Emilia Plater

Emilia Plater

Bizitza
JaiotzaVilnius, 1806ko azaroaren 13a
Herrialdea Errusiar Inperioa
 Polonia
Lehen hizkuntzapoloniera
HeriotzaVainežeris (en) Itzuli, 1831ko abenduaren 23a (25 urte)
Hobiratze lekuaKapčiamiestis (en) Itzuli
Heriotza modua: eritasuna
Familia
AitaFranciszek Ksawery Plater
AmaAnna Mohl
LeinuaPlater
Hezkuntza
Hizkuntzakpoloniera
Jarduerak
Jarduerakmilitarra
Zerbitzu militarra
Graduakapitain
Parte hartutako gatazkakAzaroko altxamendua

Emilia Broel-Plater kondesa (lituanieraz: Эмилия Плятер, Emilija Pliaterytė; Vilnius, 1806ko azaroaren 13a - Justianowo, 1831ko abenduaren 23a)[1] Poloniar-Lituaniar Batasun lurraldeetako poloniar-lituaniar iraultzailea izan zen.[2] 1830–1831 artean, Errusia inperialaren aurkako Azaroko altxamenduan parte hartu zuen kapitain mailan[3] eta heroi nazionala bilakatu zen Polonia,[4] Lituania[5] eta Bielorrusian. Lituaniako Joana Arc-ekoa bezala ezagutzen da.[6]

Biografia

Haurtzaroa

Emilia 1806ko azaroaren 13an jaio zen Vilniusen, Errusiar Inperioren parte zena (gaur egungo Lituanian). Bere gurasoak Franciszek Ksawery Plater kondea eta Anna von der Mohl ziren.[3] Ama, Wrocławko epaile alemaniar baten alaba zen bitartean, aitaren familia (Pliaterytė edo Plater familia) Szlachta (edo noblezia)-ren parte zen.[7]

Plater familiako armarria.

Haien jatorria XIII. mendeko Alemaniako Westfalia eskualdean dagoen arren, XIV-XV. mendeen inguruan familiako partaide batzuk Hirugarren gurutzadetako Orden Teutonikora batu eta Livoniara heldu ziren.[8] Poloniar-Lituaniar Batasuna ezarri zenean XVI. mendean, Plater familia erabat polonizaturik zegoen (katolizismora konbertitua, poloniera erabiliz, etb.) eta lurraldean zehar zabaldu zen, botere politiko zein soziala eskuratzen joan zirelarik; kideetako batzuk senatuko sejm bilakatu ziren eta besteak artearen munduan barnertu.[9][10]

Bere bizitzako lehen urteetan aitak zeraman luxuzko bizimoduaren ondorioz, ohikoa litzatekeena baino baliabide ekonomiko baxugoa izan zuten eskurgarri;[7] halaber, Emiliak hezkuntza egokia eskuratu zuen gobernanta baten eskutik.

Baina 1815ean, Emiliak bederatzi urte besterik ez zituenean, bere gurasoak dibortziatu egin ziren eta amarekin Daugavpils-eko (egungo Letonia) senide batzuengana joan zen bizitzera.[11][12] Senide horiek Michał Plater-Zyberk (1777–1862, aitaren 9. mailakolehengusua) Vilniuseko gobernadore orde, militar eta ingeniaria; bere emaztea, Izabela Helena von Zyberk baronesa (1785–1849) eta hauen seme-alabak ziren.[13][14] Emilia bere lehengusuekin batera hezi zen zaldiz ibiltzen ikasiz, ehiza eta esgrima praktikatuz, suzko armak erabiltzen ere ikasi zuen, nahiko ezohikoa zena XIX. mendeko emakume batengan.[15] Osabak hainbat irakasle eskuratu zizkion Emiliaren ikasgai gustokoenak historia eta matematikako klaseak izan zirelarik, bereziki Polonia eta Lituaniako historia. Hala, denborarekin kondearen jaun-artxiboaren sarbidea eskuratu zuen, bertako dokumentu zaharrak aztertuz. Historiaz gain, olerkigintza eta literatura zituen gustoko, Emilia gaztea Joana Arc-ekoaren eta Laskarina Bouboulina emakume ospetsuen bizitzan, Tadeusz Kosciuszko abertzale poloniarraren inguruan eta Adam Mickiewicz-en lanetan (Grażyna olerkia, esaterako) interesatu zelarik. Bestalde, oinetxe inguruko herrixketan bizi ziren bere adineko umeei poloniera eta frantsesa erakusten zien, lituaniera ulertzeaz gain.[16] Garai honetan bidaiatzeko aukera izan zuen, bere lehengusuekin batera, egungo Polonia, Bielorrusia eta Lituaniako lurralde ezberdinak bisitatuz.[15][16]

