobernaban a cidade mediante un concilium á marxe do seu señor[141], senón tamén ao exército de Pedro Froilaz que non perdoaba ao bispo a ruptura do seu pacto de alianza. A Historia Compostelá refire dous enfrontamentos da milicia compostelá co conde de Traba nas fronteiras da Terra de Santiago, en Ponte Maceira e camiño do castelo de Pena Corneira[142].
Así as cousas, Xelmírez acudiu á corte da raíña para mediar nun acordo que finalizase o conflito e evitase que se perdese "o reino de España e de Galiza"[146][f], sendo acollido con ledicia por Urraca, necesitada do apoio galego no seu cíclico conflito co rei de Aragón. Produciuse entón un intercambio de emisarios: Pedro Froilaz enviou o seu fillo Fernando e o seu xenro Guterre Bermúdez; Urraca o seu amante o conde Pedro González de Lara. O pacto, impulsado pola alta nobreza galega e castelá, asinouse nas marxes do río Tambre e establecía unha división do poder na que Afonso obtiña o goberno de Galiza e Toledo e Urraca o do resto dos territorios[149]. A partir deste convenio, Afonso Raimúndez comeza a asinar sen mencionar á súa nai nos diplomas da época[150], acompañado na maioría deles polo seu aio o conde Pedro[151].
Urraca acudiu a Galiza no ano seguinte para ratificar o tratado e para restaurar no señorío da cidade de Compostela o seu agora aliado Xelmírez. A furibunda reacción dos composteláns ao comprobar que se lles privaba do reguengo atrapou a raíña e o bispo na cidade. Xelmírez tivo que fuxir disfrazado e a propia Urraca foi prendida e aldraxada tendo que finxir ceder ás peticións dos burgueses. Os exércitos de Pedro Froilaz, co rei Afonso, os seus fillos, xenros[g] e os do resto dos grandes nobres galegos salvaron a situación ao poñeren baixo asedio a cidade até conseguir a rendición dos sublevados[152].
A finais do 1117 Pedro Froilaz levou novamente o seu rei, que contaba xa 12 anos de idade, á cidade de Toledo. Alí fixo que fose recibido como soberano nunha solemne cerimonia celebrada o 16 de novembro[153]. Na primavera do ano seguinte marchou á cabeza das mesnadas galegas outra vez contra Afonso de Aragón. Nesta ocasión, significativamente, Xelmírez levou as súas milicias da Terra de Santiago xunto á raíña Urraca, mentres que Pedro Froilaz acompañaba o rei Afonso xunto co resto dos seus partidarios[154]. Finalmente o exército non chegou a combater as tropas do Batallador, limitándose a asentar o poder dos monarcas galaicos nas fronteiras con Aragón[155]. A colaboración entre Urraca e o seu fillo Afonso, isto é Pedro Froilaz, continuou durante todo o ano 1118, facéndose cada vez máis independente o goberno de Afonso Raimúndez. No 15 de novembro confirmou os foros da cidade de Toledo estendéndoos aos moradores de Talavera e Magerit. Entre os poboadores destas vilas aparecen o propio Pedro Froilaz e o conde Gómez Núnez de Toroño[156].
No 1119 Urraca sufriu unha violenta rebelión e chegou a ser sitiada no seu propio pazo[157], por parte da nobreza galaico-leonesa anoxada pola súa viraxe política cara aos intereses casteláns. A raíña atopábase unida sentimentalmente ao conde Pedro González de Lara e iniciara unha claudicante aproximación ao rei de Aragón. Nesta conxura estivo implicado Xelmírez[157] e seguramente tamén Pedro Froilaz, quen desaparece dos diplomas emitidos pola corte de Urraca aparecendo só nos de Afonso Raimúndez[158]. Os problemas da raíña contribuíron ao reforzamento da autoridade de Afonso Raimúndez quen chega mesmo a conceder, en outubro do 1119, permiso para cuñar moeda ao mosteiro leonés de Sahagún[159].
