Justizia klimatiko

Haurrak justizia klimatikoaren alde.

Justizia klimatikoaren nozioak adierazten ditu klima-aldaketari buruzko berdintasunari dagozkion ikuspegi etiko, moral, legal eta politikoa, ez soilik ikuspegi fisiko edo ingurumenekoak. Era berean, erabiltzen da aipatzeko klima-aldaketaren aurka edo hartara egokitzeko hartzen diren neurri urriagatik aurkeztutako salaketa eta ekintza legalak.[1]

2006 eta 2019 artean, klimari buruzko 1.300 salaketa baino gehiago aurkeztu ziren hogeita hamar bat herrialdetan;[2] batzuetan haurrek aurkeztu zituzten.[3] Akusatuak gobernuak ziren batez ere, baina lege-ekintza horiek gero eta gehiago nabarmentzen dituzte berotegi-efektuko[4][5] gas asko isurtzen dituzten enpresak.

Justizia klimatikoa klima-aldaketaren onura eta kargen banaketa justua eta klima-aldaketari aurre egiteko erantzukizunen bidezko banaketa jorratzen dituen kontzeptua da. «Justizia», «inpartzialtasuna» eta «ekitatea» ez dira guztiz berdinak, baina lotura duten terminoen familia berekoak dira, eta berdin erabili ohi dira negoziazioetan eta politikan.[6] Termino horiek erabiltzen dituzten etika aplikatuak, ikerketak eta aktibismoak gai etiko, juridiko eta politiko gisa jorratzen dute klima-aldaketa antropogenikoa, eta ez soilik gai fisiko edo natural gisa. Horretarako, klima-aldaketaren kausak eta ondorioak justiziaren kontzeptuekin erlazionatzen dira, bereziki ingurumen-justiziarekin eta gizarte-justiziarekin.

Justizia klimatikoak hainbat kontzeptu aztertzen ditu, hala nola berdintasuna, giza eskubideak, eskubide kolektiboak eta klima-aldaketaren erantzukizun historikoak. Justizia klimatikoko ekintzek mundu mailan klima-aldaketari buruzko gero eta lege-ekintza gehiago barne har ditzakete.[7] Zer esanik ez, justizia klimatikoa funtsezko alderdia da NBEren Garapen Jasangarrirako 2030ko helburuetan.

Kontzeptua

Zeharkako ikuspegia

Greta Thunberg eta Luisa Neubauerek deitutako manifestazioa, Justizia klimatikoa leloarekin.

Justizia klimatikoak lotura bat ezartzen du, alde batetik, klima-aldaketaren ondorioen eta, bestetik, justizia kontzeptuaren artean —batez ere ingurumen-justizia eta justizia sozial gisa ulertuta—. Kontzeptuaren barruan sartzen dira, besteak beste, berdintasun soziala, giza eskubideak, oinarrizko eskubide norbanakoenak eta kolektiboak, etorkizuneko belaunaldien eskubidea eta klima-aldaketaren erantzukizun historikoak aztertzea. Justizia klimatikoaren funtsezko proposamen bat da klima-aldaketaren erantzukizun apalena dutenek jasaten dituztela ondorio larrienak.[8]

Auzia beste aldarrikapen batzuetan integratzen da maiz. Hala ageri da, esate baterako, Frantziako jaka horien mugimenduaren aldarrikapenetan; izan ere, salatzen dute ez dagoela erregai fosilen gaineko zergarik (kerosenoa, fuel-olio astuna), aireko edo itsasoko garraioan.[9] Nicolas Hulot Trantsizio Ekologiko eta Solidarioko ministroak, Emmanuel Macron-en lehen agintaldiaren hasieran, hau adierazi zuen 2018ko azaroaren 22an: «Mundu guztiak daki hegazkinen kerosenoa ez dela zergapetzen, zamaontzien erregai astuna ez dela zergapetzen. Ez da jaka hori bat izan behar horregatik sumintzeko».[10].

Zabalkundea eta erabilera

Justizia klimatikoarekin lotutako hizkuntzaren erabilera eta ospea izugarri handitu da azken urteotan, baina justizia klimatikoa modu askotan ulertzen da, eta esanahi desberdinak eztabaidatuak izaten dira batzuetan. Azalpenik errazenean, justizia klimatikoaren ikusmoldeak prozedura-justiziaren inguruan bil daitezke. Justizia horrek azpimarratu egiten du erabaki bidezkoak, gardenak eta inklusiboak hartzea, eta justizia banatzailea, zeinak azpimarratzen baitu nork jasaten dituen klima-aldaketaren kostuak eta hari aurre egiteko hartutako neurriak. IPCCren II. Lantaldeak, orain, justizia klimatikoaren hirugarren printzipio-mota gisa, honako hau gehitu du: «Errekonozimendua, oinarrizko errespetua eta kultura eta ikuspegi desberdinekiko konpromiso sendoa eskatzen dituena, eta hura behar bezala aintzat hartzea».[11]

Mugimendu aktibisten gorakada izan da ospe honen arrazoietako bat, besteak beste, Fridays for Future, Ende Gelände eta Extinction Rebellion mugimenduena. Bereziki azpimarratzen da Kaltetuenak Diren Pertsonen eta Eremuen (MAPA siglekin ezaguna, ingelesez) rola,[12] hau da, oro har, klima-aldaketaren ondorioz neurriz kanpo kalteberak edo kaltetuak diren taldeak, hala nola emakumeak, arraza-gutxiengoak, gazteak, adinekoak eta pobreenak. Historikoki baztertuta egon diren komunitateek, hala nola diru-sarrera txikiko komunitateek, komunitate indigenek eta kolorezko komunitateek jasan ohi dituzte klima-aldaketaren ondoriorik okerrenak:[13][14][15] izan ere, klima-aldaketaren ardura gutxien dutenek jasaten dituzte, oro har, haren ondoriorik larrienak. Gainera, are ahulagoak izan daitezke klima-aldaketari emandako erantzunak, dauden desberdintasunak erreproduzitu edo areagotu baititzakete, eta horri klima-aldaketaren «bidegabekeria hirukoitza» deitu zaio.[16][17]

Ikuskera desberdinak

Justizia klimatikoaren zenbait ikuspegik justizia eraldatzailea sustatzen dute, non defendatzaileek arreta jartzen duten klima-aldaketarekiko urrakortasunak gizartean egiturazko hainbat bidegabekeria nola islatzen dituen, hala nola talde baztertuak klimarekiko erresistenteak diren bizibideetatik baztertzea, eta ekintza klimatikoak esplizituki landu behar dituela boterearen egiturazko desoreka horiek. Honakoa defendatzen dutenenentzat, gutxienez, lehentasunezkoa da bermatzea klima-aldaketari emandako erantzunek ez dituztela egun dauden bidegabekeriak errepikatuko edo indartuko, eta horrek justizia banatzailearen zein justizia prozesalaren dimentsioak ditu.

Beste ikuskera batzuek klima-aldaketa zenbait mugaren barruan geldiarazteko beharra azpimarratzen dute, hala nola 1,5 ºC-ko Parisko Hitzarmenaren helburuaren baitan; bestela, klima-aldaketak ekosistema naturaletan izango dituen inpaktuak hain larriak izango direnez, belaunaldi eta populazio askorentzat justizia-aukera eragotziko baitute.[18] Gainera, beste batzuen arabera, klima-aldaketa arintzeko trantsizioen inplikazio sozialei heltzen ez bazaie, tentsio ekonomiko eta sozial sakonak sor litezke, eta beharrezko aldaketak atzeratu. Berotegi-efektuko gasen emisioak sozialki modu justuan murrizteko moduak, berriz, — «bidezko trantsizioa» deiturikoa—,[19][20] posible direnez, horiek hobestek dituzte, egokiagoak direlakoan giza eskubide garaikideekin, bidezkoagoak, etikoagoak eta, ziurrenik eraginkorragoak direla argudiatuta.[21][22][23]

Historia

Herrialde garatuek, klima-aldaketaren eragile nagusiak diren aldetik, beren erantzukizun historikoa beren gain hartzen dutenez, beren zor klimatikoa aitortu eta ohoratu behar dute dimentsio guztietan, klima-aldaketari irtenbide justu, eraginkor eta zientifikoa emateko oinarri gisa. (...) Ikuspegiak ez du finantza-konpentsazioa bakarrik izan behar, justizia leheneratzailea ere izan behar du, hau da, gure Ama Lurrari eta bere izaki guztiei osotasuna itzultzea.

— Klima Aldaketari eta Ama Lurraren Eskubideei buruzko Herrien Munduko Konferentzia, Herrien Akordioa, 2010eko apirila, Cochabamba, Bolivia[24]

Justizia klimatikoaren kontzeptuak eragin sakona izan zuen klimari buruzko negoziazioetan, «justizia klimatikoa» terminoa bera erabiltzen hasi baino urte batzuk lehenago. 1990eko abenduan, Nazio Batuek Negoziaziorako Gobernu Arteko Batzorde bat izendatu zuten, Klima Aldaketari buruzko Konbentzio Markoa (FCCC) egin zuena, 1992an Rio de Janeiron egindako Ingurumenari eta Garapenari buruzko Nazio Batuen Konferentzian (UNCED) onartua.[25]

«Ingurumena eta Garapena» izenak adierazten zuen bezala, helburu nagusia klima-aldaketari buruzko ekintza eta garapen iraunkorrari buruzko ekintza koordinatzea zen. Ezinezkoa zen FCCCaren testua idaztea, klima-aldaketa modu justuan geldiarazteko erantzukizunak nazio garatuen eta garapen-bidean dauden nazioen artean partekatzeko moduari buruzko justizia klimatikoaren gai nagusiei aurre egin gabe.

Erantzukizuna partekatzeko modu zuzenen auzia INCren bileran indarrez sartu zen, garapen bidean dauden herrialdeek justizia klimatikoari buruz egindako adierazpenengatik, hain zuzen ere. Erantzun gisa, Ekonomia eta Kontrol Zentroak dagoeneko ospetsuak (eta oraindik polemikoak) diren zuzentasun klimatikoko printzipioak onartu zituen, 3.1 artikuluan jasotakoak: «Aldeek klima-sistema babestu beharko lukete egungo eta etorkizuneko belaunaldien mesedetan, ekitatean oinarrituta, eta bakoitzak dituen erantzukizun komunen arabera, baina bereizita. Ondorioz, herrialde garatuak diren Alderdiek ekimena hartu beharko lukete klima-aldaketaren eta haren ondorio kaltegarrien aurkako borrokan».

