Γλωσσικός χάρτης της Αραγώνας, με γκρι τα αραγωνικά
Η Αραγωνική γλώσσα (ενδώνυμο: luenga aragonesa, fabla aragonesa) είναι ιβηρορομανική γλώσσα που ομιλείται στις πυρηναϊκές κοιλάδες της βόρειας Αραγωνίας από περίπου 10.000 άτομα. Στον μεσαίωνα υπήρξε η κύρια γλώσσα του Βασιλείου της Αραγώνας αλλά η ισπανοποίηση του βασιλείου που ξεκίνησε με τη δυναστεία των Τραστάμαρα την υποβάθμισε, παραγκωνίζοντάς την από την Αραγώνα και περιορίζοντάς την στις βόρειες κοιλάδες της περιοχής. Οι προσπάθειες ανασύστασης της τον 20ό αιώνα και την πρώτη δεκαετία του 21ου χαρακτηρίστηκαν από σπασμωδικότητα και απουσία επίσημης υποστήριξης, με αποτέλεσμα σήμερα η γλώσσα να βρίσκεται σε σοβαρό κίνδυνο εξαφάνισης.[2]
Για ορισμένους γλωσσολόγους η αραγωνική είναι ένα μη ανεξάρτητο γλωσσικό σύστημα, με αποτέλεσμα να την εντάσσουν στις ιστορικές διαλέκτους-γλώσσες της Ιβηρικής, που σήμερα αποτελούν διαλέκτους της ισπανικής γλώσσας.[3]
Ιστορική εξέλιξη
Αποτελεί εξέλιξη του ναβαρο-αραγωνικού γλωσσικού συνεχούς που προέκυψε από την δημώδη λατινική της νότιας Ναβάρρας και της Αραγωνίας και που έδωσε τις πρώτες γραπτές μαρτυρίες ρομανικής διαλέκτου στην Ιβηρική χερσόνησο με τις εμιλιανικές γλώσσες τον 11ο αιώνα. Στη συνέχεια η αραγωνική γλώσσα έζησε την εποχή ακμή της, όντας η κυρίαρχη γλώσσα του Βασιλείου της Αραγώνας, με την καγκελαρία του μετέπειτα Στέμματος της Αραγώνας να τη χρησιμοποιεί ως επίσημη γλώσσα μαζί με τα καταλανικά. Ωστόσο η μετάβαση του στέμματος στην καστιλιανική δυναστεία των Τραστάμαρα, μετά τον Συμβιβασμό του Κάσπε το 1412, περιόρισε τη χρήση της γλώσσας στα επίσημα έγγραφα και στη λογοτεχνία, αναδεικνύοντας τα ισπανικά σε κύριο μέσο επικοινωνίας των ανώτερων τάξεων του βασιλείου. Στους επόμενους αιώνες τα αραγωνικά ταυτίστηκαν με την αγροτική ζωή και υπέστησαν μια ισχυρή αφομοίωση με τα ισπανικά, σε τέτοιο βαθμό που από τον 18ο αιώνα να ταυτίζεται ο όρος αραγωνικά με την ισπανική διάλεκτο που ομιλείτο στην περιοχή. Την ίδια εποχή, το ενδιαφέρον ορισμένων μελών της Ισπανικής Βασιλικής Ακαδημίας της Γλώσσας για τις αραγωνικές λέξεις που επιβίωναν στα ισπανικά, κατέληξε στην έκδοση ορισμένων λεξικογραφικών έργων όπως το Borrador de un diccionario de voces aragonesas. Τον 19ο αιώνα ο Αραγωνέζος πολυμαθής Χοακίν Κόστα έθεσε τις βάσεις για τις πρώτες επιστημονικές καταγραφές των αραγωνικών διαλέκτων της βόρειας Αραγώνας, που κατέληξαν στην πρώτη εκ βαθέων μελέτη τους από τον γαλλοβάσκο Ζαν-Ζοζέφ Σαροϊαντί το 1898 με τίτλο Mission de M. Saroïhandy en Espagne, που λειτούργησε ως αφορμή για την προσέλκυση τον επόμενο αιώνα στην περιοχή διάφορων γλωσσολόγων, μεταξύ των οποίων και ο Ισπανός Ραμόν Μενέντεθ-Πιδάλ. Μετά τον Ισπανικό Εμφύλιο, ο έτερος Ισπανός φιλόλογος Μανουέλ Αλβάρ πρωτοπόρησε εκδίδοντας τον Γλωσσολογικό και Εθνολογικό Άτλαντα της Αραγώνας, με τον τελευταίο τόμο να παραδίδεται το 1983, τη βάση της σύγχρονης ανασυγκρότησης της αραγωνικής γλώσσας.
