Espetxe, presondegi edo kartzelapresoak giltzapean edukitzeko eratutako eraikina edo lekua da[1]. Krimen bat egiteagatik estatuak ezartzen duen bertan egiteko zigor-legalak kartzelatze, espetxeratze edo kartzelaratze du izena. Kartzelak herrialde bateko justizia sistemaren barruan daude zigor-erakundeak osatuz.
Herrialde gehienetan, pertsona bat espetxeratzeko agindu dezakeen agintari bakarra botere judiziala da. Hala ere, herrialdeen arabera, beste agintari batzuek, hala nola botere exekutiboak, poliziak, armadak, aduanek edota osasun erakundeek, askatasuna kentzeko beste modu batzuk erabaki ditzakete. Gaur egun, gutxi gorabehera 10,35 milioi pertsona daude espetxeratuta mundu osoan, gehienak AEBetan —2,2 milioi baino gehiago daude han—.[2]
Historia
Espetxeak asko aldatu dira gizartearen behar ekonomiko eta produktiboen arabera. Hasiera batean, ziegak zeuden, eta jendeak haien epaia iritsi arte itxaroten zuen. Epaia gorputz-zigorrarekin lotuta zegoen beti, erregearen eta Jainkoaren boterea baliarazi eta sentiarazteko. Zigorrak erregutzaileak ziren eta beldurra eragin nahi zuten ordena soziala ezartzeko, baina une bat iritsi zen non akusatuei erruki zitzaien eta borreroak lotsaz ikusten ziren, errudunei gizatasuna kentzeko beharra sortu zen (ordura arte ez baitziren ustez errugabeak akusatzen zitzaizkienetik) eta akusatuak burua mozten edo eskua mozten zietenean estaltzen hasi ziren, prozesua gizatiarrago egiteko premisapean, presoak isilarazi eta ikusezin bihurtu eta tortura ezkutatu beharreko zerbait bihurtu zen. Hori dela eta, espetxeak hirien kanpoaldean daude, inork ikusi ezin dituen tokian.
Bestalde, Nieves Sanzek (2004) dioenez, ikus daiteke presoak eta pertsona baztertuak giltzapetu ostean, lan-etxeak eraikitzen hasi zirela XVI eta XVIII. mendeen artean, preso produktiboak, gizartean berriro txertatzeko eta “baztertuz barneratzenaren” paradoxa irekitzeko aitzakian, nahiz eta industria iraultza iritsi eta lan gutxiago behar zenean, presoak langile libre eta langabeentzako mehatxutzat hartzen hasi ziren. XVIII. mendearen amaieratik gaur egunera arteko zigorra borondatearen gainean dago eta ez gorputzaren gainean.[3]
Historian zehar denbora luzez, delituak egiten zituztenei zigor fisikoak ezartzen zizkieten: zartakoak, gorputz adar baten anputazioa, kolpeak, markak.[4] Heriotza-zigorra beste makina batzuen bidez ere aplikatzen zen, hala nola gillotina, urkabeak, pikotak eta suak, besteak beste. Exekuzioa, oro har, zatikatzearen edo urkatzearen ondorioz gertatzen zen, beste metodologia batzuen artean. Prozesu horretan, tortura izugarrien biktima zen pertsona, eta tortura horien helburua zen ahalik eta minik handiena eragitea egoera ikustera hurbiltzen zen audientzia baten aurrean.
XIX. mendearen hasierarako, zigorraren ikusgarritasuna desagertu zen eta ordena berri batean sartu zen, zigor fisiko publikoa errotik kentzeko. Ordutik aurrera ondasun edo eskubide baten galeran zentratuko zen, gaur egun galera hori aske ibiltzearen desagerpenean datza.
Estatu Modernoaren fundazioaren baitan kartzela instituzioa sortzearen helburua da itxialdi instituzionala gizarteko ezinegona gobernatzeko baliabide gisa erabiltzea. XVIII. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, kriminologiaren sorrerarekin batera, kartzela gaizkilea zientifikoki aztertzeko eta, aldi berean, pertsona otzan bihurtzeko espazio gisa ikusten hasi zen.[5] Kartzela modernoa, orduan, zigorra modernizatzeko mendebaldeko gizartearen ideia zigortzaileen eta testuinguru politiko nazionalaren beharren arteko topaketaren ondoren sortu zen.[6]
Helburuak
Garaien eta, batez ere, gizarteen arabera aldatzen da espetxe edo kartzelen helburua. Bere zeregin nagusiak honako hauek izan daitezke:
Konbiktua kriminalitatetik bereiztea.
Gizartea pertsona arriskutsuetatik babestea.
Legearen aurkako ekintzak egin nahi dituztenak konbentzitzea.
Atxilotua berriro heztea, gizarteratu dadin.
Aurkari politikoak isilaraztea. Zirkunstantzia hori, bereziki, diktaduretan gertatzen da, nahiz eta demokrazietan ere preso politikoak egon daitezkeen.
Akusatuek (erruztatuak) ihes egitea galaraztea, hurrengo prozesua arriskuan jarriz; kasu honetan, prebentziozko espetxeratzeaz hitz egiten da.[7]