3.1 artikuluan jasotako justizia klimatikoaren lehen printzipioa da onuren kalkuluek (eta kargek) gaur egungo belaunaldiarenak ez ezik, etorkizuneko belaunaldienak ere jaso behar dituztela. Bigarrena da erantzukizunak «komunak baina bereiziak» direla, hau da, herrialde bakoitzak erantzukizun batzuk dituela, baina ekitatez ezin dituztela herrialde guztiek erantzukizun berdinak izan. Zein den bien arteko aldea oraindik ere eztabaida politikoaren parte da.[26][27]

2000. urtean, Nazio Batuen Klima Aldaketari buruzko Esparru Hitzarmena (COP 6) egiten ari zen une berean, Justizia Klimatikoari buruzko lehen Goi-bilera egin zen Hagan. Goi-bilera horren helburua zen «klima-aldaketa eskubide-kontua dela baieztatzea» eta «estatuen eta mugez gaindiko aliantzak eraikitzea» klima-aldaketaren aurka eta garapen iraunkorraren alde.[28] Ondoren, 2002ko abuztu-irailean, nazioarteko talde ekologistak Johannesburgon bildu ziren Lurraren Goi Bilera ospatzeko.[29] Goi-bilera horretan, Río+10 izenaz ere ezaguna, 1992ko Lurraren Goi Bilera baino hamar urte geroago egin baitzen, Justizia Klimatikorako Baliko Printzipioak onartu ziren.[30]

Eremuak

Belaunaldien arteko ekitatea

Gaur egungo estatu-nazioek eta munduko biztanleriak gaur egungo belaunaldiei justizia klimatikoa ahalbidetzeko aldaketak egin behar dituzte, sakrifizioak barne (bizimodu deserosoa,[31][32] gastu publikoaren aldaketak eta lana aukeratzeko aldaketak, adibidez).[33]

Aurreikus daitezkeen ondorio larriak egungo biztanleria helduaren bizitzan zehar gerta daitezkeela aurreikusten dute. Egungo politika klimatikoaren arabera, 2020an jaiotako haurrek (alfa belaunaldikoek) 1960an jaiotakoekin alderatuta 2-7 aldiz bero-bolada gehiago jasango dituzte beren bizitzetan (baita muturreko beste fenomeno meteorologiko gehiago ere). Horrek, beste proiekzio batzuekin batera, belaunaldien arteko ekitate-arazoak planteatzen ditu, belaunaldi horiek (talde espezifikoak eta gizabanakoak eta haien gobernantza kolektiboa eta ekonomia betikotua) klima-aldaketaren zamaren erantzule nagusiak izan baitira.[34][35]

Justizia klimatikoaren horma irudia, Vienan (2022ko uztaila)

Horrek erakusten du, oro har, belaunaldi jakin batek sortutako emisioek etorkizuneko belaunaldi bati edo gehiagori kalte egin diezaioketela, eta klima-aldaketa mehatxupean dauden belaunaldientzat mehatxagarriagoa dela mehatxuen erantzule den belaunaldiarentzat baino. Modu gurutzatuan, klimaren sistemak inflexio-puntuak ditu, hala nola Amazonasen baso-soiltze kopurua, basoaren gainbehera atzeraezina eragingo duena.[36][37] Emisio etengabeek sistema klimatikoa halako inflexio-puntu esanguratsuen gainetik bultzatzen duten belaunaldiak etorkizuneko belaunaldi anitzi bidegabekeria latza eragiten die.[38]

Migratzaile klimatikoak

Migratzaile klimatikoak ingurumen-migratzaileen azpimultzo bat dira, eta «klima-aldaketaren hiru inpaktuetako batekin (itsas mailaren igoera, muturreko fenomeno meteorologikoak, eta lehortea eta ur eskasia) zerikusia duten bat-bateko edo pixkanakako ingurumen-aldaketak direla eta» ihes egin behar izan zutenak.[39] Aldaketa klimatikoa mehatxu horien biderkatzaile gisa deskribatu ohi dute, denboran eta espazioan krisiak sortzen dituelako.[40] Nazio Batuen Errefuxiatuei buruzko Mundu-eragin txostenak ezartzen duenez, «berez errefuxiatu-mugimenduen kausak ez badira ere, klimak, ingurumen-degradazioak eta hondamendi naturalek gero eta elkarreragin handiagoa dute errefuxiatu-mugimenduen bultzatzaileekin». Hala ere, migrazio klimatikoa ezegonkortasun politikoari, gatazkari eta segurtasun nazionalari buruzkoa da. Lehenik eta behin, lekuz aldatutako pertsonak klima-aldaketaren eraginen aurrean geografikoki kalteberak diren eskualdeetan birkoka daitezke.[40] Bigarrenik, klima-aldaketaren ondorioak daude, epe laburrera zein luzera. Epe luzeagoko efektuen inpaktu metatuak gatazka politikoa, matxinada, pobrezia eta bestelako desberdintasun sozioekonomikoak eragin ditzake.[41]

Arabiar Udaberriaren garaian antzeko egoerak gertatu ziren: janari eskasia eta, ondorengo, bultzada politikoa.[42] Mundu mailako krisiek, klima-aldaketarekin batera, laguntza militar eta humanitarioaren beharra handituko dute. Gai konplexu horien arteko loturak ebaluatzeko ikerketa gehiago egin behar da, gobernuek eta nazioarteko erregimenek modu eraginkorrean hitz egin dezaten elkarrekin, isolamenduan ez bezala.[42]

2017tik aurrera, nazioarteko zuzenbidean ez zegoen errefuxiatu klimatikoaren definizio estandarrik. Hala ere, NBEren Dispatch argitalpeneko artikulu batek honako hau adierazi zuen: «klima-aldaketaren ondorioz deserrotu diren pertsonak mundu osoan daude — nahiz eta nazioarteko komunitateak denbora behar izan duen halakotzat aitortzeko».[43]

Klima defendatzeko xedez aurkeztutako auziak

Fenomeno hori 2000. urtearen hasieran sortu zen.[44] Christel Cournil akademikoak justizia klimatikoko hiru auzi-kategoria bereizten ditu:

  • Estatuen aurkako prozesuak, adibidez Frantziako l'Affaire du siècle.[oh 1] Orobat salatzen dute estatuek berek finkatutako berotegi-efektuko gasen murrizketa-ibilbidea ez dela betetzen, edo aurkaratzen dituzte «klimatizidatzat» jo daitezkeen proiektuei (autobideak edo aireportuak, adibidez) estatuek emandako baimenak. Ikuspegi prebentiboa da, ez horrenbeste kalte-ordain bat eskatzeko helburuaz, baizik Estatua behartzea etorkizunean behar adinako neurriak hartzera, isurketak amaiarazteko.
  • Enpresen aurkako auzibideak, bereziki Shell edo Total petrolio-konpainien aurkakoak. Bi konpainiak justiziaren aurrera eramanak izan ziren, Ugandan zaintza-eginbeharra ez gordetzeagatik. Industriaurreko garaiarekiko 1,5 °C-ko berotze-ibilbidearekin bat egitera behartu nahi zituzten, hau da, Parisko hitzarmenak klimari buruz finkatutako ibilbidearekin.
  • berotze globalaren aurkako borrokaren izenean ilegaltasunean jartzen diren ekintzaileen aurkako epaiketak; adibidez, Emmanuel Macronen erretratuak.[45]

Erreklamatzaileek zabarkeriaren edo erantzukizun penalaren printzipioak aipatzen dituzte (hau da, besteri bidegabe kalte egitea).[46][47] Herrialde batzuetan zuhurtzia-printzipioa ere erabil daiteke.

2000tik 2008ra, halako salaketen kopurua dozena batzuk izatetik (legelari askoren arabera halako salaketak demandatzaileen alde bideratzeko aukerak oraindik oso ahulak baitziren[48]) ehunka eta milaka izatera iritsi ziren mundu osoan zehar, auzitegietarako guztiz berria zen gai batean.

Zenbait legelarik, hala nola T.D Lyttonek (2007), konparatu izan dituzte auzibide horiek tabakoaren industriaren aurkako neurriak hartzera behartzeko izandakoekin, edo eskola-eremuan hilketak eta tiroketa masiboak ahalbidetzen dituzten su-armen aurkako erabakiak hartzera behartzeko izandakoekin, edo kleroko partaideek egindako sexu erasoen aurka ezarritakoekin.[49] Aditu askok oraindik ere uste dute halako ekintzek emaitza oso urriak ekarriko dituztela, batez ere AEBetan, herrialde horretan asko baitira klima aldaketa bera zalantzan jartzen dutenak; beste batzuek, ordea, uste dute auzibide mota horrek emaitza irudikaezinak ukan ditzakeela; egia izan arren epaileak ez daudela estatuko agentziak bezain ongi hornituak klimari buruzko esperientziari dagokionez, egia da, baita ere, Klima-aldaketari buruzko Gobernuarteko Taldearen gero eta txosten gehiago dituztela, klimaren zientzietan oinarrituta, eta txosten bakoitzak gero eta argiago azaltzen duela gizakiaren erantzukizuna aldaketa klimatikoan, eta agerian jartzen etorkizun hurbileko arrisku larrien hedadura.[49] H.M. Osofsky legelariak elkarrizketa berri bat ikusten du aniztasun juridikoaren barruan.[50]

2010eko hamarkadan, gero eta prozesu judizial gehiago egoteak zuzeneko ondorioak izan zituen lege-araudian, eta zeharka, zenbait enpresaren portaeran eta iritzi publikoan,[51] bai eta energiaren nazioarteko erregulazioen eta berotegi-efektuko gasen emisioen gobernantzan ere.[52]

2017an, nazioarteko konpromisoak gorabehera, CO2aren isurketak hazten joan diren arren, Nazio Batuen Ingurumen Programaren txosten batek[53] 894 ekintza judizial erregistratu zituen munduan.[54]

2019an, ikerketa batek 1328 dokumentu bildu zituen 28 herrialdetan, 1990etik 2019ra bitartean (Lurraren Goi-bilera prestatu zenean), herritarrek, GKEek eta, batzuetan, haurrek. Kexa horien 2/3 baino gehiago aurkeztu ziren AEBetako justiziaren aurrean. eta Australia[55], baina, duela gutxi, gero eta kexa gehiago aurkeztu dira Pakistan eta Uganda bezalako herrialdeetan. Legezko ekintza gehienak 2006tik aurrera aurkeztu ziren. 2015etik aurrera (PAT21 dela eta), herritarren manifestazio ugari agertu dira klima presaz eta eraginkortasunez babestearen alde, eta 2018an hasi da gazteen mugimendua klimaren alde.[56]

Zientzia ekonomiko eta politikoetan ikertzaile ingeles batzuek fenomenoa kuantifikatu nahi izan zuten ikerketa batean[5] —Nature aldizkariak argitaratua—.[2] Ikerlarien arabera, 2006az geroztik, kexak gero eta gehiago oinarritu ziren giza jardueren eta klima-aldaketaren (eta, bereziki, muturreko fenomeno meteorologiko batzuen) arteko kausaltasun-loturak bilatzen dituzten «egozpen-zientzietan», eta desarautze klimatikoak gizakiari, ekosistemari eta biodibertsitateari sortzen dizkien kalteetan.[2] Autoreek diotenez, gutxi batzuek ez dute klima babestu nahi, baizik eta «klima-aldaketaren aurka borrokatzeko egindako ahaleginak zapuztu nahi dituzte». Kexa horiek guztiak auzitegi nazionaletan eta, batzuetan, nazioz gaindikoetan aurkeztu izan dira.