Οι πρώτες σύγχρονες λογοτεχνικές εκφράσεις στις αραγωνικές διαλέκτους προέκυψαν γύρω από το παραπάνω επιστημονικό ενδιαφέρον.[4] Η Καταλανική Αναγέννηση βρήκε μιμητές στην Αραγωνία στο πρόσωπο φιλολόγων όπως ο Μπενίτο Κολ ι Αλταβάς, που οραματίστηκαν τη δημιουργία μιας ενοποιημένης αραγωνικής και μιας ακαδημίας.[5] Εν τούτοις, ο Ισπανικός Εμφύλιος και η παρακμή των βόρειων κοιλάδων της Αραγώνας, οδήγησαν στη μαζική έξοδο των κατοίκων τους στην Ουέσκα, την Καταλονία και τη Βαλενθιανική Χώρα, με αποτέλεσμα την απώλεια σημαντικού αριθμού φυσικών ομιλητών των πυρηναϊκών διαλέκτων. Το έργο του ισπανόφωνου Άνσελ Κόντε, καθηγητή δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Αΐνσα, αποτέλεσε την πρώτη προσπάθεια για μια γραπτή κοινή αραγωνική, που εκφράστηκε σε δύο ποιητικές συλλογές: το Ayere y güei (Σήμερα και Χθες, 1968) και το No deixez morir a mía voz (Μην αφήσεις τη φωνή μου να πεθάνει 1972). Το 1974 συντάχθηκε η πρώτη ενοποιημένη ορθογραφία της αραγωνικής και τέσσερα χρόνια αργότερα ιδρύθηκε το Συμβούλιο της Αραγωνικής Γλώσσας (Consello d’a Fabla Αragonesa), αν και ο αγώνας τους δεν απέφερε ουσιαστικούς καρπούς. Το Καθεστώς Αυτονομίας της Αραγωνίας του 1983 αδιαφόρησε για την αραγωνική, ενώ οι εσωτερικοί τριγμοί στο Συμβούλιο και η απουσία επιστημονικότητας και η εμμονή με την ενοποιημένη μορφή της γλώσσας έναντι των ζωντανών διαλέκτων της, δυσκόλεψαν τις όποιες προσπάθειες διεκδίκησης μιας καλύτερης θέσης για τη γλώσσα.[6] Το 2004 ιδρύθηκε η Εταιρεία Αραγωνικής Γλωσσολογίας (Sociedat de Lingüística Aragonesa), που είχε ως σκοπό την επικέντρωση στη διάσωση και μετάδοση των αραγωνικών διαλέκτων ως έχουν, δίχως την περαιτέρω ενοποίησή τους.[7]
Τα τελευταία χρόνια οι διαμάχες των παραπάνω θεσμών και η χλιαρή υποστήριξη της Περιφέρειας της Αραγωνίας στη γλώσσα, οδήγησαν στον νόμο "Περί των γλωσσών της Αραγώνας", που όριζε τη δημιουργία Ακαδημίας της Αραγωνικής Γλώσσας, αλλά απέρριπτε την επισημότητά της. Η νέα κυβέρνηση της Αραγωνίας, η οποία από το 2012 ελεγχόταν από το Λαϊκό Κόμμα που απέρριψε εξαρχής οποιαδήποτε προσπάθεια προς όφελος της αραγωνικής γλώσσας, υποβάθμισε την πρόσφατα δημιουργηθείσα Ακαδημία, οδηγώντας την σε στασιμότητα και περιορίζοντας την όποια παρουσία των αραγωνικών στα σχολεία.[8]
Φωνολογία
Σύμφωνα
χειλικά
χειλο-υπερωικά
μεσοδοντικά
οδοντικά ή
φατνιακά
ουρανικά
υπερωικά
άηχα
ηχηρά
άηχα
ηχηρά
άηχα
ηχηρά
άηχα
ηχηρά
άηχα
ηχηρά
sordas
sordas
κλειστά
p
/p/
b
/b/
[b~β]
t
/t/
d
/d/
[d~ð]
c, qu
/k/
g,gu
/g/
[g~ɣ]
τριβόμμενα
f
/f/
z
/θ/
s
/s/
x, ix
/ʃ/
προστριβόμμενα
ch
/tʃ/
έρρινα
m
/m/
n
/n/
[n~ɱ~ŋ]
ny
/ɲ/
πλάγια
l
/l/
ll
/ʎ/
παλλόμενος
rr, r-
/rr/
μονοπαλλόμενος
r
/r/ (o /ɾ/)
ημίφωνα
u
/w/
i, y
/j/
Φωνήεντα
εμπρόσθια
κεντρικά
οπίσθια
κλειστά
u
o
μέσα
i
e
ανοικτά
a
Διαλεκτολογία
Οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν με την διαλεκτολογία της αραγωνικής παρουσίαζαν παραδοσιακά διαφορετικές θέσεις όσον αφορά την ονομασία των ποικιλιών της γλώσσας. Η θέση του Αραγωνέζου φιλολόγου Φράνσο Ναγόρε,[9] που χαίρει και της μεγαλύτερης ακαδημαϊκής εκτίμησης ορίζει τέσσερις διαλεκτολογικές ομάδες που κατατάσσονται βάσει της γεωγραφικής τους θέσης σε βόρεια, δυτική, νότια και ανατολική. Για μερικούς, οι τέσσερις αυτές ομάδες αποτελούν τις τέσσερις διαλέκτους των αραγωνικών ενώ για άλλους εμπεριέχουν διαφορετικές μεταξύ τους διαλέκτους. Έτεροι κατατάσσουν τις διαλέκτους σε τρεις βάσει των τέως κομητειών της Αραγώνας, της Ριβαγόρθα και του Σοβράρβε, με τις νότιες αραγωνικές ποικιλίες να θεωρούνται παρηκμασμένες και ουσιαστικά απορροφημένες από τα ισπανικά.[10]
↑Nagore, Francho; Gimeno, Chesús (1989), El aragonés hoy. Informe sobre la situación actual de la lengua aragonesa. IberCaja/Publicazions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa, Huesca.
↑Usón, Chusé Raúl; Tomás, Chabier. Instituto de Estudios Altoaragoneses, ed. Bellas consideracions sobre criterios en a estandarización de l'aragonés (en aragonés). en III Trobada d'estudios y rechiras arredol d'a luenga aragonesa e a suya literatura, autas. Huesca. pp. 435-460.