Na primavera do ano 1120, pasados tres anos da tregua pactada nos acordos do Tambre, Urraca acode a Galiza para tentar afirmar de vez o seu poder sobre o reino. Necesitada do apoio de Xelmírez para os seus propósitos, a raíña efectuou unha copiosa doazón á sé compostelá, asinou con el un novo pacto de amizade[160], outorgoulle o señorío de Galiza e procedeu a destruír unha serie de castelos edificados polos Traba arredor da Terra de Santiago[161]. Asentada a alianza con Xelmírez avanzou contra a súa irmá Tareixa de Portugal, a quen puxo baixo asedio no castelo de Lanhoso, obrigándoa a someterse ao seu goberno. O éxito da ofensiva deixaba ao conde de Traba sen a posibilidade da axuda portuguesa por primeira vez desde 1109[162]. Porén, no regreso da campaña a raíña, rachando os acordos previos, prendeu a Xelmírez e apoderouse por fin da ambicionada Terra de Santiago. Esta traizón provocou unha revolta xeneralizada entre os vasalos do bispo que obrigou a raíña a poñelo en liberdade. Xelmírez, privado das súas terras e castelos, regresou á alianza co conde Pedro co fin de recuperalos en canto lle fose posíbel[163].
Advertidos da ruptura do pacto do Tambre, probabelmente polo propio Pedro Froilaz[164], os poderosos familiares de Afonso Raimúndez comezaron a amosar a súa preocupación polos seus dereitos dinásticos. Neste sentido consérvanse cartas do abade Poncio de Cluny; da condesa Clemenza de Flandres, tía de Afonso; do duque de Aquitania Guillermo de Poitiers; ou do mesmo papa Calixto II, tío de Afonso. Nestas misivas diplomáticas, algunhas incluídas na Historia Compostelá, amosan a inquietude polo futuro do neno-rei e instan a Xelmírez á alianza co conde de Traba[165].
A acosada Urraca, incapaz de chegar a acordos co reforzado partido do seu fillo, invadiu novamente Galiza no ano seguinte, 1121. O seu exército ocupou o Pico Sacro, elevación que dominaba a area de Compostela, e comezou a edificar nel unha fortaleza coa que asediar a cidade. Pedro Froilaz e Xelmírez uniron as súas mesnadas e situáronse nas abas do monte cun exército que duplicaba o da raíña. Desde o momento da súa chegada comezaron as primeiras escaramuzas: o superior exército dos magnates galegos tentaba desaloxar as forzas de Urraca da cima do monte compensando estas a súa inferioridade cunha mellor posición estratéxica[166]. Á vista do custoso que se presentaba o combate para ambas as partes, foi alcanzada unha tregua e deseguida un novo tratado de paz. Urraca devolveu o seu señorío a Xelmírez e aceptou o regreso ao repartimento de poderes acadado no 1117[167].
Esta derrota de Urraca relanzou a alianza do conde de Traba coa condesa Tareixa, unida agora sentimentalmente ao seu fillo Fernando, quen comeza a figurar nesta altura nos diplomas portugueses como señor de Portucale e Coímbra[168]. É plausíbel que o conde Pedro apostase nestes momentos pola condesa Tareixa para a consecución dos seus obxectivos políticos[169]. A unión da condesa cos Froilaz propiciou o seu recoñecemento como soberana polos condes de Toroño e da Limia, ambos casados con fillas do conde Pedro, e polos bipos de Tui e Ourense[170], pasando deste xeito toda a metade sur do reino ás mans de Tareixa e Fernando. A alianza de Tareixa cos Froilaz foi aínda robustecida co casamento doutro dos fillos de conde, Bermudo, con Urraca Henriques, filla de Tareixa en xullo do 1122[171].
Na primavera de 1123 regresou Urraca novamente a Galiza disposta a neutralizar a casa de Traba e a combater a expansión da súa irmá Tareixa polo val do Miño. Nesta xeira, non só procurou anovar os seus pactos con Xelmírez senón tamén co propio Afonso Raimúndez[172], quen xa contaba dezaoito anos e comezaba a actúar con independencia do seu aio, para conseguir a continuación prender o mesmo Pedro Froilaz xunto coa súa muller e algúns dos seus fillos. Esta detención do conde de Galiza iniciou unha revolta por toda a xeografía galega entre os seus partidarios que motivou que Urraca tivese que liberar os seus reféns sen conseguir apoderarse dos seus dominios[173].
Derradeiros anos (1124-1126)
Primeira edición da Historia compostellana do ano 1765, o texto que máis información ofrece sobre Pedro Froilaz. Na crónica denomínase regnum Hispaniae ao reino cando se inclúen nel as terras gañadas aos musulmáns e regnum Gallaecie ao referirse ao reino galego tradicional[174]. O texto nunca fai referencia á existencia dun reino leonés separado de Galiza[175].
As aparicións documentais do conde Pedro reducíronse moito desde o seu cativerio. O primeiro diploma no que reaparece é de xullo do 1124. No 1125, doa xunto á súa muller Maior Rodríguez, abondosos bens ao mosteiro de Xuvia[176]. No mesmo ano, a Historia Compostelá adica un dos seus capítulos a narrar como o conde bateu no seu xenro Afonso Núnez, conde de Limia, ás portas da catedral de Santiago[177].
