Παντελής Πουλιόπουλος
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	10  Μαρτίου 1900 Θήβα
Θάνατος	6  Ιουνίου 1943 Θεσσαλία
Αιτία θανάτου	τραύμα από πυροβολισμό
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	νέα ελληνική γλώσσα
Σπουδές	Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	πολιτικός δικηγόρος
Πολιτική τοποθέτηση
Πολιτικό κόμμα/Κίνημα	Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας και Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας
Στρατιωτική σταδιοδρομία
Πόλεμοι/μάχες	Μικρασιατική εκστρατεία
δεδομένα

Ο Παντελής Πουλιόπουλος (10 Μαρτίου 1900 - 6 Ιουνίου 1943) ήταν κομμουνιστής και Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ) από το 1924 έως το 1926. Υπήρξε ιδρυτής του τροτσκιστικού ρεύματος στην Ελλάδα. Εκτελέστηκε από τους Ιταλούς τον Ιούνιο του 1943 στο Κούρνοβο μαζί με 105 άλλους αγωνιστές.

Ο Παντελής Πουλιόπουλος γεννήθηκε στη Θήβα στις 10 Μαρτίου 1900. Ήταν γιος του Νικολάκη Πουλιόπουλου, εμπόρου με καταγωγή από την Ήπειρο, και είχε άλλα πέντε αδέλφια. Τελείωσε το Γυμνάσιο στη γενέτειρά του Θήβα και το 1919 μπήκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Την ίδια χρονιά εντάχτηκε στο Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (ΣΕΚΕ), τον πρόδρομο του ΚΚΕ.

Από το 1920 υπηρέτησε στον Ελληνικό Στρατό κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού πολέμου 1919-1922. Μαζί με τον Γιώργη Νίκολη ήταν από τους κύριους οργανωτές της αντιπολεμικής δράσης στο μέτωπο. Συμμετείχε στη σύνταξη της εφημερίδας Ερυθρός Φρουρός και στην οργάνωση αντιπολεμικών κομμουνιστικών πυρήνων στις μονάδες της Στρατιάς Μικράς Ασίας.^[1] Οι προκηρύξεις του Κεντρικού Συμβουλίου των κομμουνιστών φαντάρων του μετώπου ήταν συνήθως γραμμένες από το χέρι του Πουλιόπουλου. Συνελήφθη τον Μάιο του 1922 για την αντιπολεμική του δράση και παραπέμφθηκε σε στρατοδικείο στη Σμύρνη με την προοπτική της εκτέλεσης. Με την κατάρρευση όμως του μετώπου τον Αύγουστο, δραπέτευσε από τις φυλακές του Μπαρτζόβα στα περίχωρα της Σμύρνης με τη βοήθεια του δεσμοφύλακά του και επέστρεψε στην Ελλάδα.^[2].

Από το 1923 έως το 1925 έπαιξε ηγετικό ρόλο στο κίνημα των βετεράνων του πολέμου και το 1924 εκλέχτηκε πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Παλαιών Πολεμιστών και Θυμάτων Στρατών^[3], η οποία εξέδιδε την εφημερίδα Παλαιός Πολεμιστής, με κυκλοφορία που έφτανε τα 20.000 φύλλα.

Ο Πουλιόπουλος μαζί με τους Σεραφείμ Μάξιμο και Λευτέρη Σταυρίδη πρωταγωνίστησαν στο 3ο Έκτακτο Συνέδριο του ΣΕΚΕ^[4] το Δεκέμβρη του 1924, στο οποίο το κόμμα μετονομάστηκε σε ΚΚΕ και αποφασίστηκε η μπολσεβικοποίηση του, δηλαδή ο κομμουνιστικός του χαρακτήρας και η ένταξή του στην Κομμουνιστική Διεθνή (ΚΔ). Ο Πουλιόπουλος εκλέχτηκε πρώτος γενικός γραμματέας του ΚΚΕ σε ηλικία 24 ετών και πρωτοστάτησε στη διαγραφή των ιδρυτικών στελεχών του ΣΕΚΕ ως οπορτουνιστών.