Osaba-izebak zuten botere politiko eta sozial handiaren ondorioz, Daugavpils-eko gotorlekuko hainbat ofizialek (Michailas Kablukovas jenerala, bestek beste) oinetxea bixitatzen zuen, dantzaldi eta festa asko antoltzen zirelarik. Ospakizun horietako batean Katukov general errusiarrak ezkontzea eskatu zion eta Emiliak arrazoi politiko zein aberkoiengatik ukatu zuen, ezin baitzen Lituaniako herriaren askatasuna zanpatu zuen herrialdeko biztanle batekin ezkondu.[16]

Liksna oinetxea, Emiliaren haurtzaroko bizilekua gurasoak dibortziatu ostean.[12] Napoleon Ordarek irudiztatua.

Azaroko altxamendua

Testuinguru historikoa

Poloniaren banaketa Errusiako inperio, Prusiako erresuma eta Austriar inperioaren artean (1777-1795). Lehen banaketa 1777an eman zen (kolore gorri, urdin eta berde ilunenek adierazia), kolore argiagoko guneak oraindik Polonia-Lituaniako Batasuneko parte bezala mantentzen zirelarik. Bigarren banaketa 1790an eman zen (tarteko kolore gorri eta urdinak adierazia) eta hirugarren banaketa 1795an (kolore gorri, urdin eta berde argienek adierazia), non Polonia-Lituaniako Batasuneko lurrak inguruko herrialdeek erabat barneratu zituzten.

XVIII. mendearen hasieran Poloniar-Lituaniar Batasunaren bizilagunek (Austria, Prusia eta Errusia) akordio bat sinatu zuten ordurarteko status quo -a ez aldtzeko, non Polonia-Lituaniako politika eta gobernantza bizilgun hauen maniobra politiko eta eroskeria bidez antolatzen zen. Errusiak bereziki botere handia zuen, Katalina II.a Errusiakoak Estanislao II.a Augusto erregearengan zuen eragin handiagatik; izan ere, enperatriza Batasuneko konstituzioa diktatzera heldu zen.[17][18][19]

Poloniako nobleziak erantzun bezala Bar-eko Konfederazioa antolatu zuten, Poloniako independentzia mantentzeko saiakera moduan; baina errusiar indar militarrak goizki antolaturiko tropa poloniarrak zanpatu zituen. Hala, 1777ko otsailean Poloniaren lehen banaketa eman zen. Bigarren banaketa 1790ean egin zen eta hirugarrena 1795ean, ordurako Batasuna Prusia (biztanleriaren % 23a eta lurraldeen %18), Austria (biztanleriaren % 32a eta lurraldeen % 19) eta Errusiaren (biztanleriaren % 45 eta lurraldeen % 65a) artean banandu zen erabat.[20][21][22]

Napoleondar Gerretan (1803–1815) lurralde hauen mugak aldatzen joan ziren, baina Errusiaren garaipenarekin eta Vienako Batzarreko sinadurekin, Errusiak Batasuneko lurren % 82aren kontrola eskuratu zuen.[23] Hala, Batasuneko lurraldeak Errusiar inperioren menpeko Poloniako Erresuma eta inperioko guberni bilaktu ziren. Eskuraturiko botere honekin, hurrengo bi hamarkadetan, Alexandro I.a tsar-ak zentsura inposatu eta prentsaren askatasunak ukatu zituen, polizia sekretua antolatu eta erakunde klandestino poloniarrak jazarri zituen, masoneria debekatu eta bere burua Poloniako errege koroatuz.

Emiliaren aurrekariak

Azaroko altxamenduaren bandera "Gure askatasunarengatik eta zureagatik" goiburuarekin.