No 8 de marzo do 1126 faleceu a raíña Urraca, facéndose cargo Afonso Raimúndez do poder tamén en León, con Castela aínda baixo o dominio da coroa aragonesa. Máis adiante, no 1135, o neno galego a quen Pedro Froilaz criara, sería recoñecido como emperador de Galiza, un dos tres imperios da Europa da época[178][h].
O derradeiro diploma conservado que referenda o conde é do 25 de marzo de 1126[180]. No 3 de maio, a súa esposa Maior Rodríguez doa unha vila ao mosteiro de Sahagún "pola alma do seu esposo, o conde Pedro de Galiza, e pola súa propia"[181]. Entre estas dúas datas, probabelmente en abril, o conde caeu enfermo en Compostela, lugar no que fixo testamento na presenza de Xelmírez, a súa esposa e os seus fillos. O conde cedeu un copiosísimo patrimonio á igrexa de Santiago, tan importante que a Historia Compostelá renuncia a enumeralo todo e o propio Xelmírez optou por cedelo ás súas dioceses de procedencia[182]. A probábel intención do conde era a de fixar a catedral como novo espazo de enterramento da súa estirpe familiar[183], sustituíndo o mosteiro de Xubia[184] recentemente cedido á orde de Cluny[118]. Alí foron soterrados tamén a súa muller Guntroda no ano 1129 e o seu fillo Fernando no 1155[185], se ben este último foi posteriormente trasladado, cumprindo a súa vontade, ao mosteiro de Sobrado dos Monxes[186].
O corpo do conde Pedro foi soterrado no cemiterio da catedral de Santiago (hoxe praza da Quintana) nun sarcófago a carón do muro da igrexa, no lugar no que estaba a capela de Santa Cruz. Posteriormente pasou á capela das Reliquias e arredor do ano 1900 o seu féretro foi trasladado á capela do Salvador. No ano 1926, encargóuselle ao tallista compostelán Maximino Magariños a factura dun sartego co cal incorporar os restos de Pedro Froilaz de Traba ao Panteón Real da Catedral, lugar onde hoxe se encontran,[187] O deseño do mesmo, que inclúe a coroa mailas sete cruces do escudo de Galicia, foi obra do arcebispo galeguistaManuel Lago González.[188] É a única persoa de orixe non rexia soterrada no Panteón Real.[189]
Malia ter sido Pedro Froilaz o grande persoeiro político da súa época e o home máis poderoso do reino de Galiza do seu tempo, a súa figura histórica viuse eclipsada pola de Diego Xelmírez, de quen a historiografía tradicional, incluídos galeguistas como Murguía ou Otero Pedrayo, fai eixo dos feitos acaecidos na Galiza do século XII[190]. Esta perspectiva ideoloxizada proxecta o espazo compostelán na corte de León negando a realidade dun reino de Galiza de seu[191].
O conde Pedro mantivo sempre o reino galego do tempo do rei García II, polo que loitou seu pai, como ámbito do seu proxecto político[119]. Un reino que foi encomendado a Raimundo de Borgoña na súa mocidade e que incluía naturalmente Coímbra e o condado Portucalense.[192] Ao trono deste reino, no que tan galego era Porto como Lugo e tan portugués Fernán Pérez de Traba como Afonso Henriques[193], tentou elevar o seu protexido Afonso Raimúndez[194] ou, como figura no texto do seu pacto con Xelmírez, "calquera outro señor ao que de común acordo decidísemos recibir como rei"[195]. De feito, é probábel que na etapa final da súa vida, o conde apostase por facer rei o seu propio fillo Fernando como consorte de Tareixa de Portucale[196], algo que puido ter acontecido de non mediar a derrota de San Mamede.
O conde deixou quince descendentes dos seus dous casamentos. Nunha etapa histórica no que as alianzas matrimoniais entre aristócratas equivalían a alianzas políticas, Pedro Froilaz utilizou os seus fillos para ampliar o seu poder e o da súa casa nobiliaria. As súas vodas ligaron a meirande parte da alta nobreza galega coa súa estirpe, conseguindo emparentar con até seis dos sete grandes condados galegos[133] da época: Monterroso, Montenegro, Toroño, LImia, Portucale e Coímbra.
Conde de Caamouco e de Ferreira, de Trastámara a Traba, a vella edade non veu máis prestixiosa dinidade, máis limpo corazón, man máis enteira.
