1917ko Espainiako Krisia espainiar historiografiak 1917ko urtean izandako zenbait gertaerari emandako izena da. Gertaera horiek borboitar monarkiaren berrezarkuntzaren sistema politikoa kolokan jarri zuten, nazioarteko ingurune gatazkatsu batean. Krisiak hiru arlo jo zituen bereziki: militarra, politikoa eta langileriarena.

1917 arte Espainiako sistema politikoa 1874an sortu zena izan zen, Monarkia borboitarra berrezartzean. Sistema hau Antonio Cánovas del Castillo politikariak prestatu zuen, britainiar parlamentarismoa aintzat harturik, aurreko garaietako ezegonkortasuna garaitzeko asmoz. Sistema politiko honek zenbait oinarri zituen:

• Koroaren gailentasuna: Erregea sistemaren gainetik zegoen, politikaren arbitro papera betetzen zuen eta armadak leialtasuna zor zion.
• Alderdi-bitasuna: Alderdi Kontserbadorea eta Alderdi Liberala boterean baketsuki txandakatzen ziren. Bi alderdien artean ezberdintasunak egon arren, funtsean ideia berak babesten zituzten: politikaren goitik beherako funtzionamendua, monarkismoa, kapitalismoa, jabetza pribatua eta alderdi-bitasuna mantentzeko hauteskunde-iruzurraren erabilera, kazikeen –jauntxoen- bitartez.^[1]

1914an Europan Lehen Mundu Gerra hasi zen. Gerraren urteak Espainiarentzat erabakigarriak izan ziren, bere neutraltasunagatik eta 1917. urtea funtsezkoa izan zelako 1874an hasitako monarkia borboitarraren berrezarkuntzaren sistema politikoaren oinarrien deskonposaketarako.

Nahiz eta Gerra hasi eta egun gutxira (uztailak 30^[2] eta abuztuak 7^[3]) Espainiak neutraltasun eta ez-parte-hartze dekretuak onartu, gerrak Espainiara hainbat arazo ekarri zituen, hala nola espainiarrak bi multzotan zatitzea (aliatuzaleak eta germaniarzaleak) eta ondorio larrien ekonomia-aldaketa.

Gainera, 1917an Errusiako Iraultza gauzatuz zihoan Europako herrialde autokratiko eta atzeratuenean.

Gerra zela eta, Espainiak bere kanpo-eskakizuna igotzen ikusi zuen. Honek ekoizpenaren eta esportatzearen gorakada ekarri zuen, baina ez barne-eskaintzarena edota soldatena, eta inflazioa eta merkataritza zein industria espekulazioa areagotuz joan ziren.

Honen ondorioz gutxiengo baten ikaragarri aberastearekin batera gizarte-talde handien bizi-kalitatea okertuz joan zen, batez ere lurrik gabeko jornalariena (Extremaduran eta Andaluzian oso hedatuak) eta hiri zein industria langileena.^[4] Honek sindikalismoaren erradikalizatzea ekarri zuen.

Penintsulako militarrak deseroso zeuden. Izan ere, haien soldatak zurrunak ziren, Estatuaren Aurrekontu Orokorren menpean, eta 1898an Espainiak Espainia-Estatu Batuak Gerran Kuba, Puerto Rico eta Filipinak koloniak galdu zituenez, azken kolonietara –Marokora, bereziki- zihoazen militarrek (afrikanistak deiturikoak) gerra merituengatik maila-igoera azkarrak lortzen zituzten, Penintsulan geratzen ziren militarren okerrerako, zeintzuk maila-igoera horiek ezin lor baitzitzaketen.

Militarrek, estatuan zeukaten eragina handitu nahian, presio modu bat bezala, 1916ko lehen hiruhilekoan Defentsa Batzordeak sortu zituzten, eskaera zehatz batzuen aldarrikapenekin, hala nola soldaten igoera eta gerra merituengatiko maila-igoerak gelditzea.