1823ko maiatzaren 15ean, jolas-orduan Michail Plater-ek (1807-1835; Emiliaren lehengusua) "Gora maiatzaren 3ko konstituzioa" idatzi zuen eskolako arbelean. Ikerketa baten ostean, atxilotu eta 14 urteko zerbitzu militarra betetzera zigortua izan zen, nahiz eta atxilotu zuten momentuan 16 urte baino ez zituen.[24] Gertaera honek, Emilia eta inguruko biztanleen botere errusiarraren aurkako gorrotoa eta haien indar iraultzailea handitzea ekarri zuen.[16]

1829an, amarekin Ludvika Augustas Pliateris Poloniako senidea bisitatu ostean, Emilia Poloniar-Lituaniar Batasuneko lurraldeetan zehar bidaiatzen hasi zen. Varsovia, Krakovia eta Raszyngo gudua gertatu ziren kokalekuetatik igaro zituen, bidean senide eta ezagunek Polonian antolatzen ari zen altxamenduari buruz berri eman ziotelarik.[16]

Hurrengo urtean, 1830ean, ama ezbehar batean hil zen. Amaren galerak gogorki astindu zuen Emilia eta aitarekin adiskidetzen saiatu zen, baina aitak hoztasunez erantzun zion.[16] Ordurako kondea berriro ezkondu zen, Maria Michałowska Jasieńczyk-ekin, zeinarekin 4 seme-alaba zituen.[25]

Varsoviako Altxamenduko gertaerak (urdinez indar matxintu poloniarrak, eta gorriz inperio errusirreko indarrak).

Urte berean, Emiliaren lehengusu masoiak Lucjan (1808-1857) eta Ferdinand Plater (1811-1891) Daugavpils-eko ofizial errusiarren eskolan zeuden soldaduska egiten. Anaiak, Daugavpils-eko gotorlekuaren kontrola hartu nahi zuen altxamenduaren parte ziren, eta Emiliak konspirazioan parte hartzea onartu zuten. Hala, geroztik Emilia guda-taktikak ikasten eta Liksna inguruko biztanle fidagarriekin lurraldea aztertzen aritu zen. Baina altxamenduaren aurretik, Vilniusen, matxinadaren buruzagiekin hitz egitera joan zenean, parte hartzea ukatu zioten emakumea izategtik.[15][16][24]

Matxinadaren hasiera

Denbora luzez errusiar tsarraren menpe egon ondoren, biztanle lituaniar-poloniarrak matxinatzeko prest zeuden, herrialdearen independentzia berreskuratzeko. Beraz, 1830eko azaroaren 29an, Varsoviako ofizialen eskolan Piotr Wysocki kadeteak buruturiko matxinatuen talde batek garniziotik armak lapurtu eta Belweder jauregia eraso zuenean, iraultza hasi zen. Erasoaren helburua Konstantino Paulovitx, Alexandro I.a Errusiakoaren anaia eta Poloniako erregeordea asesinatzea zen; baina matxinatuak jauregian sartzerako, Paulovitxek dagoeneko ihes egin zuen emakumezko jantzietan mozorraturik. Hurrego egunean, biztanle poloniarrek tropa errusiarrak Varsoviako iparraldetik kanporatzea lortu zuten, Azaroko gaua edo Varsoviako Altxamendua (polonieraz: Noc listopadowa) bezala ezagutzen den gertakizunean.[26]

Errusiak kontrolaturiko Lituania, Bieloerrusia eta Ukranian matxinadak 1831ko udaberrian hasi ziren.[27] Zehazki, Lituaniako altxamendua samogitiek abiatu zuten; Julijus Gruževskis Kelme oinetxeko jabeak, Raseiniai hiri inguruan okupazioa eta matxinadaren hasiera deklaratu zuenean 1831ko martxoaren 26an.[15][28] Ondoren, iraultza Samogitiatik Lituania guztian zehar zabaldu zen.[16][29]

Emilia altxamenduan

Emilia Plater-ek 1831ko martxoaren 25ean,[7] Antazavė herrian, sinaturiko deklarazioa.