2020ko uztailaren 1ean, Nazio Batuen Ingurumen Programak gutxienez 1.550 auzi klimatiko zenbatu zituen 38 herrialdetan, horietatik 1.200 AEBetan; kopuru hori ia bikoiztu egin zen hiru urtean.[57]

Klimarako lege-ekintzen adibideak

Alemania

Bonn-en 2017ko azaroaren 4an egindako agerraldia.

2015ean, Peruko nekazari batek kalte-galerak eskatu zizkion RWE talde energetiko alemanari, klima-aldaketaren mehatxuak direla eta.[58] Lehen aldia izan zen pertsona batek krisi klimatikoarekin lotutako kalte-galerak eskatzen zituena. Hurrengo urtean, 2016an, Esseneko auzitegiak baztertu zuen auzia, kausalitate konplexuegia zela iritzita. 2017an, Hammeko auzitegiak, ordea, epaitu zuen erantzukizuna ezin zela besterik gabe baztertu, arazoa igorle ugariren artean sortzen den aitzakiatan, denek baitute erantzukizun-zati bat.[59][60]

Nekazariek gobernuari aurre egin zioten, hark onartu baitzuen 2020rako ez zituela berotegi efektuko gasak murrizteko helburuak beteko. 2018ko uda lehorrena izan zen 1911z geroztik, eta galera handiak ekarri zituen nekazarientzat.[61][62] Administrazio-auzitegiak erabaki behar izan zuen helegitea onartu ala ez.

2021eko apirilean, Karlsruheko Konstituzio Auzitegi Federalak, lau ingurumen-elkarteren auziari erantzunez, Alemaniako gobernua behartu zuen 2019ko abenduan hartutako helburu klimatikoak handitzera. Izan ere, auzitegiak irizten zuen legeria ez zetorrela bat belaunaldi gazteen «oinarrizko eskubideekin», eta ez zeudela «2031tik aurrera emisioak murrizteko behar diren baldintzak» aurreikusita.[63] Hartara behartuta, gobernuak aurreratu egin behar izan zuen karbono-neutraltasunaren xedea betetzeko epea, 2050etik 2045era.[64]

Alemaniako Greenpeacek, Deutsche Umwelthilfe[oh 2] elkarteak eta Fridays for Future mugimenduak auzitara eraman zituzten BMW, Mercedes eta Volkswagen enpresa autogileak eta Wintersahll Dea energia multinazionala, 2021eko irailean, barne-errekuntzako motordun autoen ekoizpena 2030erako uztera behartzeko asmoz. Argudiatu zuten «klima krisia elikatzen ari direla eta hori ez dela legala», Parisko Hitzarmenaren aurka zelakoan.[65]

Ameriketako Estatu Batuak

Klima aldaketaren aurkako bilkura, Estatu Batuetan 2017ko apirilean.

Estatu federalaren aurkako epaiketa

Juliana v. United States (edo «Gazteak AEBen aurka») izenaz ezagutzen den mugimenduak AEBetako gobernua auzitara eraman zuen 2015ean, beroketa globalaren aurrean ezer egiten ez zuelakoan. 2016ko azaroan, Ann Aiken epaileak ebatzi zuen:

« Nire epaiketa arrazoitua eraibiliaz, ez daukat zalantzarik giza bizia babestuko duen sistema klimatiko bat edukitzeko eskubidea funtsezkoa dela gizarte aske eta egituratu batean[66] »

Auzia 2018ko urriaren 29an hasi behar zen, baina Gorte Gorenak bertan behera utzi zuen prozedura, eta bederatzigarren zirkuiturako Apelazio Gorteari eskatu zion erabaki bat eman zezala, Gobernuak ezarritako eskaeraz, kasu onartezina deklaratzeko.[67] Eskaera horrek aitortzen zuen badagoela giza jarduerekin lotutako berotze global bat, baina ukatzen zuen gobernuaren erantzukizuna. Adierazten zuen ez dagoela giza bizitza babesteko gai den klima-sistemarako eskubiderik.[68]

2019ko ekainaren 3an, bederatzigarren zirkuiturako Apelazio Federaleko auzitegiak bi aldeen azalpenak entzun zituen.[69]

2020ko urtarrilean, atzera bota zuen auzia. Nahiz eta gazte demandatzaileek «ekintza bat beharrezkoa dela modu sinesgarrian argudiatu duten, klima-aldaketa ez da arazoa epaitegientzat… Gogoz kontra bada ere, ondorioztatzen dugu errekurtso hori gure botere konstituzionaletik haratago dagoela», zioten epaileek. Abokatuak iragarri zuen erabakiaren aurkako helegitea aurkeztuko zuela, eta horrek bederatzigarren zirkuitura itzuliko zuela kasua, berrikuspenera, eta gorteko epaile guztiek entzunaldia egin beharko zutela.[70]

AEBetako estatuen edo haien aurkako auzibideak

Kalifornian 2019ko abenduan egindako agerraldiaren irudia.

Alaskan, porrot baten ondoren (epaimahaiak salaketa baztertu zuen 2014. urtean, Alaskako gobernuari egindako gaitzespenei dagokienez nahiko zehatza ez delako), haur talde batek bigarren salaketa bat aurkeztu zuten.[71]

2021eko urtarrilean, bost estatuk auzitara jo zuten gasaren eta petrolioaren enpresa erraldoien aurka.[57]

New Yorkeko Estatuak auzitara eraman zuen ExxonMobil enpresa, inbertitzaileak engainatu egin zituelakoan, esanez inbertsioetan kontuan hartzen ari zela klima-arriskua, eta, bitartean, barne-kalkuluak egiterakoan karbono-prezio apalagoa (40 dolar) erabiltzen ari zela enpresaren adierazpen publikoetan erabilitako prezioaren aldean (80 dolar),...[72][73][74][75][76] InsidClimate erakundeak eta Los Angeles Times egunkariak egindako bi ikerketen arabera, ExxonMobileko adituek, 1970. eta 1980. urteen amaieran, ohartarazi zituzten enpresako agintariak zer-nolako mehatxua zekarren klima-aldaketak petrolio-konpainiaren jardueren gainean. Baina enpresak, orduan, nahiago izan zuen zalantzan jartzea giza-erantzukizuna klima-aldaketaren bizkortzean.[77] 2019ko abenduaren 10ean, New Yorkeko Gorte Goreneko epaile Barry Ostrager-ek erruduntzat jo zuen ExxonMobil. Epailearen esanetan, «epai honen bidez, ExxonMobil ez da klima-aldaketaren eragile gisa duen erantzukizunetik salbuetsi nahi, bere erregai fosilen ekoizpenean berotegi-efektuko gasak isurtzen baititu».[78]

Massachusettseko estatuak ExxonMobil-en aurkako auzibideak iragarri zituen 2019an, klimaren zientzia zalantzan jartzeko ahaleginetan ekintza edo praktika bidegabe edo engainagarrietan parte hartzeagatik.[74]

Hiriek sustatutako auzibideak

2021eko urtarrilean, gutxienez 21 hirik hartu jo zuten auzitara.[57]

Baltimorek petrolio-konpainien talde bat eraman zuen auzitara, besteak beste, BP, Chevron, ExxonMobil eta Royal Dutch Shell enpresak, argudiatuz enpresa horiek erantzule direla klima-aldaketari egiten dioten ekarpenagatik, eta hiria bereziki zaurgarria izan daitekeela ondoriozko itsas mailaren igoeraren aurrean.[79]

Charleston, Hego Carolinako hiria, penintsula batean dago eraikia, hiru ibairen bidegurutzean eta Ozeano Atlantikoaren ertzean; beraz, itsas mailaren gorakadaren eraginpean egon daiteke, bete-betean. 2020ko irailean, AEBko hegoaldeko lehen hiria izan zen klima-aldaketak eragindako kalteengatik salaketa aurkeztutakoa: 24 enpresa eraman zituen auzitara, horien artean, ExxonMobil, Chevron, BP eta Royal Dutch Shell; salatzen zuen hamarkada batzuk lehenagotik bazekitela aldaketa klimatikoa eragiten ari zirela, baina informazio hori ezkutatu edo, arte eta gehiago, ukatu egin zutela. [57] Charlestonek kalte-ordaina eskatu zien, neurri handi batean egoeraren erantzuletzat jotzen zituen enpresei, eta, hala, aldaketa klimatikora egokitzeko kostuak finantzatu nahi zituen, kopuru zehatzik eskatu gabe.

Australia

Melbournen 2019ko irailaren 20an egindako agerraldian.

2019ko otsailean, auzitegi batek Parisko Hitzarmena eta Nazio Batuen Klima Aldaketari buruzko Esparru Hitzarmena hartu zituen aintzat meatzaritza-proiektu bat bazter uzteko.[80]

Urte bat geroago, 2020ko uztailean, neska ikasle batek auzitara eraman zuen gobernua. Aurpegiratzen zion inbertitzaileei ez jakinaraztea, argi eta garbi, herrialdeak zeuzkan betebehar nahitaezkoak beroketa globalari aurre egiteko, Australia bete-betean baitago beroketa globalaren arriskuen eraginpean, gehiago oraindik 2020ko hasieran lau bat hilabetez izandako baso-sute bizien ostean, herrialdearen zati handi batean, 33 pertsona eta milioika animalia hil ondoren.[81]

Belgika

Justizia klimatikoaren eske, Bruselan, 2018ko abenduaren 2an.

