Este artigo describe o papel da muller na sociedade dos muiscas, os habitantes orixinarios do Altiplano Cundiboyacense (os Andes colombianos) antes da conquista española na primeira metade do século XVI. A súa desenvolvida sociedade era unha das catro grandes civilizacións de América.^[1]

As mulleres eran importantes e eran consideradas iguais ós homes en moitos aspectos da súa sociedade. Porén, existía unha división de xénero das tarefas, e mentres que os homes eran os encargados da caza, da guerra e outras actividades, as mulleres eran as que sementaban os campos, preparaban a comida e a chicha e educaban os fillos. A participación nos rituais relixiosos era igual para ámbolos dous sexos. As deidades máis importantes da sociedade muisca eran femininas, Chía era a deusa da Lúa, Huitaca era deusa da liberación sexual e Bachué era a deusa nai do pobo muisca.

Nas sociedades precolombianas, as mulleres formaron unha parte central na explicación do mundo, a estruturación da familia e a comunidade, a vida relixiosa, no traballo do campo, a mitoloxía, as artes, e en todos os aspectos da organización da sociedade. Nestas comunidades, a muller era o centro do nacemento da cultura. A fertilidade das mulleres xogou unha función central na rica agricultura dos muiscas.^[2] As mulleres eran criadas para o traballo de sementar e colleitar, preparar a comida, o traballo téxtil, a creación de cerámicas e as cerimonias sacras.^[2]

As mulleres da civilización muisca, especialmente baixo o Código de Nemequene, tiñan dereitos especiais sobre os seus maridos, principalmente dos caciques.^[3] O Código consistía nun sistema de penalizacións de malas prácticas, pero centrábase na estabilidade da sociedade, especialmente en casos de adulterio, trampas, incesto e violación.^[4] Os homes muiscas tiñan prohibido abandonar as súas mulleres e, se elas morrían traballando, o esposo tiña que para pagar á súa familia.^[3][5] A infidelidade das mulleres era castigada obrigándoas a ter sexo cos dez homes máis feo da tribo.^[4] Tamén eran condenadas a facer xaxún.^[6]

As mulleres dos líderes das comunidades levaban saias á altura dos nocellos, mentres que as mulleres comúns levaban saias até os xeonllos.^[7] As doncelas e as concubinas eran chamadas tegui.^[8]

A maioría das culturas precolombianas que tiñan líderes femininas e condicións igualitarias entre o home e a muller, pasou por un proceso de transformación cara a un liderado masculino para a defensa dos seus territorios.^[2]

Un censo celebrado en 1780 na capital do Vicerreinado de Nova Granada, Bogotá, deu como resultado un 63,5% de mulleres na cidade. As mulleres de orixe indíxena trasladáronse á capital por dúas razóns; para traballar para as familias dos conolos españois e para buscar maridos, xa que o status de mestizo proporcionáballes máis seguridade.^[9]

As mulleres muiscas eran moi importantes na organización da familia e tamén moi importantes para os gobernantes muiscas. Os fillos pertencían á nai, e nos casos de herdanzas eran relacionados coa nai e non co pai. O novo zipa e zaque era escollido tradicionalmente entre os fillos máis vellos da irmá máis vella do anterior gobernante e a muller tiña a liberdade de convivir por un tempo para asegurarse de que a relación funcionase e fosen fértiles.^[4] Despois do matrimonio, a fidelidade total estaba garantida.^[10][11]

As excepcións á tradición da herdanza matrilineal do goberno presentáronse nas fases tardías da civilización muisca. No tempo da chegada dos conquistadores españois, o goberno de Tisquesusa foi sucedido polo do seu irmán, Sagipa.^[12]

As mulleres muiscas eran consideradas importantes para transferir a súa fertilidade ás terras de cultivo, polo que eran as encargadas de sementar os campos,^[13] mentres que os homes se encargaban da pesca, da caza e de ir á guerra contra pobos veciños, como os panches.^[14] As mulleres tamén preparaban e vendían a bebida alcohólica dos muiscas, a chicha.^[2][15] Para preparar a chicha e axudar no proceso de fermentación, as mulleres mastigaban os grans de millo.^[16] Durante os rituais, que podían durar até quince días, as mulleres cantaban.^[10] As leis protexían as mulleres dos ataques físicos e asegurábanse de que as mulleres embarazadas tivesen un trato especial. Este tratamento continuaba durante os primeiros anos de maternidade e en caso de viuvez.^[2] A súa comida, que comían sentados no chan dos seus bohíos, só era preparada polas mulleres.^[17]

As mulleres tamén xogaban un importante papel na extracción do sal.^[18] Os muiscas tamén eran coñecidos como "o pobo do sal" polas súas minas de sal de Zipaquirá, Nemocón e Tausa, que extraían evaporando auga en grandes potas.^[19] Empregaban o sal na cociña, para a preparación de peixes e carnes secas e como produto da súa economía.^[20]

Os muiscas, coma outras culturas precolombianas, practicaban a poligamia. As narracións sobre o número de mulleres varían moito, pero era común para os caciques da máis alta caste ter vinte esposas. Algunhas fontes falan mesmo de cen mulleres.^[4] Outras fontes menos fiables, como a de Vicente Restrepo do século XIX, falan de números de 300 mulleres.^[21] As esposas numerosas permitíronlles ós gobernantes muiscas máis destacados ter terras de cultivo meirandes que as castes inferiores.^[7] Cando a esposa principal do cacique (zaque ou zipa) morría, o esposo estaba obrigado a practicar a abstinencia sexual durante cinco anos.^[4]

A virxindade non era un trazo aprezado pola sociedade muisca; de feito as mulleres virxes eran consideradas menos atractivas. Unha excepción a esta consideración eran as mulleres virxes capturadas ós pobos veciños (sacrificios).^[4]

En xeral, as prácticas de poligamia, o período de cohabitación antes do matrimonio, a pouca importancia da virxindade e a promiscuidade sexual eran moi diferentes das normas e leis sociais dos conquistadores españois.^[4][22]