Espiritu patriotiko batek bultzatuta, Platerrek borrokan parte hartzea erabaki zuen. Matxinda Lituanian aditzera eman zen egun berean, 1831ko martxoaren 25ean Antazavė herriko oinetxean,[30] izebari idatzi zion altxamenduan parte hartzeko ideia adieraziz.[16]

"Gutun honen bidez, adierazten dut inork ez nauela konbentzitu gaurko urrats hau hartzeko, egia da nire izeba Gaspariene Plater-ek erabaki hau ez hartzeko konbentzitzen saiatu zela. Aberriarekiko maitasunak gidatu ninduen. Gainera, bakarrik hezi eta txikitatik gerrara joango nintzelaren ideiarekin bizitzean, inspiraziotzat hartu nuen, urte askoan ideia horrek, nesketan oso ohikoa ez zena, lagundu egin baitzidan." Antuzów, martxoak 25 - Emilia Plater

Plater gizonez jantzi,[31] ilea moztu eta labain eta sastakai banarekin armaturik Cezary Plater lehengusuaren Dusetos-eko oinetxera bideratu zen. Herriko elizaren kanpaidorrean armategi bat antolatu zuten, eta martxoaren 29an, Maria Prószyńska (laguna eta tenienteordea)[31] eta Cezary Plater-ekin batera iraultza aldarrikatu zuen.[16] Elizkizun baten ostean emandako hitzaldi baten osatean, ia mila pertsonek osaturiko talde insurgentea eraiki zuten; 280 fusilatzaile eta 60 zaldizkoen eskuadroi batek eta ehundaka nekazari segadun bolondresek osaturikoa.[15][16][32]

Emilia Plater segalari poloniarrak zuzentzen, Jan Rosen-en margolana.[33]

Behin antolaturik Daugavpilserantz abiatu ziren, lehenik Daugailai herriko zaldi saltoki bat erasotu eta 30 zaldi eta diru efektiboa eskuratu zituztelarik.[16] Bi egun berandugo, apirilaren 2an, Dangeleko herrian Fyodor von Širman general errusiarraren infanteria kanpainarekin topo egin zuten, Samogitiako altxamendua gelditzeko bidean zeudenak. Gatazkatik airotsu atera ziren, tropa errusiarrak atzera egitera behartuz.[16][32]

Apirilaren 4an, Emilia, Cezary eta J. Horodeckis-en tropa matxinatuek Jeziorosy herria irabazi zuten, gertaera hau herriko artxiboan argitaratu eta erregistratu zelarik.[16][32] Lehen irabazien ostean Daugavpils-erako bidea jarraitu zuten, bertako gotorlekuan aliatuak aurkituko zituztelakoan. Baina aurretiz gotorleku inguruan zituzten aliatuak, susmagarritzat salatu ostean, Errusiara bidali zituzten eta gotorlekuren komandoa Kapelis koronel errusiarrak hartu zuen. Matxinatuak Daugavpils-era heltzerakoan, 2 kanoi eta granadarien batailoi indartsu bat zuten esperoan. Bi indarren arteko borrokaren ostean, errusiarrek hiria berreskuratu zuten eta Emiliaren tropak ihes egin zuen.[16]

Apirilaren azken astean, Emilia Smilgiai-ra heldu zen, Karolis Zaluskis konde eta matxinatuen komandante nagusiaren tropa igorrita zegoen lekua. Zaluskis-ek hurbil zegoen Vilnius-eko herria okupatzeko planak zituen.[16][28] Emiliaren etorrerak kanpamenduko tropen gogoak altxatu zituen arren, komandanteak ez zuen bere tropen parte bezala onartu eta etxera bueltatzea gomendatu zion, baina kondesak uniformea ez zuela bere herrialdea errusiarrengandik behingoz askatu arte utziko erantzun zion.[16] Beraz, Platerrek Ukmergė-ra jo zuen, non ezagunen kontaktu bidez Konstantin Parčevski-ren komandupean jarri zen. Hurrenez, Maišiagala-ko guduan (Vilnius inguruan) ere parte hartu zuen eta bere partaidetzagatik bereizi zen.[16] Zoritxarrez, maiatzaren 29an Rajgród-eko gudua irabazi zuten arren,[34] hila amaitzerako Lituaniako konderri ia guztiak armada errusiarren menpe zeuden.[28]