ASBL Klimaatzaak[oh 3] (Klimaren auzia) elkarteak errekurtso bat ezarri zuen 2014. urtean, Belgikako estatuaren eta hiru eskualdeen aurka, politika klimatikoaren arloan hartutako konpromisoak betetzera behartzeko.[82] 50.000 herritarrek baino gehiagok sinatu zuten eskaera bat elkartearen webgunean.[83] 2021eko ekainaren 17an, Bruselako lehen auzialdiko auzitegiak «akats baten» erruduntzat jo zuen Belgikako estatua, Kode Zibila eta Giza Eskubideen Europako Hitzarmena hausten zituelako, bere politika klimatikoan zuhurtziaz jokatu gabe.[84]

Britainia Handia

Apelazio Auzitegiak legez kanpokotzat jo zuen Heathroweko aireportuarenn hirugarren pista egiteko proiektua, ez baitzen aintzat hartu Parisko Hitzarmena, eta «ministroek ez dituzte kontuan hartu gobernuak krisi klimatikoaren aurka borrokatzeko hartutako konpromisoak».[85]

Frantzia

Justizia klimatikoaren aldeko agerraldia Parisen, 2018ko abenduaren 8an.

2018an, Fondation pour la nature et l'homme, Greenpeace France, Notre affaire à tous eta Oxfam Frantzia elkarteek kanpaina bat jarri zuten abian Frantziako estatua auzitara eramateko, klima-aldaketaren aurkako borrokan ustez ezer egin ez duelako.[86][87] Kanpaina abian jarri eta hogeita lau ordura, 600.000 sinadura baino gehiago jaso zituen eskaerak. 2019ko urtarrilaren 10ean, 2 milioi baino gehiago izango direla kalkulatzen zen.[88] Elkarteen helburua da estatuak klimaren arloan duen «gabezia erruduna» aitortzea eta administrazio-epaileak behartu dezan klimaren berotzea 1,5 °C-tik behera geldiarazteko neurri erabilgarri guztiak hartzera.[45] Halaber, euro sinboliko baten kalte-galerak eskatu zituzten, Frantziak klima berotzearen eta haren ondorioen eragile izateagatik sortutako kalte moral eta ekologikoagatik.

Grande-Synthe udalerriak, itsas mailaren gorakadak mehatxatuta, estatuari auzitara eraman zuen 2019ko urtarrilean, l'Affaire du siècle.[oh 1] hasi zuten lau GKEen laguntzarekin, baita Parisko eta Grenobleko hirien laguntzaz ere. 2020ko azaroaren 9an, kontalari publikoak eskatu zuen egiaztatzeko berotegi-efektua eragiten duten gasen emisioak murrizteko gobernuak hartutako ibilbideari esker bete ahal izango ote ziren Frantziarako ezarritako murrizketa-helburuak, bai herrialdean bai Europan.[89] Estatu Kontseiluak hiru hilabete eman zizkion gobernuari 2020ko azaroaren 19an, klimari buruzko konpromisoak betetzen dituela frogatzeko, eta hori lehen aldiz gertatu zen Frantzian.[90][91][92]

2019ko ekainaren 19an, hamalau udalerri edo lurraldek (Arcueil, Baiona, Begla, Bisa, Champneuville, Correns, Grande-Synthe, Paris Handiko Ekialdea, Grenoble, La Possession, Mouans-Sartoux, Nanterre, Sevan eta Vitry-le-François), Notre affaire à tous, ZEA, Sherpa eta Les Eco Maires elkarteen laguntzaz, auzitara eraman zuten Total energia enpresa, Parisko Hitzarmena betetzen ez zuelakoan. Frantziako enpresa handienen (5.000 langile baino gehiago lurraldean) zaintza-betebeharrari buruzko legean oinarritzen ziren. Izan ere, halako enpresek beren jardueren osasun, ingurumen edo giza eskubideen arriskuak identifikatu behar dituzte, eta neurri egokiak hartu.[93][94]

Justizia klimatikoaren aldeko afixak Parisen, 2015ean.

2019ko urrian, Lurraren Adiskideen Sareak eta Survie elkarteak, Ugandako lau elkarterekin batera, salaketa bat aurkeztu zuten Total eta haren Total Uganda filialaren aurka; Tilenga petrolio-ustiapenerako proiektu erraldoiak eragindako gizarte- eta ingurumen-arriskuak saihesteko eskatu zieten. Nekazariei debekatu egin zitzaien beren lurretara sartzea Total Ugandak agindutako finantza-konpentsazioak jaso aurretik. Epaileek ebatzi zuten, 2020ko urtarrilaren 30ean, espedientea ez dela beren eskumenekoa, baizik eta Merkataritzako Auzitegiaren eskumenekoa.[95][96] Elkarteek, aldiz, giza eskubideak eta ingurumena larriki urratzeagatik nahi dituzte eraman auzitara, uste baitute merkataritza-auzitegi batek ezin duela halakorik epaitu.[97]

2020ko urtarrilaren 31n, Frantziako Konstituzio Kontseiluak irizpen bat eman zuen, esanez «ingurumenaren babesak justifikatzen ditu[ela] ekintzaile izateko askatasuna mugatzea». Hori zela eta, arrazoitzen zuen Frantziako pestizida-ekoizleei ezarritako debekua, hirugarren herrialdeetara esportatu ez zitzaten Europar Batasunak debekatutako substantziak dituzten produktuak, nekazaritzaren eta elikaduraren legeak (Egalim)[98] aurreikusten zuen bezala, eta, hala, arrazoia kentzen zien Landareen Babeserako Industriaren Batasunari (UIPP) (kide dira, besteak beste, Syngenta, Bayer eta BASF).[99]

2021eko otsailaren 3an, l'Affaire du siècle.[oh 1] auziaren esparruan, Administrazio Auzitegiak onartu zuen estatuak ez zituela bete berotegi-efektua eragiten duten gasak murrizteari buruzko konpromisoak, eta, beraz, «hutsegite bat» egin zuela. Lau elkarteek euro sinboliko bat jaso zuten kalte moralengatik. Epaileek, halaber, auzia bideratzeko beste bi hilabete gehigarri agindu zituzten, eskatutako ekintza-aginduari buruz iritzia eman baino lehenago.[100]

Estatu Kontseiluak bederatzi hilabete eman zizkion Frantziari (2022ko martxoaren 31 arte) «neurri eragingarri guztiak hartzeko», 2030erako berotegi-efektua eragiten duten gasen emisioak % 40 murrizteko helburua lortzeko.[101]

Hegoafrika

2019ko ekainean, Hego Afrikako GroundWork[oh 4] eta Vukani-Ubuntu[oh 5] erakundeek gobernuaren aurka jo zuten herritarrek aire osasuntsua arnasteko duten «eskubidea urratzeagatik», ikatz-meategiak dauden ipar-ekialdeko barrutietan. Ikatz-meategiak eta ikatz-zentralak dauden eskualde honetan airea oso kutsatuta dago. GKEek gobernuari leporatu zioten ez zuela kutsadura hori murrizteko ezer egin, nahiz eta 2012. urteaz geroztik airea kudeatzeko plan bat onartuta egon.[102]

Herbehereak

Urgenda Fundazioaren logoa.
2019an, Herbehereetako Auzitegi Gorenak epaitu zuen gobernuak berotegi-efektuko gasen emisioak murriztu behar zituela, klima-aldaketak gizakien osasuna arriskuan jartzen baitu.

2012an, Roger Cox abokatu herbeheretarrak prozedura judiziala proposatu zuen, klima-aldaketaren aurkako ekintza behartzeko tresna gisa. Hurrengo urtean, 2013an, Urgenda Fundazioak[oh 6] 900 demandatzaile bilduta, Herbehereetako gobernuaren aurkako auzibide bat aurkeztu zuen, «klima-aldaketa arriskutsuak eragiten dituzten berotegi-efektuko gasen isurketak murrizteko behar beste neurri ez hartzeagatik».[103] Herbehereetako gobernua Europar Batasuneko lehenetarikoa izan zen 2050erako karbonoaren neutraltasuna lortzeko konpromisoa hartzen .[104]

2015eko ekainaren 24an, Hagako barrutiko epaitegiak erabaki zuen Herbehereetako gobernuak gehiago egin behar zuela berotegi-efektuko gasen isurketak gutxitzeko, herritarrak klima-aldaketaren eraginetatik babestearren. Epaiak aurrekari judizial bat bat ezartzeaz gain, munduan erantzukizun klimatikoagatik emandako lehen auzitzat jotzen da.[105]

2018ko urriaren 9an, Hagako apelazioen epaitegiak berretsi egin zuen 2015eko epaia.[54] Le Monde egunkariak, orduan, «justizia klimatikoaren arloan aurrekaririk ez duen erabakitzat» jo zuen.[54] James Thornton Client Earth-eko[oh 7] zuzendariaren arabera, «erabaki hori ongi finkatutako zientzian oinarritzen da, eta gobernu baten erantzukizunaren printzipio zaharra hartzen du aintzat. funtsean. Arrazoibide hori edozein sistema juridikotan aplika daiteke, eta, zalantzarik gabe, beste herrialde batzuetako auzitegiek erabiliko dute».[54] 2018an, Herbehereetako isurketak % 15 apalagoak ziren 1990ekoekin alderatuta, Herbehereetako Ingurumen Agentziaren txosten baten arabera.[104] Epaia jakitera eman zen Klima-aldaketari buruzko Gobernuarteko Taldeak klimaren arloan berehala jardun beharrari buruzko txosten berezi bat argitaratu eta hurrengo egunean.[54]

2019ko abenduaren 20an, Herbehereetako Auzitegi Gorenak behin betiko epaia eman zuen. Epai horrek berretsi egin zuen gobernuak karbono dioxidoaren emisioak % 25 murriztu behar zituela 2020aren amaierarako, 1990eko mailekin alderatuta, klima-aldaketak giza osasunerako dakartzan arriskuak kontuan hartuta.[106][107][108] Auzitegiak Nazio Batuen Klima Aldaketari buruzko Esparru Hitzarmenean eta Giza Eskubideen Europako Hitzarmenean oinarritu zuen epaia; azken hitzarmen horrek estatu alderdiei ezartzen die herritarren bizitza eta ongizatea babesteko beharra.[109] David R. Boy Giza Eskubideei eta Ingurumenari buruzko Nazio Batuen arabera, «orain arte klima-aldaketari buruz munduan izan den erabaki judizial garrantzitsuena da, eta baieztatzen du giza eskubideak larrialdi klimatikoaren mehatxupean daudela eta nazio aberatsak legez behartuta daudela isurketak azkar eta sendo murriztera».[109] Epaia eman baino hamar egun lehenago, Herbehereetako gobernuak arau bat onartu zuen, elektrizitatea sortzeko ikatza erabiltzea debekatzen zuena.[104]