Επίσης, ήταν αντιπρόσωπος του κόμματος στο 5ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Κομιντέρν) στη Μόσχα τον Ιούνιο του 1924, μαζί με τον Σεραφείμ Μάξιμο και τον Θόδωρο Μάγγο. Τον Ιούλιο του 1924 στη Μόσχα συνήλθε η 7η Συνδιάσκεψη της Βαλκανικής Κομμουνιστικής Ομοσπονδίας (ΒΚΟ) που επανέλαβε τη θέση της προηγούμενης συνδιάσκεψης για μια "Ανεξάρτητη Μακεδονία και Θράκη". Οι Πουλιόπουλος και Μάξιμος που αντιπροσώπευσαν το ΣΕΚΕ (Κ), ψήφισαν τη θέση χωρίς να υπάρχει σχετική απόφαση του κόμματος.^[5]

Στις 15 Απρίλη του 1925 η κυβέρνηση του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου συνέλαβε και φυλάκισε πολλά στελέχη του ΚΚΕ για το λεγόμενο "Μακεδονικό". Έτσι ο Πουλιόπουλος, ο Νίκολης, ο Θωμάς Αποστολίδης, ο Γιώργος Κολοζώφ, ο Κώστας Σκλάβος, ο Τάκης Φίτσος και άλλοι βρέθηκαν στις Φυλακές Συγγρού, ενώ ο Σεραφείμ Μάξιμος εξορίστηκε στη Σκύρο. Τη θέση του Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ κατέλαβε τότε ο Λευτέρης Σταυρίδης. Ο Πουλιόπουλος θα δικαστεί στις 8 Αυγούστου του 1925 και θα καταδικαστεί σε 1,5 χρόνο φυλάκιση για την προπαγάνδιση "Αυτονόμησης της Μακεδονίας και της Θράκης" από το Στρατοδικείο της Αθήνας. Μάρτυρας κατηγορίας στη δίκη ήταν και το πρώην ιδρυτικό μέλος της ΓΣΕΕ Κώστας Σπέρας.

Στις 24 Αυγούστου 1925, ο Πουλιόπουλος, μαζί με άλλους 23 κομμουνιστές, δικάστηκε εκ νέου στην Αθήνα με την κατηγορία ότι προωθούσε την αυτονομία της Μακεδονίας και της Θράκης.^[6] Στα πλαίσια της υπεράσπισης των εθνικών μειονοτήτων και της αυτοδιάθεσης των λαών, υπερασπίστηκε τις ιδέες του σε μια απολογία που προκάλεσε αίσθηση μιλώντας επί πέντε ώρες, και η δίκη τελικώς διακόπηκε. Στις 22 Φεβρουαρίου 1926, η δίκη των αυτονομιστών συνεχίστηκε. Οι κατηγορίες απορρίφθηκαν, αλλά αντί οι κατηγορούμενοι να απελευθερωθούν εξορίστηκαν στην Ανάφη, την Αμοργό και τη Φολέγανδρο.

Ο Πουλιόπουλος εξορίστηκε στη Φολέγανδρο και αφέθηκε ελεύθερος στα τέλη Αυγούστου του 1926 με την πτώση της δικτατορίας του Θεόδωρου Πάγκαλου.

Μετά την αποφυλάκισή του, στη "Σύσκεψη Παραγόντων" στις 5-8 Σεπτέμβρη του 1926 ο Πουλιόπουλος εξελέγη ομόφωνα γραμματέας του ΚΚΕ, αλλά δεν αποδέχθηκε την εκλογή του και τη γραμματεία κατέλαβε ο Παστιάς Γιατσόπουλος.^[7] Επίσης αρνήθηκε να είναι υποψήφιος του κόμματος για τις βουλευτικές εκλογές στις 7 Νοέμβρη 1926 και αφού η ΚΕ δεν έλαβε υπόψη της την άρνησή του, κατέθεσε σχετική δήλωση αποποίησης στο Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης. Η απάντηση της ΚΚΕ ήταν να τον θέσει εκτός κόμματος μέχρι το επόμενο συνέδριο, το οποίο ήταν το μόνο αρμόδιο να αποφασίσει για τα περαιτέρω.^[7] Ο Πουλιόπουλος τότε αποσύρθηκε στη Θήβα και προετοιμάστηκε για το επόμενο συνέδριο του ΚΚΕ που είχε οριστεί για το Μάρτιο του 1927.