Núa e invencibre espada cabaleira, soupo soster dun neno a maxestade en cen loitas, levando a lealdade por brasón, por escudo e por bandeira.
Cando deixou no trono ó rei sentado, volveu, tranquío, ó seu solar gallego, do máis craro linaxe berce honrado.
E dos eidos nativos no sosego, empuñando a manceira dun arado, o que puido reinar, morreu labrego.
↑Os analistas discuten se Afonso VI deixaba ao seu neto Galiza en calidade de reino independente[71], "para min mesmo non pido de este día en diante ningunha deferencia" di o rei[72], ou só a tenencia do territorio galego.
↑Estas separacións entre Urraca e Afonso son frecuentes durante todo este período histórico. O historiador Antonio López Ferreiro enumera cinco entre os anos 1109 e 1114.
↑A Historia Compostelá adxudica tal función a Rodrigo Pérez, fillo de Pedro Froilaz e Maior Rodríguez. O conde Pedro e dona Maior casaron no 6 de maio do ano 1105 polo que Rodrigo Pérez (sexto fillo de Pedro) contaría na altura cuns 6 anos, idade na que carecería dunha relevancia suficiente para ocupar tan importante papel, na que sería imposíbel que desempeñase as funcións de comandante do exército real propia dun alférez e na que ademais resulta difícil crer que fose quen de soster a espada,o escudo e a lanza do rei.
↑Na Historia Compostelá o reino é denominado como España cando se fala de todo o patrimonio rexio a consecuencia da expansión polo Al-Andalus (Hispanie) ou como reino de Galiza (Gallaecie) cando se fai referencia ao reino tradicional[147].
O regnum Hispanie aparece en vinte ocasións e o regnum Gallaecie en dezasete. En tres ocasións o regnum Aragoniae e unha o regnum Toleti e o regno Portugalensi[148]. León é considerado na crónica compostelá como a capital do reino, nunca como un reino en si mesmo.
↑Por medio de alianzas matrimoniais, Pedro Froilaz e a súa familia estaban ligados a algúns dos principais condes do seu tempo. O conde de Montenegro Guterre Bermúdez estaba casado coa súa filla Toda; Munio Páez de Monterroso coa súa filla Lupa; Gómez Núnez de Toroño coa súa filla Elvira e a propia Tareixa de Portucale uniuse ao seu fillo Fernando.
↑
No 1159 os anais de Cambrai falan de tres imperios: o bizantino, o xermánico e o de Galiza (Santiago de Compostela)[179].
↑Recuero Astray, Manuel (2002). Documentos medievales del reino de Galicia. Doña Urraca (1095-1126). Xunta de Galicia. doc. 4.
↑Suárez, Manuel; Campelo, Jose, eds. (1950). Historia compostelana, o sea hechos de D. Diego Gelmírez, primer arzobispo de Santiago. Porto y Cía. Editores. op. cit. 215.
↑Barón Faraldo, Andrés (2017). Raimundo de Borgoña, conde de Galicia. Política y relaciones de poder en el occidente peninsular (1093-1107). Glyphos. p. 293.
↑Portela, Ermelindo (2016). El báculo y la ballesta. Diego Gelmírez (c. 1065-1140). Marcial Pons. pp. 290–291.
↑Fernández de Viana y Vieites, José Ignacio (1996). "El Tumbo de Caaveiro". Cátedra. Revista eumesa de estudios (3). doc. 69.
↑Loscertales, Pilar (1976). Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes1. Dirección General del Patrimonio Artístico y Cultural. doc. 140.
↑Barón Faraldo, Andrés (2017). Raimundo de Borgoña, conde de Galicia. Política y relaciones de poder en el occidente peninsular (1093-1107). Glyphos. p. 293.
↑Falque Rey, Emma (ed.). Historia Compostelana (1994 ed.). Akal. p. 171. ...ansiaba con todas as súas forza aniquilalo, considerando que seguramente podería apoderarse do reino se dalgún xeito o neno era asasinado. Por iso, se esforzaba con cruel maquinación en perder ao belicoso conde Pedro, fortísimo pola solidez da súa fidelidade...
↑López Teixeira, Xosé Antonio (2013). Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega. Toxos Outos. p. 77.
↑Falque Rey, Emma (ed.). Historia Compostelana (1994 ed.). AKAL. pp. 203–205. ... queren regresar a Galiza e defenderse a si mesmos e ao seu reino (...) Ademáis, despois de que teñan regresado, non pasarán as montañas de Galiza (Galitie Alpes) para vir aqui en expedición.
.svg){kind=small}
.png)
.jpg)