Herbehereetako estatuak urtea amaitu aurretik CO2 emisioak % 25 murrizteko neurri gehiago hartu behar zituen arren, auzitegi gorenaren erabakiarekin bat etorriz, 2020ko apirilaren 1ean, Eric Wiebes Ekonomia eta Klima Gaietarako ministroak adierazi zuen «orain beste lehentasun batzuk daude[la]», Covid-19ren pandemia zela eta.[110] Contexte frantses hedabide espezializatuaren arabera,[oh 8] adierazpen publiko hori «klimaren neutraltasunaren aitzindari den herrialde bateko ofizial batek gauzatua, eta, bestetik, Green Deal-eko arduradun den Frans Timmermans Europako Batzordearen lehendakariordearen herrikide batek emana Europar Batasunean martxan dauden helburu klimatikoen aurkako errefusatze ikusgarriena izan da, bestela ere klima-aldaketaren aurkako borrokaren kontra egon ohi diren herrialde batzuk mintzatuak baitziren, ez aspaldi, zentzu berean».[110] Auzitegi gorenaren 2019ko erabakiaren eta 2021eko urtarrilaren artean, Herbehereetako estatuak bost urteko planeko 54 neurrietatik 30 aplikatu zituen. Plan hori Urgenda Fundazioarekin bat egin zuten ehunka erakundek ezarri zuten, Herbehereetako berotegi-efektuko gasen emisioak murrizteko.[111]

2020ko irailean, Ordezkarien Ganberak CDA, VVD, PVV eta SGP alderdien mozio bat onartu zuen, gobernuari eskatzeko azter zezala nola Herbehereek bultza ditzaketen enpresak energia nuklearrean inbertitzera, berotze globalari aurre egiteko.[112]

Irlanda

Friends of the Irish Environment, FIE[oh 9] (Irlandako Ingurumenaren Lagunak) elkarteak auzitara eraman zuen gobernua, 2017an onartutako Arintze Plan Nazionalak guztiz urratzen zituelakoan Ekintza Klimatikoaren eta Garapen Apalenaren Legea (2015erako bozkatua), Irlandako Konstituzioa eta Giza Eskubideen Europako Hitzarmena.[57] FIEk estatuari aurpegiratu zion ez zuela tarteko etaparik aurreikusi mende erdialdera karbono gutxiko ekonomia baterako trantsizioa bermatzeko, eta plan berri bat berridazteko eskatu zion, epe labur eta ertainera asmo handiagokoa.

Auzitegi Nagusiak FIEren aurkako iritzia eman zuen, botereen banaketa aintzat hartuta, esparru horretan gobernuak erabaki-ahalmen zabala izan behar duela irizten baitzuen.[113]

Baina Auzitegi Gorenak erabaki zuen, 2019ko otsailaren 13an, salbuespenezko inguruabarrek zuzeneko errekurtsoa justifikatzen zutela eta kasuak garrantzi publiko nahiz juridikoko gaiak planteatzen zituela; hala, adierazi zuen ez dagoela desadostasunik FIEren eta gobernuaren artean klimaren zientziari edo klima-aldaketak izan ditzakeen ondorioen larritasunari dagokienez.

2020ko uztailaren 31n, Auzitegi Gorenak bertan behera utzi zuen gobernuak 2017an aurkeztutako 2050erako berotze globalaren aurkako plana; epaian, Frank Clarke magistratuak erabaki zuen plana «legeak eskatzen duen bezain zehatza izatetik urrun» zegoela.[114] Horixe izan zen, hain zuzen ere, Kolonbiaren eta Herbehereen ondoren, Auzitegi Goren batek onartzen zuen hirugarren kasu klimatikoa.[115][116]

Klima-aldaketari buruzko adituen iritziz, Irlandako gobernuak 2019ko udazkenean aurkeztutako klima-legearen proiektua ez zen nahikoa.[57]

Kanada

ENvironement JEUnesse (ENJEU)[oh 10] elkarteak Kanadako gobernuaren aurkako auzibidea bultzatu zuen, 2019an, klima-aldaketari aurre egiteko borrokan ezer egiten ez zuela leporatuta; ez bakarrik murrizketa-helburuak aski ez zirelakoan, baizik, gainera, errespetatzen ez zituelakoan.[117] Gorte gorenak, baina, ez zuen auzibidea onartu, 2022ko uztailean.[118]

Kolonbia

2018ko urtarrilean, 25 gazte eta haurrek Kolonbiako gobernuaren aurka jo zuten auzibide batean, giro osasuntsua izateko eskubidea aldarrikatu nahirik, Demanda Generaciones Futuras izenpean.

Lehen auzialdiko auzitegiak atzera bota zuen arren gazteon auzia, Kolonbiako Gorte Gorenak eskatzaileen alde egin zuen 2018ko apirilean. Gobernuari deforestazioa eta klima-aldaketa murrizteko neurriak har zitzala agintzeaz gain, Amazoniako oihana «babesteko, kontserbatzeko, mantentzeko eta lehengoratzeko» eskubidea duen «zuzenbidezko subjektua» dela ere ebatzi zuen.[119][68]

Norvegia

Gazteria eta Natura eta Greenpeace Norvegia ingurumen elkarteek salaketa bat aurkeztu zuten, 2017ko azaroan, Artikoan petrolioa eta gasa erauzteko baimen berriak eman zituen Norvegiako estatuaren aurka. 2018ko urtarrilean, ezetsi egin zen salaketa, eta 75 esplorazio-baimen berri eman ziren, horietatik zortzi Barents itsasoan. Elkarteek errekurtsoa aurkeztu zuten.[120][62]

Pakistan

2015. urtean, nekazari batek auzitara eraman zuen gobernua, bere politika klimatikoa ez ezartzeagatik (2012an bozkatu zuten). Pakistango justiziak nekazariaren alde egin zuen, eta klima-aldaketari aurre egiteko ahaleginak indartzeko agindu zien ministerioei.[2]

Suitza

2020ko urriaren 14an, Genevako auzitegi batek absolbitu egin zuen erregai fosiletan egindako inbertsioak salatzeko banku batean pintura gorri garbiz estalitako ekintzaile bat.

Lausanako ekintza klimatikoa

2018ko azaroan, hamabi ekintzailek tenisean jokatu zuten Crédit Suisse banketxearen Lausanako sukurtsal batean, energia fosiletan egindako inbertsioak salatzeko (bankuak babestutako Roger Federer aipatuz). 2020ko urtarrilean, Lausanako Polizia Auzitegiak beharkizun egoera aitortu eta kargugabetu egin zituen. 2020ko irailean, ordea, Vaudeko Kantonamendu Auzitegiak klimaren premia aitortu arren, beste ekintza-bide batzuk bazirela iritzita, kondenatu egin zituen.[121]

Adineko emakume talde baten garaipena

Suitzan 2016an sortutako Verein KlimaSeniorinnen Schweiz (Suitzan Adineko Emakumeak Klima Babesteko) elkarteak garaipen judizial handi bat lortu zuen, 2024ko apirilaren 9an, Giza Eskubideen Europako Auzitegiak epai bat eman baitzuen Suitzako estatuaren aurka, esanez «gobernua ez dela behar beste egiten ari klima larrialdiaren aurkako neurriak hartzeko orduan».[122]

Elkartea sortzearekin batera, 2016ko azaroan, gobernua galdekatu zuten babeseko beharkizunaz, adineko emakumeak bereziki zaurgarri direnez beroketa gertakarien aurrean. 2017ko apirilaren 16an, Suitzako gobernuaren Ingurumen, Garaio, Energia eta Komunikazio Sailak ezetsi egin zuen eskaera.[123] Horrela, 2017ko maiatzean, salaketa bat ezarri zuen Auzitegi Administratibo Federalean, zeinak, tarteko erabaki batzuen ostean, atzera bota zuen salaketa 2020ko maiatzean.[123] Orduan, elkarteak Giza Eskubideen Europako Auzitegira jo zuen, errekurtsoa aurkeztuta.[124] Prozesu luze batean, alde guztien argudioak bildurik eta aditu askoren irizpena aintzat hartuta, auzitegiak ebatzi zuen Suitzako gobernua errudun zela, klima aldaketaren eremuan behar besteko ekimenik ez zuelako egiten, populazio zaurgarria babesteko.[125][126]

Zeelanda Berria

Ioane Teitiota Ozeano Bareko Kiribatiko gizon bat da; itsas mailaren igoerak gehien mehatxatzen duen herrialdeetako bat da Kiribati. 2013an, babesa eskatu zuen Zeelanda Berrian, beraren bizitza eta familiarena arriskuan zeudela argudiatuz. HegoTarawa uharteak 1947an 1.641 biztanle izatetik 2010ean 50.000 izatera igaro zen, itsasoaren maila igo zen heinean beste uharteak ez baitziren bizitzeko modukoak; egoera horrek indarkeria eta tentsio sozialak eragin zituen. Gainera, ur gezaren eskasia eta lurrak lantzeko zailtasunak zeuden, geruza freatikoaren gazitasuna dela eta. Kiribati bizigabe bihur zitekeen 10-15 urteren buruan. Zeelanda Berriko auzitegiek ezetsi egin zuten Teitiota babesteko eskaera. Nazio Batuetako Giza Eskubideen Batzordeak berretsi egin zuen Zeelanda Berriak hartutako erabakia; izan ere, 10-15 urte bitarteko epean, Kiribatiko Errepublikak, nazioarteko komunitatearen laguntzarekin, neurri positiboak har zitzakeen herritarrak babesteko eta, beharrezkoa izanez gero, birkokatzeko. Hala ere, batzordeak «onartu zuen etorkizunean klimari buruzko ekintza sendorik egin gabe, gobernuek, giza eskubideen nazioarteko zuzenbidearen arabera, debekatuta izan zezaketela pertsonak beren bizitza arriskuan dagoen lekuetara bidaltzea», adierazi zuen Jane McAdam irakasleak, Gales Berriko Unibertsitateko errefuxiatuen nazioarteko zuzenbiderako Kaldor Zentroko zuzendariak.[127]