Romanonesko kondeak –orduko Espainiako gobernuburuak, Alderdi Liberalekoa- Defentsa Batzordeen eskaerak hasiera batean onartu zituen, baina legeak jasotzen ez zuen mugimendu militar honek erakar zezakeen arriskuak ikaratuta, Batzordeak deuseztatzeko agindua eman zuen, eraginkortasunik gabe.

1917ko maiatzaren azken egunetan Alderdi Liberaleko Manuel García Prieto gobernuburu berriak Defentsa Batzordeei aurre egin zien, baina militarren eta guardia zibilaren erantzunaren aurrean, eta jaso zuen laguntza eskasa zela eta (Alfontso XIII erregea militar-taldetik gertu zegoen), García Prietok dimisioa aurkeztu zuen eta Alderdi Kontserbadoreko Eduardo Dato hurrengo gobernuburuak, Gorteetan gehiengoa ez zuena, militarren eskaerak onartu, berme konstituzionalak eten, zentsura indartu eta Gorteak itxi zituen. Hortik aurrera armada gobernua lagundu eta haren sostengu garrantzitsuena bilakatu zen.

1918an Armadaren Legea onartu zen, militarren soldatak igotzen zituena eta Sailkapen Batzorde bat sortzen zuena maila-igoerak arautzeko.

1917an Espainiako Gobernuak Gorteak itxita zeuzkan, bertan arazoak ez eztabaidatzearren. Francesc Cambó, kataluniar burgesia biltzen zuen Lliga Regionalista alderdiaren burua, Defentsa Batzordeen gaia eztabaidatzeko Gorteak irekitzeko eskatu zuen.

Espainiako Gobernuak ez zuen jaramonik egin, eta orduan uztailaren lehen egunetan Bartzelonan 48 diputatu eta senatari bildu ziren -68 izatera heldu ziren-, katalanistak, sozialistak eta errepublikazaleak, gehienbat, Parlamentarioen Asanblada batean, kontzentrazio-gobernu bat sortzeko asmoz herrialdeko indar adierazgarrienekin. Asanbladan garaiko politikari garrantzitsuak bildu ziren, Melquíades Álvarez, Pablo Iglesias eta Alejandro Lerroux, esaterako.

Parlamentarioen Asanbladak Gorte Konstituziogileetarako hauteskunde berriak antolatzeko aldarrikapena burutu zuen, bertan herrialde antolakuntza berri bat eratzeko, eskualdeen eta udalen autonomia kontutan izango zuena. Egoera gatazkatsua zen, izan ere, Canovas del Castillo-k sortutako sistema politikoaren oinarriak zalantzan jartzen ziren.

Asanbladak ez zuen lortu ez eskuinaren, ez militarren babesa. Gainera, abuztuko langileriaren mugimenduaren aurrean sortu zen beldurrak laguntza kendu zion. ^[5] Azkenean, Asanbladari separatista zela leporatuz, Eduardo Datok Asanblada desegiteko agindu zuen.

Romanonesko Kondeak langile-mugimenduaren eskaera zen bizigaien merkatzea hitzartu zuen. Hala ere, Eduardo Datok boterera igo zenean ez zuen bere burua hitzarmen hau betetzera behartuta ikusi.

1917ko martxoan UGT (sozialista) eta CNT (anarkista) sindikatuak elkartu egin ziren greba orokor baterako deialdia antolatzeko. Grebaren deialdia UGT-ko Julián Besteirok eta Francisco Largo Caballerok, eta CNT-ko Salvador Seguík eta Ángel Pestañak egin zuten, sistemaren aldaketa eskatzen zuen adierazpen luze batekin eta greba mugagabea izango zela zioena. Hasiera batean greba “iraultzailea” bezala zehaztu bazen ere, geroago “baketsua” izango zela adierazi zen.^[6]

Greba abuztuaren 9an Valentzian trenbideetako eta tranbietako langileek hasi zuten, eta herrialdean zehar hedatuz joan zen 13ra arte. Greba zela eta Espainiako industrialde, hirialde eta meatze-alde garrantzitsuenak geldituak geratu ziren,^[7] landa eremuetan eragina txikiagoa izanez.