Στο 3ο Τακτικό Συνέδριο^[8] το Μάρτιο του 1927, ξέσπασε μεγάλη διαμάχη, με αντιπάλους τις παρακάτω ομάδες:

Ομάδα Πουλιόπουλου (τροτσκιστές)

Ομάδα Χαϊτά (σταλινικοί – αφοσιωμένοι στην Κομιντέρν)

Ομάδα Μάξιμου (κεντριστές)

Η αντιπαράθεση αυτή που ήταν ισχυρότατη αντανακλούσε την τιτανομαχία που διεξαγόταν εκείνη την εποχή στη Μόσχα μεταξύ των Στάλιν και Τρότσκι. Στο συνέδριο πλειοψηφούν οι σταλινικοί Χαϊτάς, Ευτυχιάδης, Κολοζώφ, Σιάντος, Θέος, αλλά με την παρέμβαση των κεντριστών ανακαλείται η απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής (17/12/1926) για διαγραφή του Πουλιόπουλου. Πάντως ο Πουλιόπουλος, μαζί με τον Γιατσόπουλο, απομακρύνθηκαν από την Κεντρική Επιτροπή. Αργότερα στις 25 Σεπτέμβρη του 1927 διαγράφηκαν επίσημα από το κόμμα ως Λικβινταριστές, αφού εξέδωσαν και κυκλοφόρησαν την μπροσούρα Νέο Ξεκίνημα. Στη συνέχεια, το Νοέμβριο του 1927, σχημάτισαν την αντιπολιτευτική ομάδα στο ΚΚΕ, Σπάρτακος, σε συντονισμό με τη Διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση, διεθνή αντιπολιτευτική τάση στην Κομμουνιστική Διεθνή και στο ΚΚΣΕ υπό την ηγεσία του Τρότσκι. Άρχισαν να εκδίδουν από τον Ιανουάριο του 1928 μαζί με τους κεντριστές Μάξιμο, Σκλάβο, Χαϊνόγλου το περιοδικό Σπάρτακος, που ασκούσε αντιπολίτευση στην ηγετική ομάδα του ΚΚΕ.

Η ομάδα των τροτσκιστών του Πουλιόπουλου αρνήθηκε να ενωθεί με τους Αρχειομαρξιστές που είχαν διασπαστεί από το ΚΚΕ, κατηγορώντας τους για σεχταρισμό απέναντι στο κόμμα. Ο Τρότσκι όμως το 1930 αναγνώρισε τους Αρχειομαρξιστές ως ελληνικό τμήμα της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης, απόφαση που ο Πουλιόπουλος και η ομάδα του καταδίκασαν έντονα.^[9][10] Το 1934, η ομάδα του Πουλιόπουλου και μια ομάδα που είχε διασπαστεί από τους Αρχειομαρξιστές, με επικεφαλής τον Μιχάλη Ράπτη (Πάμπλο), ενώθηκαν για να σχηματίσουν την Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας (ΟΚΔΕ).

Παράλληλα με όλα αυτά, ο Πουλιόπουλος τελειώνει τη Νομική, κατορθώνει να μάθει δέκα ξένες γλώσσες και να διαβάζει νομικά και μαρξιστικά κείμενα στη γλώσσα που γράφτηκαν. Ο τότε Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ Σταυρίδης αναφέρει για τον Πουλιόπουλο ότι: "Ήτο άριστος δικηγόρος και πολλάκις εις δίκας είχε καταπλήξει τους δικαστάς δια την εμβρίθειαν και πολυμάθειάν του και από νομικής απόψεως, διότι είχε μελετήσει και πολλά ξένα νομικά συγγράμματα."^[11]

Την περίοδο 1927-1929 εκπαιδεύει μια ολιγομελή ομάδα νεαρών δικηγόρων (Λύσανδρος Μηλιαρέσης κ.α.) στις δραστηριότητες της Εργατικής Βοήθειας Ελλάδας, της οργάνωσης αλληλεγγύης των εργαζομένων, με σκοπό να τους κάνει ικανούς να υποστηρίζουν αγωνιστές της εργατικής τάξης όταν καταδιώκονται. Δίνει καθημερινά ως δικηγόρος το παρών για να υπερασπιστεί εργάτες απέναντι στους εργοδότες τους, κατατρεγμένους και διαδηλωτές που συλλαμβάνονται, σωματεία που διαλύονται αυθαίρετα, συνελεύσεις που δέχονται αστυνομικές επιδρομές, εκλογές που ματαιώνονται, συνδικαλιστές, διανοούμενους και φοιτητές που οδηγούνται στα αστυνομικά τμήματα και σέρνονται στα δικαστήρια με βαριές κατηγορίες.