Europar Batasuna

2019an, Europar Batasuneko Justizia Auzitegiak irizpena eman zuen Brusela, Madril eta Parisko hirien alde, Europako Batzordea auzitara eramana baitzuten Euro 6 diesel ibilgailuek nitrogeno dioxidoa igortzeko Europako araua gainditzeko baimena emateagatik.[128]

Giza Eskubideen Europako Gortea

2020ko irailean, 8 eta 21 urte bitarteko sei gazte portugaldarrek salaketa bat aurkeztu zuten 33 herrialderen aurka; besteak beste, Europar Batasuneko estatu kide guztiak, Erresuma Batua, Norvegia, Turkia, Errusia eta Suitza, Giza Eskubideen Europako Auzitegian (GEEA), «huts egin zutelako herrialde bakoitzari zegokion eginbeharra betetzen klima-hondamendia saihesteko». Salatzaileen iritziz, inertziak eraginda, salatutako estatuek urratu egin zuten «bizitzeko eskubidea, bizitza pribatua eta familia errespetatzeko eskubidea eta bereizkeriarik ez jasateko eskubidea», eta GEEAri eskatu zioten behartu zitzala herrialde horiek berotegi-efektuko gasen isurketak are gehiago murrizteko presazko neurriak hartzera. Portugalek bereziki jasan zituen urte hartan tenperatura goratuak eta sute handiak. Lehenengo aldia da GEEA gai klimatiko batez arduratzen dela.[129][57] 2020ko azaroaren 30ean, auzitegiak kasu onargarritzat eta presazkotzat jo zuen.[130]

Prozedura

Greenpeace nazioarteko gobernuz kanpoko erakundeak gida bat argitaratu zuen 2018an, gobernu edo enpresa baten aurkako salaketa judizial bat aurkezteko azalpen xeheak emanez. Holding your Government Accountable for Climate Change: A People’s Guide (Zure gobernuaren erantzukizuna klima-aldaketan. Guztientzako gida bat) izenburuaz, lau urrats nagusi aipatzen zituen:[131]

  1. Eragindako kalteak dokumentatzea literatura zientifikoak eta txosten ofizialek emandako datuetan oinarrituta.
  2. Legearen zein artikulu urratu den identifikatzea, adibidez, ingurumena babesteko konstituzio-bermeak.
  3. Jarduteko interesa arrazoitzea eta guri zertan dagokigun erakustea, auzia onargarria izan dadin.
  4. Jasandako kaltearen eta hori saihesteko estatuak hartutako (edo hartu gabeko) neurrien artean kausaltasun-lotura ezartzea.

Karbono-aurrekontua

Gazteak klimaren alde mobilizatu ondoren, Fridays for Future mugimenduaren bitartez,[132] Carbon Brief[oh 11] hedabide digitalak, The Guardian egunkariaren bitartez, azterketa bat argitaratu zuen, Ben Caldecott doktoreak proposatutako metodologian oinarrituta: 2100. urtearen epemugan, tenperaturaren igoera 2 gradutara edo 1,5 gradura mugatzeko baimendutako karbono-kopurua kontuan hartuta, ikerketak kalkulatzen du pertsona baten bizitzako karbono-aurrekontua, jaiotzaren arabera. Ikerketak erakusten duenez, egungo haur batek 1950ean jaiotako batek baino % 90 karbono-aurrekontu gutxiago izango du.[133]

Nature aldizkarian argitaratutako azterlan baten arabera, aberatsen arteko aberatsenen bizimoduak karbono asko isurtzen du. Horrela, munduko populazioaren % 0,5 aberatsenak 4.000 milioi tCO2e isurtzen ditu urtean, hau da, isurketen % 14, bizi-estiloari lotuta; % 50 pobreenak, berriz, isurketen % 10 egiten ditu. Hegazkin pribatuei uko egitera behartzea, adibidez, ingurumen-zergak gehitzea baino eraginkorragoa eta bidezkoagoa litzateke, zergek gutxien dutenei eragin ohi baitiete bereziki. Herentzia handiak zergapetzeak (189 mila milioi dolarreko herentzia 2017an 44 oinordekorentzat) klima-krisiaren aurka borrokatzeko dirua biltzea ere ahalbidetuko luke.[134][135]

NBEk 1992an emandako hitzarmenaz geroztik, testu zientifikoek herrialdeen «erantzukizun komun baina bereizien» printzipioa onartzen dute, klima-aldaketan duten erantzukizun historikoaren eta aberastasun-mailaren arabera.[136] Hala ere, Klima aldaketari buruzko 2009ko Konferentziaz geroztik, ez da aipatzen herrialdeen artean berdintasunez banatutako karbono-aurrekonturik, baizik eta estatuen borondatezko ekarpenak onartzen dira, helburu komun bakar bat ezarrita. Ikuspegi hori pragmatikoagoa da, eta Parisko hitzarmenak joera horri jarraitu zion.[137]

Erreakzioak

Klimaren aldeko aktibistak batzuetan erradikal arriskutsutzat erakusten zaizkigu, baina benetako erradikal arriskutsuak dira erregai fosilen ekoizpena handitzen duten herrialdeak.

Australia

Australiako lehen ministroak adierazi zuen, 2019ko azaroan, «bigarren mailako boikot ekintzak» antolatzen dituzten manifestarien aurka legeak egin nahi zituela. Haien helburua da enpresak behartzea meatzaritzarekin akordiorik ez egitera. «Praktika horiek legez kanpo uzteko mekanismoak identifikatzeko lanean ari gara», esan zuen.[138]

Eslovenia

Ascent Resources eskisto-gasa ustiatzen duen Erresuma Batuko enpresak Esloveniako gobernua auzitara eraman zuen, Energiari buruzko Gutunaren Ituna baliatuta, gobernuaren politika ekologikoek enpresaren aktiboen balioa bidegabe kaltetzen dutela argudiatuz.[139][140]

Herbehereak

Uniper enpresak[oh 12] Herbehereetako gobernua jazartzeko mehatxua egin zuen 2020an, Energiari buruzko Gutunaren Itunean oinarrituta, 2030erako ikatza pixkanaka kentzeko plana egin baitzuen. Plan horrek Maasve 3 ikatz-zentrala ixtera behartuko du enpresa, ireki eta 15 urte doi igaro ondoren, edo beste erregai batekin funtzionatzeko moduan berrantolatzera.[141][139]

Oharrak

  1. ↑ a b c L'affaire du siècle kanpaina zabal bat bat izan zen, lau elkartek (Fondation pour la nature et l'homme, Greenpeace France, Notre affaire à tous eta Oxfam France) hasitako 2018ko abenduaren 17an, auzitara eman nahirik frantses Estatua, beroketa klimatikoaren aurka utzikeria ukan duela eta.
  2. ↑ Deutsche Umwelthilfe irabazteko asmorik gabeko elkarte bat da, Alemanian lan egiten duena ingurumenaren eta justizia klimatikoaren esparruetan. Ikus Deutsche Umwelthilfe.
  3. ↑ ASBL Klimaatzaak ekimenak auzitegien erabakien bidez behartu nahi du Belgikako gobernua klima-aldaketaren aurkako benetako neurriak hartzera. Ikus ASBL Klimaatzaak.
  4. ↑ Groundwork irabazteko asmorik gabeko elkarte bat da, Hegoafrikan lan egiten duena, besteak beste, justizia klimatikoaren esparruan. Ikus Groundwork.
  5. ↑ Vukani-Ubuntu erakundeak garapen komunitarioaren arloan lan egiten du Hegoafrikan. Ikus Vukani-Ubuntu.
  6. ↑ Urgenda Fundazioa elkarte ekologista bat da, Herbehereetan gizarte ekonomia iraunkor baten alde borrokatzen duena. Energia iturri berriztagarrietan oinarritutako ekonomia zirkularra bultzatzen du. Ikus Urgenda Fundazioa.
  7. ↑ Client Earth antolakundeak 50 bat herrialdetan egiten du lan, legeen bitartez aldaketa sistemikoak eragiteko. Ikus Client Earth.
  8. ↑ Contexte sareko hedabideak Europar Batasunaren ingurumen legegintza aztertzen du. Ikus Contexte.
  9. ↑ Friends of the Irish Environment erakundeak ingurumenaren arloko aktibistak elkartzen ditu Irlandan, 1997az geroztik. Ikus Friends of the Irish Environment.
  10. ↑ ENvironement JEUnesse antolakundeak ingurumen heziketa bultzatzen du Quebecen, 1979az geroztik. Ikus ENvironement JEUnesse.
  11. ↑ Carbon Brief Erresuma Batuko hedabide digital bat da, klimaren arloko zientzien eta politiken inguruko albisteak eta azterketak plazaratzen dituena. Ikus Carbon Brief.
  12. ↑ Uniper enpresa multinazional bat da, Alemanian sortua, energiaren arloan diharduena.