Greba menderatzea zaila izan zen, baina lortu egin zen armadaren laguntzarekin, grebalariekin oso bortitza izan zelarik. Errepresioak 71 hildako, 156 zauritu eta bi mila atxilotu inguru eragin zituen. Greba langileentzat porrota suposatu zuen, ezin izan baitzuten sistema politikoa aldatu. Hala ere soldata hobekuntza batzuk lortu zituzten.

Hego Euskal Herrian 1917ko krisia bizi izan zen. Izan ere, Espainiak Lehen Mundu Gerran neutral agertzeagatik bizkaitar burgesiak –batez ere banketxeek, labe garaiek eta ontziolek- irabazkin handiak lortu zituen gerran aritzen ziren bi taldeekin salerosketan ibiliz. Honekin batera bizigaien garestitzeak erdi-klasearen eta langileriaren bizi-baldintzak okertu zituen. Egoera honek abuztuko greba orokorrarekin bat egitera eraman zuen. Greba honek jarraipen handia izan zuen Bilbon eta gainontzeko industria-eskualdeetan, baina armadak bortizki erreprimitu zuen hainbat hildako eraginez. Bilbon izandako istiluengatik 14 pertsona hil ziren.^[4] Horietatik 5 Bartzelonatik zetorren posta-trena errailetatik irten zutenean.^[8][9][10]

1917an ere Bizkaiko, Arabako eta Gipuzkoako aldundiek autonomia handiago bat aldarrikatu zuten, eta hurrengo urtean komisio batek Espainiako Gorteetan onartua izan ez zen estatutu baten proiektua sortu zuen.^[4]

Krisi hirukoitzak Errusiarraren antzeko Iraultza bezala buka zezakeenaren beldurra agertu zen, baina armadak gobernuarekin bat egin zuen protestak isilarazteko.

Gainera, Lliga Regionalista, langileriaren krisiaren beldurrez, kontzentrazioko gobernu baten alde jarri zen, García Prieto liberala gobernuburua izanik eta Frances Cambó barne izango zuena.

Bestalde, greba orokorra antolatu zutenak espetxeratuak izan ziren, baina hurrengo hauteskundeetan diputatu bezala hautatuak izan eta haien askapenerako kanpaina baten ostean kalera irten ziren.^[7]

Krisitik Alfontso XIII.a erregea, armada eta haien arteko harreman estua indarturik atera ziren. Hala ere, sistema politikoarekiko gizarte-talde zabalen deserosotasuna handitu zen. Sistema politikoak izan ohi zituen arazoei (jauntxokeria edo kazikismoa, hauteskunde-iruzurra) beste batzuk gehitu zitzaizkion, izan ere ezegonkortasun politikoa ez zen amaitu, eta 1917 eta 1923 urteen artean Espainian 17 gobernu ezberdin izan ziren, ahulduz zihoazenak. Gobernu hauetako asko kontzentraziokoak ziren, eta bertan Lliga Regionalistako katalanistak zeuden.

Gainera, langile-mugimenduak indarra hartu zuen, Hirurteko Boltxebikea (1918-1921) deritzon aldia hasiz, gizarte-gatazkak areagotuz. Urte hauetan lehen alderdi komunistak agertu ziren, 1921ean Espainiako Alderdi Komunista osatu zutenak.

Bestalde, kolonietan arazo militar handiak izan ziren, 1921eko Annualeko Hondamendia, esaterako. ^[11]

Arazo eta gatazka hauek sistema bideraezina egin zuten, eta 1923ko irailean Miguel Primo de Rivera Bartzelonako kapitain jeneralak estatu-kolpe baten bitartez amaiera eman zion, 1930 arte diktatorialki gobernatuz.