Ekainaren hasieran, Komite Militar Lituaniarra sortu zen eta matxinatuen unitate ugari (D. A. Chlapowwski generala, 20.000 soldadu eta 87 kanoiekin; A. Gelaud generala, 12.600 soldadu eta 28 kanoiekin; baita H. Dembínski eta J. Zaliwski-ren unitateak)[28] heldu ziren Poloniatik. Antans Gelaud generalak ejerzitoa burutu zuen eta Emilia 25. erregimenduko infanterian (1.go erregimendu lituaniarrean) kokatu zen, Chlapowwski generalak kapitain izendatu zuelarik. Maria Rašanavičiūtė, Emiliaren lagun eta laguntzilea, teniente gradura igo zuen generalak.[16]

Emilia Plater ulanoen buru (1831-1846), Georg Benedikt Wunder; altzairuzko grabatua.[35]

Ekainaren 19an, Paneriaiko gudua galdu ostean, Chlapowwski eta Gelaud-en tropek (Ignacio Domeyko zientzialari famatua haien artean zelarik), atzera egin zuten Kaunas-Jonava-Ukmergė lerrora.[16][28] Emilia, Kaunaseko herria defendatzera bidali zuten, 1.go erregimendu lituaniarra burutuz. Maurizio Prozor-en erregimenduaren laguntzarekin matxinatuek Kaunas errusiarrengandik defendatu zuten.[16] Ekainaren 28an, indar desberdintasunaz aprobetxturik (36.000 pertsonez osturiko unitate militarrak zituzten) errusiarrek Kaunas okupatzea lortu zuten.[28] Egun hartan, errusiarrek Plateri ia atzeman zuten, hesi baten atetzarra igarotzen ari zenean, bere arropa trabatuta geratu eta zalditik erortzea eragin zionean. Kosakoak Emiliaren jausialdiaz jabetzean, eraso egin zioten, baina bere komandanteak konturatu eta salbatu egin zuen.[16]

Uztailaren 8an Šiauliaiko guduan parte hartu zuen,[36] 10 orduko borroka gogor batean. Emiliaren erregimenduak hornigai, bolbora eta munizio kargadun talde matxinatu bati eskolta eman behar zion, errusiarrek (kosako, ulano eta kanioiekin armaturik) pertsegiten zituzten bitartean. Gudaren amaieran, Platerrek kargamendua eta matxintuak babestu zituen arren, prozesuan 300 matxinatu hil ziren.[16] Uztail eta abuztu artean beste hainbat gudu eman ziren arren, Polonia, Lituania eta inguruko lurraldeetan, emaitza faborgarriekin bi bandoentzat.[36]

Altxamenduaren amaiera

Varsoviako guduako hiriaren mapa.

Iraultzaren amaiera, Abuztuko erreboltarekin hasi zen, non 1831ko abuztuaren 15ean Varsoviako biztanleak gerraren nahasmen eta pobreziarekin nekatuta, kalera atera ziren eta istilu zein lintxamenduak aurrera eraman zituzten.[37] Horrek, Gobernu Nazionalaren kolapsoa eta indar matxinatuen banaketa eragin zuen; alde batetik Varsovia babesten zuten indarrak, bestetik Krakovia ingurunean zeudenak, Plock-eko lurraldeak babesten zituztenak eta armadaren gehiengoa osatzen zuen laugarren talde bat. Aste pare batera Varsoviako gudua (irailaren 6-8 artean) eman zen, non errusiar tropek matxinatuak Varsoviako Wola distrituan ustekabean erasotu zituzten.[38] Aurreko mende amaieran Pragan eman zen sarraskia ekiditeko, Varsovia laga zuten.[39] Ondorioz, matxinatuek ordurarte kontrolatzen zuten gune mugatua (Varsovia eta Poloniako Erreinuko lurralde gutxi batzuk) galtzen joan ziren.[40]