Εκείνη την περίοδο, που σηματοδοτείται από την επικράτηση του σταλινισμού στο κομμουνιστικό κίνημα, ο Πουλιόπουλος αντιπάλευε την άποψη που διαμορφωνόταν από το ΚΚΕ και παγιώθηκε στην 6η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του το 1934, η οποία θεωρούσε ότι λόγω του μη ανεπτυγμένου και μισοφεουδαρχικού χαρακτήρα του ελληνικού καπιταλισμού, η επανάσταση στην Ελλάδα δε θα μπορούσε να είναι σοσιαλιστική, αλλά αστικοδημοκρατική.^[12] Ο Πουλιόπουλος υποστήριξε το σοσιαλιστικό της χαρακτήρα, τονίζοντας τόσο το επίπεδο της οικονομικής ανάπτυξης στην Ελλάδα και την πραγματοποιημένη λύση του αγροτικού ζητήματος, όσο και ότι πολλά θέματα που παρουσιάζονται ως έλλειμμα δημοκρατίας η αστική τάξη δεν μπορούσε πια να τα επιλύσει και μάλιστα έπαιρνε μια έντονα αυταρχική στροφή. Θεωρούσε ότι στην πράξη, αυτή η τακτική σήμαινε την εγκατάλειψη του στόχου της σοσιαλιστικής επανάστασης γενικά.

Άλλο σημείο σύγκρουσης με το ΚΚΕ ήταν η σχέση με τις μη κομμουνιστικές εργατικές οργανώσεις. Υπό το βάρος της ήττας με την άνοδο του φασισμού στη Γερμανία, τα επίσημα κομμουνιστικά κόμματα, που για μια ολόκληρη περίοδο δεν ήθελαν καμία συνεργασία μαζί τους, στράφηκαν προς την τακτική του Λαϊκού Μετώπου. Ο Πουλιόπουλος υποστήριζε την ανάγκη συνεργασίας στη δράση, αλλά τονίζοντας την ανάγκη πολιτικής και οργανωτικής ανεξαρτησίας των κομμουνιστών, και απορρίπτοντας ιδιαίτερα τη συμμετοχή σε οποιαδήποτε αστική κυβέρνηση επέμενε στη λογική των εργατικών και μόνο μετώπων, ενώ παλαιότερα γι΄ αυτό κατηγορούσε τα στελέχη του ΚΚΕ.^[13]

Ο Πουλιόπουλος υπήρξε ιδιαίτερα επικριτικός για την κατάσταση στη Σοβιετική Ένωση και την κατάλυση της εργατικής δημοκρατίας σε αυτήν. Παράλληλα όμως, υποστήριζε ότι θα έπρεπε να υποστηριχτεί σε περίπτωση επίθεσης από τα καπιταλιστικά κράτη.^[14] Επίσης, αρχές του 1940 έθεσε ξανά το ζήτημα της αυτονομίας της Μακεδονίας, ενώ κατέκρινε το ΚΚΕ ως σωβινιστικό κόμμα.^[15]

Ο Πουλιόπουλος το 1938 πήρε την πρωτοβουλία να ενώσει τους Έλληνες τροτσκιστές στην Ενιαία Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας (ΕΟΚΔΕ). Το Σεπτέμβριο του 1938, η ΕΟΚΔΕ συμμετείχε στην ίδρυση της Τετάρτης Διεθνούς στο Παρίσι.

Τον Αύγουστο του 1938 συνελήφθη από το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου και φυλακίστηκε στην Ακροναυπλία, όπου προσπάθησε να συνεχίσει την πολιτική του δράση. Η ηγεσία της καθοδήγησης του ΚΚΕ στην Ακροναυπλία (Ιωαννίδης) απομόνωσε τον Πουλιόπουλο και τους συντρόφους του τροτσκιστές από τους υπόλοιπους κρατούμενους κομμουνιστές.^[16]. Ο Πουλιόπουλος μαζί με άλλους συντρόφους του υποστήριξε την επιχείρηση για την απόδρασή τους τον Απρίλιο του 1941, λίγο πριν φθάσουν οι Γερμανοί στην Ακροναυπλία, αλλά αυτή ματαιώθηκε μετά από απόφαση του Ιωαννίδη.^[17] Σε μεταγωγή του σε άλλη φυλακή, δεν αποπειράθηκε να αποδράσει παρά τις παρακλήσεις συντρόφων του, για να μην έχει συνέπειες ο χωροφύλακας που τον φρουρούσε.^[18]

Το 1942, κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής, μεταφέρθηκε άρρωστος στο Δημοτικό Νοσοκομείο της Αθήνας, στη συνέχεια στις Φυλακές Αβέρωφ και τέλος στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Λάρισας.

