O golpe de Estado en Irán de 1953 (tamén coñecido nos arquivos da CIA como Operación Ajax) foi unha operación orquestrada polo Reino Unido e os Estados Unidos para derrocar o goberno democraticamente electo do primeiro ministro Mohammed Mosaddeq e o seu gabinete. Grazas ao labor de Kermit Roosevelt, que traballaba para a CIA nunha operación encuberta, subornouse a distintos cargos das administracións iranianas, o que facilitou o golpe.[5] Segundo a BBC, Gran Bretaña, motivada polo risco de perder o seu control sobre os campos petrolíferos iranianos, financiou os subornos concedidos a oficiais do exército, medios de comunicación e outros. O proxecto para derrubar o goberno iraniano recibiu, nas comunicacións dos gobernos británico e estadounidense, o nome de Operation Ajax (oficialmente TP-AJAX). O golpe de Estado finalmente logrouse o 19 de agosto de 1953 polo que Mohammad Reza Pahlavi recuperou a posición dominante na política iraniana.
Orixes
A idea de derrocar a Mosaddeq foi concibida polo goberno británico. Estes pediron apoio ao presidente Harry S. Truman que con todo negouse a axudarlles.[6] Os británicos recuperaron a idea en 1953, sendo presidente dos Estados Unidos Dwight D. Eisenhower. A nova administración mostrouse de acordo a intervir en Irán.[7]
Mosaddeq decidiu que Irán debía obter beneficios dos seus campos petrolíferos e iniciou a nacionalización da industria petrolífera que era controlada naquel entón pola Anglo-Iranian Oil Company (máis tarde chamada British Petroleum Company). Gran Bretaña sinalou que Irán estaba a violar os dereitos das compañías e incentivou o boicot mundial ao petróleo iraniano, o que produciu unha crise económica nese país.
D'Arcy obtivo petróleo en maio de 1908, conseguindo así a primeira explotación petrolífera significativa en oriente. Debido a problemas financeiros, a Burmah Oil Company fíxose co control do xacemento.
A compañía creceu lentamente até a primeira guerra mundial, cando a súa importancia estratéxica levou o goberno británico a nacionalizar a produción de petróleo iraniano durante un breve período, converténdose esta explotación na principal fonte de combustible para a Royal Navy durante a guerra, o que facilitou a derrota dos Imperios Centrais. Durante este período, os británicos ocuparon puntos estratéxicos do país. Esta situación deu pé a numerosas tensións internas.
Cambio de poder
Tras o fin da guerra, devanditas tensións agraváronse, vindo motivadas en gran parte polos desacordos sobre a xestión do petróleo. Ante isto, os británicos patrocinaron en 1921 un golpe de Estado que levou ao poder ao xeneral Reza Khan, o cal foi proclamado Shah polo parlamento iraniano en 1925, tras a deposición de Ahmad Shah Qajar, asumindo o nome de trono de Reza Shah Pahlavi. O novo Shah gobernou con man de ferro, reprimindo violentamente toda oposición; á vez que impulsaba grandes programas de modernización do país, até entón un dos máis pobres do mundo. Entre os opoñentes encarcerados estaba un político chamado Mohammad Mossadeq, que por mor daquilo se converteu en fervoroso partidario da nacionalización do petróleo iraniano. Reza Shah, aínda que tentou manter certa independencia dos intereses petrolíferos británicos, non o conseguiu, tendo que renovar a concesión á Compañía Petrolífera Anglo-Persa, renombrada Compañía Petrolífera Anglo Iraniana en 1935 tras o cambio de denominación do país de Persia a Irán.[8]
En 1941, unha coalición militar formada polo Exército Vermello e forzas do Imperio Británico invadiron Irán, ao que Reza Shah declarara neutral. Dita invasión buscaba asegurar as subministracións petrolíferas e o ferrocarril transiranio, vital para facilitar subministracións á URSS. Reza foi entón exiliado á forza e deposto polos británicos, sendo substituído polo seu fillo Mohammad Reza Pahlavi. Por mor da debilidade do novo Shah, que contrastaba vivamente co seu pai, restableceuse un goberno democrático no país. Ao final da guerra, tras un intento da URSS de manter o control, Irán recobrou a súa independencia plena. A ocupación rusobritánica causara un crecemento do nacionalismo no país, que buscaba reducir a inxerencia estranxeira e lograr que os cuantiosos beneficios petrolíferos revertesen no país. Gran Bretaña tentaba manter a súa posición, pero os Estados Unidos eran partidarios de afastarse dos intereses coloniais británicos, e de feito, favoreceron en Arabia Saudita un novo acordo petrolífero prexudicial para os intereses do Reino Unido.
O resultado do golpe de Estado foi o derrocamento do goberno previo de Mosaddegh por parte do goberno resultante de Pahlavi, quen nomeou o Xeneral Fazlollah Zahedi como primeiro ministro do goberno militar despois do golpe de Estado[1][2] e quen tomou e aumentou o seu poder e o de toda a monarquía do goberno electo en xeral. Irán converteuse nunha "zona tapón" contra a expansión soviética de Oriente Medio e orixinouse un período de descontento popular entre os iranianos, que pronto culminou na Revolución iraniana. Ademais, o golpe de Estado iraniano ocasionou numerosas perdas civís, aproximadamente entre duascentas e trescentas vítimas e unha morea de feridos en combate.[3][4]
Na cultura popular
Dirixida por Hasan Fathi e escrita conxuntamente co dramaturgo e profesor de universidade Naghmeh Samini, Shahrzad TV show é a historia dun amor roto como resultado dos sucesos do golpe de 1953 que derrocaron o primeiro ministro democraticamente elixido, Mohammad Mosaddeq.[10]
Abrahamian, Ervand (1982). Iran Between Two Revolutions. Princeton University Press.
Dorril, Stephen. Mi6: Inside the Covert World of Her Majesty's Secret Intelligence ServiceISBN 978-0-7432-0379-1
MI6: Fifty Years of Special Operations. Londres: Fourth Estate. ISBN 1-85702-701-9
Dreyfuss, Robert (2005). Devil's Game: How the United States Helped Unleash Fundamentalist Islam. Henry Holt and Company.
Elm, Mostafa (1994). Oil, Power and Principle: Iran's Oil Nationalization and Its Aftermath. Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-2642-8
Elwell-Sutton, L. P. (1955). Persian Oil: A Study in Power Politics. Londres: Lawrence and Wishart Ltd. Reimpreso en 1976 por Greenwood Press. 978-0837171227
Farmanfarmaiyan, Manuchihr e Farmanfarmaian, Roxane (2005). Blood and Oil: A Prince's Memoir of Iran, from the Shah to the Ayatollah. Random House.
Gasiorowski, Mark J. (1991). U.S. Foreign Policy and the Shah: Building a Client State in Iran. Cornell University Press.
Gasiorowski, Mark J. (August 1987). "The 1953 Coup D'etat in Iran". International Journal of Middle East Studies10 (3): 261–286. JSTOR163655.
Gendzier, Irene (1999). Notes From the Minefield: United States Intervention in Lebanon and the Middle East, 1945–1958. Westview Press. ISBN 978-0-8133-6689-0
Heiss, Mary Ann (1997). Empire and Nationhood: The United States, Great Britain, and Iranian Oil, 1950–1954. Columbia University Press. ISBN 0-231-10819-2