Varsoviako gudun bi alderdiek jasandako galera ngusien ondorioz, handik bost egunetara (irailaren 13an) errusia eta poloniaren arteko bake-elkarrizketak hasi ziren. Elkarrizketa hauek eman ziren bitartean, indar errusiarrek poloniarrak Modlineko herrira mugatu zituzten, bake-elkarrizketak luzatu ahala poloniarren hornidurak gastatzea espero zutelarik. Armada errusiarraren buruak, Ivan Paskevich generalak, matxinatuen erabateko obedientzia eta leialtasun juramendua eskatu zuen, errendizio absolutuaren froga bezala. Matxinatuek emango zuten erantzuna adosteko hiru gerra-kontseilu ezberdin antolatu ziren. Irailaren 23ko gerra-kontseiluan, errusiar indarrekiko erabateko errendizioa debatitu zen; botazio baten ostean, parte hartu zuten 43 ofizialek guda jarraitzearen alde egin zuten, eta beste 36 ofizialek errusiar errendizioaren alde. Aldi berean, armada poloniar-lituaniarraren kuartel nagusia Modlinetik Slupno-ra, eta Slupno-tik Plock-era urrundu zen, errusiarrak haiengana bizkor hurbiltzen ziren bitartean. Hurrengo astean zehar matxinatuen buruzagiak etengabe aldatzen joan ziren, eta irailaren 27an, kuartel nagusiaren kokapena berriro aldatu zen, oraingoan Lenie Wielkie-ra eta hurrengo egunean Szpetal-era. Bigarren gerra-kontseilua deitu zen Szpetalen irailaren 28an. Kontseilu honetan errusiar eskakizunak berriro bozkatu ziren, eta ofizialetako batek nazioaren duintasuna defendatzearen aldeko hitzaldi bat eman ostean, errendizioaren aldeko boto askoz gutxiago zenbatu ziren. Azken gerra-kontseilua urriaren 3an izan zen Rypinen, ofizilen iritziak entzuteko. Eduki ziren elkarrizketa formal eta informal ugariren emaitza bezala, egun batzuetako armistizioa itundu zen, soldaduentzat amnistia bat aginduz (gerora bete ez zena), eta poloniar soldatu zein zibil askok Prusiako mugara ihes egin zuten.[40] Urriaren 9an soldadu poloniarrak ofizialki errenditu eta lizentziatu ziren.[41][40]

Heriotza

Emiliaren hilobia eta 1999an eginiko monumentua.

Hala ere, Emiliak ihes egiteari uko egin zion, eta beste hainbat soldadu matxinaturekin batera (E. Stanevičius, Julius Gruževskis, Cezary Plater eta Maria Rašanavičiūte) Varsoviarantz joatea erabaki zuen, errusiar lerroak apurtzeko.[15][16] Varsoviara Užnemunė bitartez jo zuten, gauez bidaiatuz, nekazariz mozorraturik eta basoan ezkutatuz.[16] Bidian gosete, egarri eta neke handia jasan zuen, indarrik gabe gelditzen zelarik.[3]

Oinetan jasandako zauri batzuek eragindako min eta zorabio baten ostean Maria eta Cezary-k txabola batera eraman zuten. Inguruan bizi zen abertzale bati laguntza eskatu zioten eta ezkutuan ostatatu zituen (izen faltsu batekin) Abłamowicz oinetxean, Justinava herrian.[9] Deskantsatu ostean, Cezary eta Maria Varsovia bidean bueltatu ziren eta Emilia indarberritzen gelditu zen. Baina iraultzaren porrotaren berri izan zuenean, eta azken denboraldian pilaturiko nekeari eutsi ezinik, larriki gaixotu eta1831ko abenduaren 23an hil zen.[15][16][32] Bere gorputza Kapciamiestis herri txikian lurperatu zuten.[3] Bere heriotzaren ostean, administrazio errusiarrak bere ondareak bereganatu zituen.[42]

Herri kulturan

  • (1831) Koronelaren Heriotza (Śmierć pułkownika) olerkia bere omenez idatzi zuen Adam Mickiewicz olerkilariak.[10]
  • (1940-1941) Poloniako Jendearen Armadako emakumezko unitatea bere omenez, Emilia Plater 1.go Emakumeen Batailoi Independentea izendatu ziren.[43]
  • (1959) Karga itsasontzi poloniar bat MS Emilia Plater izendatu zen.[42]
  • (1999) Monumentu bat eraiki zitzaion hilobiaren gainean, Adam Mickiewicz olerkilariak bere omenez idatzi zuen Koronelaren Heriotza olerkiaren inskripzioarekin.[44]