Ο Πουλιόπουλος, σε αντίθεση με τον Ζαχαριάδη, υποστήριξε ότι ο χαρακτήρας του Β' Παγκοσμίου Πολέμου δεν ήταν αντιφασιστικός, αλλά πόλεμος ανταγωνισμού ανάμεσα σε αντίπαλα εθνικά κράτη λόγω της οικονομικής κρίσης, με το πρόσχημα του διαφορετικού εσωτερικού καθεστώτος τους. Για τον Πουλιόπουλο, η εργατική τάξη και το κομμουνιστικό κίνημα δεν έπρεπε να συνταχθούν με τις αντίστοιχες αστικές τάξεις και τα εθνικά κράτη.^{[19][20][21] [22]}

Η Δικτατορία Μεταξά δεν απελευθέρωσε τους πολιτικούς κρατούμενους με την κατάληψη της Ελλάδας από τους Γερμανούς, αλλά τους παρέδωσε στους κατακτητές. Στις 6 Ιουνίου του 1943 ο Πουλιόπουλος, μαζί με άλλους 105 φυλακισμένους από το στρατόπεδο συγκέντρωσης Λάρισας, εκτελέστηκε από τις ιταλικές κατοχικές δυνάμεις στο χωριό Νεζερός (σημερινός Άγιος Στέφανος) κοντά στο Δομοκό, σε αντίποινα για την ανατίναξη της σήραγγας στο Κούρνοβο από τον ΕΛΑΣ. Απευθύνθηκε στα ιταλικά στους στρατιώτες του εκτελεστικού αποσπάσματος καλώντας τους να μην τους εκτελέσουν στο όνομα του αντιφασισμού και της διεθνιστικής αλληλεγγύης. Στις εφημερίδες της εποχής θα καταγραφεί ότι μίλησε στα ιταλικά στους Ιταλούς φαντάρους προτρέποντας τους να εξεγερθούν ενάντια στους ιμπεριαλιστές.^[23] Αρκετά μετά την Απελευθέρωση έχουμε τις πρώτες μεταγενέστερες αναφορές ότι οι στρατιώτες αρνήθηκαν να τους εκτελέσουν και την εκτέλεση έκαναν οι αξιωματικοί.^[24][25]

Μετέφρασε στα ελληνικά Το Κεφάλαιο και την Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας του Μαρξ, και την Προδομένη Επανάσταση του Τρότσκι. Επίσης μετέφρασε τις Οικονομικές Θεωρίες του Καρόλου Μαρξ και τον Καντ του Καρλ Κάουτσκυ, καθώς και την Ιστορία του Ιστορικού Υλισμού του Νικολάι Μπουχάριν.

• Δημοκρατική ή Σοσιαλιστική Επανάσταση στην Ελλάδα;, Αθήνα, Εργατική Πάλη 2005, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2006
• Λαϊκά Μέτωπα, Αθήνα, Σύνδεσμος “Παντελής Πουλιόπουλος” 1997
• Άρθρα, Θέσεις και Πολεμικές, Αθήνα, 1976
• Πόλεμος κατά του πολέμου (με το ψευδώνυμο Φίλιππος Ορφανός), Αθήνα, Διεθνής Βιβλιοθήκη, χ.χ.

• Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, Α΄τόμος 1919-1949, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2012
• Άγγελος Ελεφάντης "Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης", Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1976
• Λέανδρος Μπόλαρης "ΣΕΚΕ: Οι επαναστατικές ρίζες της Αριστεράς στην Ελλάδα", Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2008
• Ιστορία της Αντίστασης 1940-45, Εκδόσεις Αυλός, Αθήνα 1979
• Γιάννης Μανούσακας, Ακροναυπλία: "Θρύλος και πραγματικότητα", Εκδόσεις ΔΩΡΙΚΟΣ, Αθήνα 1978
• Ελευθέριος Σταυρίδης "Τα παρασκήνια του ΚΚΕ", Εκδόσεις Σύγχρονη Σκέψις, Αθήνα 1953

• Αρχείο Παντελή Πουλιόπουλου
• Όμιλος για Διάσωση και Μελέτη Αρχείων Αριστερής Αντιπολίτευσης
• Pandelis Pouliopoulos Archive
• Encycopedia of Marxism: Pouliopoulos, Pantelis
• Stalinism and Trotskyism in Greece (1924-1949)
• Ινστιτούτο Πολιτικών & Κοινωνικών Ερευνών "Παντελής Πουλιόπουλος"