Erreferentziak

  1. ↑ «Ez hitz egin klima aldaketaz, justizia klimatikoaz baizik» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  2. ↑ a b c d Nisha Gaind (2019) «Climate activists turn to lawsuits to force action on global warming Citizens and organizations have filed more than 1,300 cases worldwide since 1990», Nature |2019ko uztailaren 9an argitaratua| doi: 10.1038/d41586-019-02121-6
  3. ↑ Nature (2019) US Supreme Court allows historic kids’ climate lawsuit to go forward Case aims to compel the government to slash greenhouse-gas emissions|2018ko azaroak 3
  4. ↑ «Beroketa gasen isuriak % 84 murriztu behar dira mende erdirako, hondamendi klimatikoari aurre egiteko» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  5. ↑ a b Setzer J and Byrnes R (2019) Global trends in climate change litigation: 2019| London: Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment and Centre for Climate Change Economics and Policy, London School of Economics and Political Science (laburpena)
  6. ↑ (Ingelesez) Dooley, Kate; Holz, Christian; Kartha, Sivan; Klinsky, Sonja; Roberts, J. Timmons; Shue, Henry; Winkler, Harald; Athanasiou, Tom et al.. (2021-04). «Ethical choices behind quantifications of fair contributions under the Paris Agreement» Nature Climate Change 11 (4): 300–305.  doi:10.1038/s41558-021-01015-8. ISSN 1758-6798. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  7. ↑ «Climate Justice: enforcing climate change law — Climate Justice Programme» web.archive.org 2011-04-09 (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  8. ↑ Catherine Larrère. (2015eko martxoa). «Inégalités environnementales et justice climatique» Annales des Mines - Responsabilité et environnement: 73-77. ISSN 1268-4783..
  9. ↑ L'avion échappera-t-il encore longtemps à une taxe environnementale?. .
  10. ↑ Gaël Vaillant. (2018-11-25). Taxer le kérosène des avions ? Le gouvernement s'en remet à un débat. ..
  11. ↑ AR6 Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability — IPCC. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  12. ↑ (Ingelesez) Farand, Chloé. (2020-11-09). «As young people, we urge financial institutions to stop financing fossil fuels» Climate Home News (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  13. ↑ (Ingelesez) «Global Humanitarian Forum | Kofi Annan launches climate justice campaign track» RealWire 2009-10-01 (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  14. ↑ «Study: Climate change affects those least responsible» USATODAY.COM (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  15. ↑ «Africa Speaks up on Climate Change | Heinrich-Böll-Stiftung» web.archive.org 2018-12-19 (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  16. ↑ Hujo, Katja. (2016). Policy innovations for transformative change : implementing the 2030 agenda for sustainable development. ISBN 978-92-9085-098-4. PMC 979567958. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  17. ↑ Routledge handbook of climate justice. 2019 ISBN 978-1-315-53768-9. PMC 1056201868. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  18. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2022-05-30 (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  19. ↑ (Ingelesez) Newell, Peter; Mulvaney, Dustin. (2013-06). «The political economy of the ‘just transition’: The political economy of the ‘just transition’» The Geographical Journal 179 (2): 132–140.  doi:10.1111/geoj.12008. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  20. ↑ Ciplet, David; Harrison, Jill Lindsey. (2020-04-15). «Transition tensions: mapping conflicts in movements for a just and sustainable transition» Environmental Politics 29 (3): 435–456.  doi:10.1080/09644016.2019.1595883. ISSN 0964-4016. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  21. ↑ (Ingelesez) «Five ways to achieve climate justice» the Guardian 2015-01-12 (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  22. ↑ McKendry, Corina. (2016-11-15). Corina, McKendry ed. «Participation, Power and the Politics of Multiscalar Climate Justice» The WSPC Reference on Natural Resources and Environmental Policy in the Era of Global Change (WORLD SCIENTIFIC): 393–413.  doi:10.1142/9789813208162_0017. ISBN 978-981-4713-72-6. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  23. ↑ (Ingelesez) «Climate change and social justice: an evidence review» JRF 2014-02-11 (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  24. ↑ (Ingelesez) «Peoples Agreement» World People's Conference on Climate Change and the Rights of Mother Earth 2010-01-05 (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  25. ↑ Bolin, Bert. (2007). A history of the science and politics of climate change : the role of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-88082-4. PMC 154682307. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  26. ↑ Cripps, Elizabeth. (2022). What climate justice means and why we should care. ISBN 978-1-4729-9181-2. PMC 1289262141. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  27. ↑ Moellendorf, Darrel. (2022). Mobilizing hope : climate change and global poverty. ISBN 978-0-19-087564-0. PMC 1289617012. (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  28. ↑ «CorpWatch : Alternative Summit Opens with Call for Climate Justice» web.archive.org 2016-04-19 (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  29. ↑ «World Summit on Sustainable Development» web.archive.org 2002-10-14 (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  30. ↑ web.archive.org 2016-04-01 (Noiz kontsultatua: 2022-09-22).
  31. ↑ (Ingelesez) Fragnière, Augustin. (2016). «Climate change and individual duties» WIREs Climate Change 7 (6): 798–814.  doi:10.1002/wcc.422. ISSN 1757-7799..
  32. ↑ (Ingelesez) Thaller, Annina; Fleiß, Eva; Brudermann, Thomas. (2020-12-1). «No glory without sacrifice — drivers of climate (in)action in the general population» Environmental Science & Policy 114: 7–13.  doi:10.1016/j.envsci.2020.07.014. ISSN 1462-9011..
  33. ↑ (Ingelesez) Puaschunder, Julia M.. (2017-5-7). «Climate in the 21st Century: A Macroeconomic Model of Fair Global Warming Benefits Distribution to Grant Climate Justice Around the World and Over Time» Proceedings of the 8th International RAIS Conference on Social Sciences and Humanities Organized by Research Association for Interdisciplinary Studies (RAIS)  doi:10.2139/ssrn.2964385..
  34. ↑ (Ingelesez) Gramling, Carolyn. (2021-10-1). «2020 babies may suffer up to seven times as many extreme heat waves as 1960s kids» Science News.
  35. ↑ (Ingelesez) Thiery, Wim; Lange, Stefan; Rogelj, Joeri; Schleussner, Carl-Friedrich; Gudmundsson, Lukas; Seneviratne, Sonia I.; Andrijevic, Marina; Frieler, Katja et al.. (2021-10-8). «Intergenerational inequities in exposure to climate extremes» Science 374 (6564): 158–160.  doi:10.1126/science.abi7339. PMID 34565177. Bibcode: 2021Sci...374..158T..
  36. ↑ (Ingelesez) Lenton, Timothy M.; Rockström, Johan; Gaffney, Owen; Rahmstorf, Stefan; Richardson, Katherine; Steffen, Will; Schellnhuber, Hans Joachim. (2019-11-28). «Climate tipping points — too risky to bet against» Nature 575 (7784): 592–595.  doi:10.1038/d41586-019-03595-0. ISSN 0028-0836. PMID 31776487. Bibcode: 2019Natur.575..592L..
  37. ↑ (Ingelesez) Fountain, Henry. (2022-03-07). «Amazon Is Less Able to Recover From Droughts and Logging, Study Finds» The New York Times ISSN 0362-4331..
  38. ↑ (Ingelesez) Shue, Henry. (2021). The pivotal generation : why we have a moral responsibility to slow climate change right now. Princeton, New Jersey ISBN 978-0-691-22007-9. OCLC .1245960372.
  39. ↑ Global Governance Project. (2012). Forum on Climate Refugees
  40. ↑ a b (Ingelesez) Refugees, United Nations High Commissioner for. «Climate change and disaster displacement» UNHCR.
  41. ↑ (Ingelesez) «Will climate-friendly cities be friendly to climate migrants?» Fix 2021-06-25.
  42. ↑ a b (Ingelesez) Werz, Michael; Conley, Laura. (2012-1-3). «Climate Change, Migration, and Conflict» Center for American Progress.
  43. ↑ (Ingelesez) Curtis, Kimberly. (2017-04-24). «"Climate Refugees," Explained» UN Dispatch.
  44. ↑ (Frantsesez) Rochfeld, Judith. (2019). Justice pour le climat !: Les nouvelles formes de mobilisation citoyenne. , ‎ Odile Jacob or. ISBN 2738148611..
  45. ↑ a b Coralie Schaub. (2021-01-28). «Urgence climatique : l'État pointé du droit» Libération (12325): 2-3...
  46. ↑ Hunter D & Salzman J (2006) Negligence in the air: the duty of care in climate change litigation. U. Pa. L. Rev., 155, 1741.
  47. ↑ Grossman D.A (2003) Warming up to a not-so-radical idea: tort-based climate change litigation. Colum. J. Envtl. L., 28, 1.
  48. ↑ Hsu S.L (2008) A realistic evaluation of climate change litigation through the lens of a hypothetical lawsuit. U. Colo. L. Rev., 79, 701.
  49. ↑ a b Lytton T.D (2007) Using Tort Litigation to Enhance Regulatory Policy Making: Evaluating Climate-Change Litigation of Lessons from Gun-Industry and Clergy-Sexual-Abuse Lawsuits. Tex. L. Rev., 86, 1837.
  50. ↑ Osofsky H.M (2007) Climate change litigation as pluralist legal dialogue. A Stan. Envtl. LJ, 26, 181 (laburpena)
  51. ↑ Peel, J & Osofsky H.M (2015) Climate Change Litigation (No. 116). Cambridge University Press.
  52. ↑ Osofsky, H. M. (2005) The geography of climate change litigation: Implications for transnational regulatory governance. Wash. ULQ, 83, 1789.
  53. ↑ Michael Burger, Justin Gundlach, Nazio Batuen Ingurumen Programa, Sabin Center For Climate Change Law, NBIP, 2017ko maiatza ({{ISBN|978-92-807-3656-4}}). Irakurri sarean; 2020ko eguneratzea.
  54. ↑ a b c d e Patricia Jolly. (2018-10-09). Les Pays-Bas sommés par la justice d’intensifier leur lutte contre le changement climatique. ..
  55. ↑ Peel J (2007) The role of climate change litigation in Australia's response to global warming. Environmental and Planning Law Journal, 24(2), 90-105.
  56. ↑ COP 21 : des manifestations à travers le monde. 2015-11-30.
  57. ↑ a b c d e f g Aude Massiot. (2021-01-28). «Le cours mondial des actions en justice à la hausse» Libération (12325): 5...
  58. ↑ «Nekazari perutar batek RWE konpainia elektrikoa auzitegietara eraman du klima-aldaketa medio» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  59. ↑ «Environnement. Face au réchauffement climatique, les peuples réclament justice» L'Humanité 2017-12-04.