Erreferentziak

  1. ↑ Marek Jerzy Minakowski, Mass genealogy - methodology of creating and publishing a database , in: Jolanta Sikorska-Kulesza (ed.), Editing in the face of the mass nature of the latest sources , Wydawnictwa University of Warsaw, Warsaw 2018, ISBN: 978 -83-235-3786-1.
  2. ↑ Morgan, Robin, ed. (1996). Sisterhood is global: the international women's movement anthology. Feminist Press ISBN 978-1-55861-160-3. (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
  3. ↑ a b c d Txantiloi:Pl-PL Muzeum, Polski Instytut Badawczy i. (2020-12-23). «189-ta rocznica śmierci Emilii Broel-Plater» Polski Instytut Badawczy i Muzeum - Lengyel Kutatóintézet és Múzeum (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
  4. ↑ (Ingelesez) Fidelis, Malgorzata. (2010-06-21). Women, Communism, and Industrialization in Postwar Poland. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-19687-1. (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
  5. ↑ (Ingelesez) LaFont, Suzanne. (1998-01-01). Women in Transition: Voices from Lithuania. SUNY Press ISBN 978-0-7914-3811-4. (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
  6. ↑ (Errusieraz) Vitkūnas, Manvydas. (2018). «Эмилия Плятер в исторической памяти литовцев» Vēsture: avoti un cilvēki: 405–417. (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
  7. ↑ a b c (Lituanieraz) «Lietuviškoji Žana d’Ark – grafaitė, atsisakiusi tekėti už caro generolo ir pasirinkusi visai kitą gyvenimo kelią» Delfi (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
  8. ↑ Txantiloi:Latg-LTG lakuga.lv, Portals. (2013-06-17). «Plāteru dzymta – Kruoslovys cāluoji» lakuga.lv (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
  9. ↑ a b Lerski, Jerzy J. (Jerzy Jan). (1996). Historical dictionary of Poland, 966-1945. Westport, Conn. : Greenwood Press ISBN 978-0-313-26007-0. (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
  10. ↑ a b (Ingelesez) Davies, Norman. (2001-05-31). Heart of Europe: The Past in Poland's Present. OUP Oxford ISBN 978-0-19-164713-0. (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
  11. ↑ Txantiloi:Po Minakowski, Marek Jerzy. (01.05.2024). The Great Genealogy of Minakowski (Wielcy.pl). Emilia hr. Broel-Plater z Broelu h. wł.. .
  12. ↑ a b (Ingelesez) «Memorial Stone to Emilia Plater» VISITDAUGAVPILS.LV (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  13. ↑ (Polonieraz) Kinship of Michał Count Plater-Zyberk from Broel and Franciszek Ksawery, count. Broel-Plater from Broel. Dr Minakowski Electronic Publications.
  14. ↑ Wereszycka, Helena (1981). "Michał Plater-Zyberk". Polski Słownik Biograficzny (in Polish). Vol. 26. Wrocław. pp. 694–697.
  15. ↑ a b c d e f g Txantiloi:Pl-PL «Emilia Plater. Symbol walki o wolność - Historia - polskieradio.pl» polskieradio.pl (Noiz kontsultatua: 2024-05-04).
  16. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Txantiloi:Lt-LT karo-admin. (2018-12-21). «1831 metų sukilimo didvyrė grafaitė Emilija Pliaterytė» Vytauto Didžiojo karo muziejus (Noiz kontsultatua: 2024-05-04).
  17. ↑ (Ingelesez) Seton-Watson, Hugh. (1988). The Russian Empire, 1801-1917. Clarendon Press ISBN 978-0-19-822152-4. (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  18. ↑ (Ingelesez) Scott, H. M.. (2001-11-15). The Emergence of the Eastern Powers, 1756-1775. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-79269-1. (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  19. ↑ (Ingelesez) Butterwick, Richard. (1998). Poland's Last King and English Culture: Stanisław August Poniatowski, 1732-1798. Clarendon Press ISBN 978-0-19-820701-6. (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  20. ↑ Davies, Norman. (2005). God's playground: a history of Poland: in two volumes. (Rev. ed. argitaraldia) Oxford University Press ISBN 978-0-19-925339-5. (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  21. ↑ (Ingelesez) Wandycz, Piotr Stefan. (2001). The Price of Freedom: A History of East Central Europe from the Middle Ages to the Present. Routledge ISBN 978-0-415-25490-8. (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  22. ↑ (Ingelesez) Kamusella, Tomasz. (2017). «The Polish or Noble Uprisings?» The Un-Polish Poland, 1989 and the Illusion of Regained Historical Continuity (Springer International Publishing): 37–60.  