Txulapain udalerriko erliebea nahiko malkartsua da eta garaiera ertaineko hainbat mendi aurki daitezke hegoaldean, besteak beste, San Gregorio (945 metro), San Bartolome (925 metro) eta Aldaun mendia (942 metro).
Klima eta landaredia
Txulapaingo klimak ezaugarri azpiatlantiarrak ditu, prezipitazioak ugariak dira urte osoan zehar (urtean 1.200mm inguru), nahiz eta uda garaiko bi hilabeteak lehorrak diren. Urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu artekoa da, eta urtean dauden egun euritsuak 120 eta 130 bitartean.
Errege jaurerriaren lekua zen. 1280 pezatan 26 sause gehi 11 kahize gari eta beste hainbeste garagar zeuden. Jerusalemgo San Joan ospitalekoek XIII. mendean eta Iruñeko katedralak XIV. mendean lursailak ere bazituzten. Karlos III.ak 1423an bere errentak Esteban Maulekoari eman zizkion eta Karlos Bianako printzeak 1447an Joan Elokoari Iruñeko etxe baten truke trukatu zizkion.
1513an, Markalainek ordaintzen zuen petxa hamaika cahizekoa zen; garai hartan, horietatik hiru Joan Elokoa mosen oinordekoek kobratzen zituzten, eta beste zortziak Iruñeko Donejakue komentuak, "nolabaiteko kapilautzagatik". 1847an udalerri honen burua zen eta eskola zuen, 1472 errealez hornitua, eta bertara inguruko herri batzuetako haurrak joaten ziren; gure mendeko hogeiko hamarkadan Markalain ibarreko herririk garrantzitsuena zen eta bertan bizi zen medikua.
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 44 biztanle zituen Markalainek.[6]
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
47
49
49
45
48
51
57
59
60
67
71
65
59
57
54
50
51
52
50
47
46
47
46
44
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Euskararen galera, beraz, XX. mendekoa da. Iruñeko Gotzaindegiak 1904an egindako eliz gida baten arabera, Ultzama, Anue, Odieta, Atetz, Txulapain eta Olaibar ibarrak hartzen zituen Anueko Artzapeztegian erantzuna baiezkoa da. 1935ean, ibar horiek guztiak euskaldunak ziren oraindik.
1960ko hamarkadako Nafarroako industrializazioak benetako landa exodoa ekarri zuen hirietako fabriketara. Despopulatze horrek batez ere gazteei eta emakumeei eragin zien. Zalantzarik gabe, euskarari ere eragin zion. Txulapain ibarrean oso handia izan da hiriburuaren eragina, jendea bertara joan ohi baita. Ibarra honen erdalduntzea egitate bat da. 1972ko datuen arabera, 60 urtetik gorakoentzat zegoen gordeta euskara, eta oso gutxitan egiten zuten.
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da gulibarrera. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Txulapaingo mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.