  60. ↑ Ümit Yoker, « Les pollueurs au tribunal », Horizons, Fonds national suisse-ren eta Académies suisses des sciences-en aldizkaria, 131. zk., 2022ko martxoa, 40-42. or.
  61. ↑ Climat: des agriculteurs allemands attaquent le gouvernement en justice. .
  62. ↑ a b Arnaud Gonzague eta Pascal Riché. « L'Affaire du Siècle » peut-elle devenir le procès du siècle ?. .
  63. ↑ Verfassungsgericht zwingt Deutschland zu mehr Klimaschutz. 2021-04-29.
  64. ↑ L’Allemagne renforce ses objectifs climatiques après le camouflet infligé par la Cour constitutionnelle. 2021-05-05..
  65. ↑ «BMW, Mercedes, Volkswagen eta Wintersahll Dea auzitara, krisi klimatikoa elikatzeagatik» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  66. ↑ (Ingelesez) «The climate change lawsuit that could stop the U.S. government from supporting fossil fuels» www.cbsnews.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  67. ↑ Élisabeth Schneiter. (2018-10-23). Aux États-Unis, la Cour suprême entrave le procès des jeunes pour le climat. ..
  68. ↑ a b Marris, Emma. (2018-11-03). «US Supreme Court allows historic kids’ climate lawsuit to go forward» Nature 563: 163.  doi:10.1038/d41586-018-07214-2..
  69. ↑ Schwartz, John. (2019-06-04). «Judges Give Both Sides a Grilling in Youth Climate Case Against the Government» The New York Times ISSN 0362-4331..
  70. ↑ Schwartz, John. (2020-01-17). «Court Quashes Youth Climate Change Case Against Government» The New York Times ISSN 0362-4331..
  71. ↑ Tollefson J (2019) Kids’ climate lawsuit to go before Alaska court ; State supreme court will determine whether case that accuses government of endangering public welfare can proceed | Nature News, 09 oct 2019
  72. ↑ «Exxon multinazionalak urtero % 17 hazi nahi ditu CO2 emisioak, filtratutako dokumentuen arabera» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  73. ↑ ExxonMobil faces trial over allegations of misleading investors on climate crisis. .
  74. ↑ a b New Report Explains How to Debunk ExxonMobil's Denial, as Legal Cases Against It Proceed. .
  75. ↑ Climat : la compagnie pétrolière ExxonMobil assignée devant la justice US. 2019-10-20.
  76. ↑ Washington, Yona HELAOUA, à. (2019-10-28). Climat. Le géant du pétrole ExxonMobil sur le banc des accusés à New York. .
  77. ↑ Stephane Lauer. (2015-11-06). «La justice américaine demande des comptes à ExxonMobil sur le réchauffement climatique» Le Monde.
  78. ↑ Arnaud Leparmentier. (2019-12-11). «Réchauffement climatique : Défaite de l’État de New York contre ExxonMobil» Le Monde.
  79. ↑ Conley, Lisa. (2019-10-22). Supreme Court allows climate case targeting Big Oil to proceed. .
  80. ↑ Australie : le climat invoqué par un tribunal pour rejeter un projet minier. ISSN 0182-5852...
  81. ↑ «Student files first climate change lawsuit against Australian government» Reuters 2020-07-22.
  82. ↑ «Les procès se multiplient contre l'inaction climatique» L’Écho 2018-12-07.
  83. ↑ Belgika. (2017-12-23). «Climat: l'affaire du siècle et Klimaatzaak, même combat» RTBF.
  84. ↑ Michel De Muelenaere. (2021-06-17). «Climat : la justice condamne sévèrement la faiblesse de l’action belge» Le Soir..
  85. ↑ Heathrow third runway ruled illegal over climate change. .
  86. ↑ «Klima aldaketaren kontra agindutakoa ez betetzeagatik auzitegietan da Frantziako Gobernua» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  87. ↑ «La justice climatique, une affaire d’Etat» Le Monde.fr 2018-12-27..
  88. ↑ Climat : deux millions de signataires appuient le recours contre l'Etat. 2019-01-11..
  89. ↑ La justice pourrait contraindre l'État français à réévaluer sa politique climatique. .
  90. ↑ « Décision historique » : le Conseil d’État pourrait enjoindre au gouvernement d’agir pour le climat. 2020-11-19.
  91. ↑ Stéphane Mandard; Audrey Garric. (2020-11-19). «Le gouvernement a trois mois pour prouver qu’il respecte ses engagements climatiques, une première en France» Le Monde.fr.
  92. ↑ Notre affaire à tous. (2020-11-19). CP / Décision du Conseil d’État sur le recours de Grande-Synthe : une avancée historique pour le climat et pour la suite de l’Affaire du Siècle. .
  93. ↑ «Klima larrialdiaren erdian, negozio eredua aldatu baino, Total-ek nahiago izaten du zalantza hauspotu eta zabaldu» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  94. ↑ Torgemen, Émilie. (2019-06-18). Des collectivités locales vont attaquer Total pour inaction climatique. .
  95. ↑ «Total affirme remplir son « devoir de vigilance » à l’égard de sa filiale ougandaise» Le Monde.fr 2019-12-13.
  96. ↑ Total assigné en justice pour manquement à son devoir de vigilance climatique. .
  97. ↑ Survie. Total Ouganda : le TGI se déclare incompétent au profit du tribunal de commerce. .
  98. ↑ (Frantsesez) «EGalim 1 : tout savoir sur la loi Agriculture et Alimentation» Ministère de l'Agriculture et de la Souveraineté alimentaire (Noiz kontsultatua: 2022-09-18).
  99. ↑ Torre, Jean-Baptiste de la. (2020-01-31). «La protection de l’environnement» justifie des atteintes à la « liberté d’entreprendre », selon le Conseil constitutionnel. .
  100. ↑ Demagny, Xavier. (2021-02-03). L'Affaire du siècle : l'État condamné pour son inaction climatique, décision "historique". .
  101. ↑ Climat. La justice donne 9 mois à l’État pour prendre des mesures supplémentaires. 2021-07-01.
  102. ↑ Afrique du Sud : l'État assigné en justice pour des raisons environnementales. 2019-06-11.
  103. ↑ Klimaatorganisatie klaagt staat aan. .
  104. ↑ a b c Aude Massiot. (2019-12-20). Les Pays-Bas définitivement condamnés pour inaction climatique. ..
  105. ↑ Arthur Neslen. (2015-06-24). Dutch government ordered to cut carbon emissions in landmark ruling. ..
  106. ↑ (Ingelesez) Dutch State to reduce greenhouse gas emissions by 25% by the end of 2020 sur rechtspraak.nl
  107. ↑ La Cour suprême oblige l'État néerlandais, attaqué par une ONG, à faire davantage pour le climat. 2019-12-20.
  108. ↑ Agence télégraphique suisse. (20 décembre 2019). «La justice ordonne à l'État néerlandais de réduire ses émissions de gaz» RTS info..
  109. ↑ a b Laurent Radisson. (2019-12-23). Justice climatique : la Cour suprême des Pays-Bas rend une décision historique. ..
  110. ↑ a b Anna Hubert. (2020-04-01). Coronavirus : les anti Green Deal sortent du bois. ..
  111. ↑ Margaux Solinas. (2021-01-28). «Aux Pays-Bas, un combat payant pour le climat» Liébration (12325): 4...
  112. ↑ Les Pays-Bas songent à construire 10 nouveaux réacteurs nucléaires: 'Objectif 2025 pour le premier coup de pelle'. 2020-09-24.
  113. ↑ Pollak, Sorcha. Climate activists lose High Court case against Government. .
  114. ↑ Réchauffement: jugé imprécis, le plan du gouvernement irlandais annulé en justice. 2020-07-31.
  115. ↑ Supreme Court to hear Climate Case Ireland appeal. 2020-02-14.
  116. ↑ Supreme Court to hear Climate Case Ireland appeal. 2020-02-14.
  117. ↑ Une action collective pour forcer Ottawa à lutter contre les changements climatiques. .
  118. ↑ (Frantsesez) «Justice climatique: La Cour suprême du Canada rejette la demande d’autorisation d’ENvironnement JEUnesse • ENvironnement JEUnesse» ENvironnement JEUnesse 2022-07-28 (Noiz kontsultatua: 2022-09-17).
  119. ↑ (Gaztelaniaz) Dejusticia. (2018-04-05). «En fallo histórico Corte Suprema concede tutela de cambio climático y generaciones futuras» Dejusticia (Noiz kontsultatua: 2022-09-17).
  120. ↑ Norway defends new Arctic oil drilling. .
  121. ↑ (Frantsesez) «Le Tribunal fédéral tranchera sur la désobéissance climatique» Le Temps 2020-09-24 ISSN 1423-3967. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  122. ↑ Susaeta, Igor. (2024-04-09). «Estrasburgok Suitzari egotzi dio klima larrialdiaren aurka behar beste ez egitea» Berria (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  123. ↑ a b (Frantsesez) «Notre action en justice» KlimaSeniorinnen Schweiz (web.archive.org) 2024-04-09 (Noiz kontsultatua: 2024-04-12).
  124. ↑ (Frantsesez) «Climat: les Aînées pour le climat portent leur combat à la Cour européenne des droits de l'homme» La Côte (web.archive.org) 2020-10-08 (Noiz kontsultatua: 2024-04-12).
  125. ↑ (Frantsesez) «Affaire Verein Klimaseniorinnen Schweiz et autres c. Suisse (Requête no 53600/20) - Arrête» Cour Européenne des Droits de l'Homme (Noiz kontsultatua: 2024-04-12).
  126. ↑ (Ingelesez) «English summary of our climate case» KlimaSeniorinnen Schweiz (web.archive.org) 2024-04-09 (Noiz kontsultatua: 2024-04-12).
  127. ↑ editor, Kate Lyons Pacific. (2020-01-20). «Climate refugees can't be returned home, says landmark UN human rights ruling» The Guardian ISSN 0261-3077..
  128. ↑ Jean-François Julliard (2019) On ne joue plus ! Manuel d'action climatique et de désobéissance civile. Paros, Ed. Seuil. ISBN 978-2021421606. 57. or.
  129. ↑ «Six jeunes Portugais attaquent 33 Etats afin de les contraindre à agir contre la crise climatique» Le Monde.fr 2020-09-03.
  130. ↑ «La CEDH se penche pour la première fois sur le réchauffement climatique» RTS Info 2020-11-30.
  131. ↑ (Ingelesez) «Holding your Government Accountable for Climate Change: A People’s Guide» Greenpeace International (Noiz kontsultatua: 2022-09-25).
  132. ↑ «Mugimendu klimatikoa kalera itzuliko da klimaren aldeko justizia eskatzeko» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  133. ↑ «Climate crisis: today’s children face lives with tiny carbon footprints» The Guardian 2019-04-10 ISSN 0261-3077..
  134. ↑ Actualité. Climat 2030 ISBN fr..
  135. ↑ Lucht, Wolfgang; Nika Dubrovsky; Kim, Kyoung Mi; Otto, Ilona M.. (2019-02). «Shift the focus from the super-poor to the super-rich» Nature Climate Change 9 (2): 82–84.  doi:10.1038/s41558-019-0402-3. ISSN 1758-6798..
  136. ↑ «COP21 : les points clés de l’accord universel sur le climat» Le Monde 2015-12-12.
  137. ↑ Copenhague bouleverse le mandat de négociation et laisse de côté l'équité. .
  138. ↑ AFP. (2019-11-01). L'Australie veut sévir contre les écologistes radicaux au discours "apocalyptique". .
  139. ↑ a b EU tries to stop fossil fuel companies suing states over climate action. 2020-10-28.
  140. ↑ UK fracking company sues Slovenia over environmental protection. .
  141. ↑ Darby, Megan. (2020-05-22). 'Not appropriate': Uniper seeks compensation for Dutch coal phase-out. .

Ikus, gainera

Kanpo estekak