doi:10.1007/978-3-319-60036-9_4. ISBN 978-3-319-60035-2. (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  23. ↑ Kerski, Basil; Kowalczyk, Andrzej Stanisław. (2007). Realiści z wyobraźnią: Kultura 1976-2000 wybór tekstów. Wydawn. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej ISBN 978-83-227-2620-4. (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  24. ↑ a b (Polonieraz) «Lucjan Stanisław Plater (Broel-Plater)» www.ipsb.nina.gov.pl (Noiz kontsultatua: 2024-05-04).
  25. ↑ (Polonieraz) Franciszek Ksawery count Broel-Plater z Broelu. Dr Minakowski Electronic Publications.
  26. ↑ (Ingelesez) Dunn, John. (2003-09-01). «‘The November evening’: The Warsaw uprising of November 1830» The Journal of Slavic Military Studies 16 (3): 126–135.  doi:10.1080/13518040308430571. ISSN 1351-8046. (Noiz kontsultatua: 2024-05-06).
  27. ↑ (Ingelesez) «November Insurrection | Polish Rebellion of 1830-1831 | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  28. ↑ a b c d e f (Lituanieraz) «1830–1831 sukilimas» www.vle.lt (Noiz kontsultatua: 2024-05-06).
  29. ↑ (Ingelesez) Wandycz, Piotr S.. (1975-02-01). The Lands of Partitioned Poland, 1795-1918. University of Washington Press ISBN 978-0-295-80361-6. (Noiz kontsultatua: 2024-05-06).
  30. ↑ (Polonieraz) «Dwory i pałace Polski północno-wschodniej» Księgarnia Internetowa PWN (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  31. ↑ a b Txantiloi:Polish Drapikowska, Barbara. (2016). «Kobiety w polskiej armii – ujęcie historyczne» Czasopismo Naukowe Instytutu Studiów Kobiecych (1): 45–65. ISSN 2451-3539. (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  32. ↑ a b c d «Emilia Plater - legenda Powstania Listopadowego» histmag.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  33. ↑ (Ingelesez) «Poland’s Road to Independence in 10 Paintings» Culture.pl (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  34. ↑ Bitwy polskie. Leksykon (published 1999)
  35. ↑ (Polonieraz) «Polona» polona.pl (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  36. ↑ a b Edmund (1833–1893), Callier. (1887). «Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831» PAN Biblioteka Kórnicka (Noiz kontsultatua: 2024-05-06).
  37. ↑ (Polonieraz) Czyński, Jan. (1831). Dzień piętnasty sierpnia i sąd na członków Towarzystwa Patryotycznego. Varsovia.
  38. ↑ Strzeżek, Tomasz. (1998). Warszawa 1831. Dom Wydawn. Bellona ISBN 978-83-11-08793-4. (Noiz kontsultatua: 2024-05-06).
  39. ↑ Durand, Raymond. (1980). Depesze z powstańczej Warszawy: 1830 - 1831 ; raporty konsula francuskiego w Królestwie polskim. ISBN 978-83-07-00254-5. (Noiz kontsultatua: 2024-05-06).
  40. ↑ a b c (Ingelesez) Kasparek, Norbert. (2011). «In Quest of Surrender: The November Uprising Army During Capitulation Talks of September 1831» Echa Przeszłości (XII)  doi:10.31648/ep.3336. ISSN 1509-9873. (Noiz kontsultatua: 2024-05-06).
  41. ↑ Tucker, Spencer. (2010). A global chronology of conflict: from the ancient world to the modern Middle East. ABC-CLIO ISBN 978-1-85109-667-1. (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  42. ↑ a b (Ingelesez) «Emilia Plater was Poland's Joan of Arc» History Collection (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).
  43. ↑ (Ingelesez) Fidelis, Malgorzata. (2010-06-21). Women, Communism, and Industrialization in Postwar Poland. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-19687-1. (Noiz kontsultatua: 2024-05-01).
  44. ↑ Shastouski, K.. «Grób Emilii Broel-Plater | wieś Kopciowo okręg olicki» www.radzima.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-05).

Kanpo estekak