Σαμποτάζ της Δαμάστας

Ο Μος στην Κρήτη το καλοκαίρι του 1944

Το Σαμποτάζ της Δαμάσας ήταν μία επίθεση μαχητών της Κρητικής αντίστασης με επικεφαλής τον Βρετανό αξιωματικό των Επιχειρήσεων Ειδικών Αποστολών (SOE) Λοχαγό Γουίλιαμ Στάνλεϊ Μος, εναντίον των Γερμανικών δυνάμεων κατοχής κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η επίθεση έλαβε χώρα στις 8 Αυγούστου 1944 κοντά στο χωριό Δαμάστα και στόχο είχε να αποτρέψει τους Γερμανούς από το να επιτεθούν στα Ανώγεια.[1][2][3][4]

Υπόβαθρο

Μανώλης Σπιθούρης - επιτέθηκε στο θωρακισμένο αυτοκίνητο μόνο με το τουφέκι του και επιβίωσε έπειτα από χτύπημα που δέχτηκε στην κοιλιά από οβίδα.

Στις 7 Αυγούστου 1944, ο Λοχίας Γιόζεφ Όλενχαουερ (γνωστός στους ντόπιους ως Σήφης) και μερικοί άντρες της Γερμανικής φρουράς που είχαν ως έδρα το Γενί-Γκαβέ (σημερινή Δροσιά), πήγαν στο χωριό Ανώγεια προς αναζήτηση εργατών για καταναγκαστική εργασία. Ο Όλενχαουερ διέταξε τους άντρες του να συγκεντρώσουν επιλεγμένους άντρες με σκοπό να τους αναγκάσει να περπατήσουν μέχρι το Ρέθυμνο. Οι περισσότεροι ντόπιοι άνδρες, υπό τον φόβο αντιποίνων μετά την απαγωγή του Κράιπε, είχαν ήδη καταφέρει να διαφύγουν στα βουνά. Έτσι, ο εξοργισμένος Όλενχαουερ διέταξε τους άνδρες του να συγκεντρώσουν όποιον συναντούσαν, ακόμα κι αν ήταν γυναίκες, παιδιά ή ηλικιωμένοι, και να τους αναγκάσουν να περπατήσουν μέχρι το Ρέθυμνο. Κατά την πορεία προς το Ρέθυμνο, η φάλαγγα έπεσε σε ενέδρα των τοπικών ανταρτών του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ). Οι αντάρτες επιτέθηκαν στη Γερμανική φάλαγγα στην περιοχή Σφακάκι απελευθερώνοντας τους ομήρους και αιχμαλωτίζοντας τον Όλενχαουερ και δύο στρατιώτες, ενώ δύο άλλοι κατάφεραν να το σκάσουν. Οι κρατούμενοι οδηγήθηκαν στον Ψηλορείτη και αργότερα εκτελέστηκαν, όταν οι Γερμανοί αρνήθηκαν να τους ανταλλάξουν με έναν μεγάλο αριθμό κρατούμενων από τη φυλακή της Αγιάς.[5]

Ενέδρα

Την επόμενη μέρα, στις 8 Αυγούστου, μία ομάδα αντιστασιακών υπό τον Βρετανό αξιωματικό των Επιχειρήσεων Ειδικών Αποστολών (SOE) Λοχαγό Γουίλιαμ Στάνλεϊ Μος, η οποία αποτελείτο από Κρητικούς από τα Ανώγεια, μέλη της Εθνικής Οργάνωσης Κρήτης (ΕΟΚ) (Κεφαλογιάννης, Σταυρακάκης, Σμπώκος, Σπιθούρης, Σκουλάς και Κοντόκαλος),[6] και Ρώσους αιχμαλώτους πολέμου που είχαν δραπετεύσει, βάδισε προς τον κεντρικό δρόμο που συνδέει Ρέθυμνο και Ηράκλειο. Ο Μος είχε δημιουργήσει από πριν αυτή τη μικρή ομάδα δράσης σχεδιάζοντας να επιτεθεί σε εχθρικές μεταφορές που διέσχιζαν τον δρόμο Ηρακλείου-Ρεθύμνου. Ωστόσο, υπό το φως των γεγονότων στα Ανώγεια, όρισε ως στόχο να στήσουν ενέδρα στους Γερμανούς στρατιώτες πριν ξεκινήσουν τη μεταφορά, έτσι ώστε να υπήρχε η πιθανότητα να σωθεί το χωριό.[2]

Κεφαλογιάννης Κώστας - Κρήτη 1944

Ο Μος επέλεξε το σημείο της ενέδρας να είναι δίπλα σε μία γέφυρα στην περιοχή Δαμάστος, ένα χιλιόμετρο δυτικά από το χωριό Δαμάστα, και τοποθέτησε σε αυτό νάρκες και χειροβομβίδες Χόκινκς. Αφού καταστράφηκαν διάφορα οχήματα που διέσχιζαν τον δρόμο, ανάμεσά τους κι ένα φορτηγό που μετέφερε στρατιωτική αλληλογραφία στα Χανιά, εμφανίστηκε και η Γερμανική δύναμη που είχε ως προορισμό τα Ανώγεια. Αποτελείτο από ένα φορτηγό του πεζικού, συνοδευόμενο από ένα θωρακισμένο αυτοκίνητο.[1] Ο Μος και η ομάδα του επιτέθηκαν στους Γερμανούς στρατιώτες, με τον Μος να σέρνεται στο πίσω μέρος του θωρακισμένου αυτοκινήτου και να πετάει μία χειροβομβίδα μέσα στην καταπακτή. Στην έκρηξη που ακολούθησε σκοτώθηκαν συνολικά, 35 Γερμανοί και 10 Ιταλοί, καθώς επίσης κι ένας Ρώσος αντάρτης, ενώ 12 στρατιώτες του Άξονα κατέληξαν αιχμάλωτοι.[4] Ο Κρητικός αντάρτης Μανώλης Σπιθούρης τραυματίστηκε σοβαρά στην κοιλιακή χώρα,[2][7] αλλά διασώθηκε έπειτα από μία «εξαιρετικά γενναία πράξη» του Κώστα Κεφαλογιάννη και τη με φροντίδα των υπολοίπων ανταρτών, του Μος και του Γεώργιου Τυράκη, κατάφερε να επιβιώσει.[8] Κατά την επιστροφή του στο Κάιρο, ο Μος ισχυρίστηκε πως ο Κεφαλογιάννης έπρεπε να παρασημοφορηθεί για την πράξη του.

Η όλη επιχείρηση περιγράφεται λεπτομερώς στο βιβλίο του Μος, A War of Shadows και τιμάται στη Δαμάστα και στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.[9]

Επακόλουθα

Ενώ ο Μος ήλπιζε πως η ενέδρα μπορεί να έσωζε τα Ανώγεια, ο Φρίντριχ-Βίλχελμ Μύλλερ, ο οποίος ανέλαβε και πάλι ως Γερμανός διοικητής στην Κρήτη, είχε απώτερους στρατηγικούς λόγους για αντίποινα και τρόμο σε όλη την Κρήτη, ώστε να βοηθήσει στη Γερμανική προγραμματισμένη εκκένωση του μεγαλύτερο μέρους του νησιού προς το προπύργιο των Χανίων, καθώς επίσης και την επιθυμία του να μην αφήσει ατιμώρητα τα Ανώγεια για τα τόσα χρόνια αντίστασης.[1][3][4] Οι κάτοικοι των Ανωγείων εμπλέκονταν ενεργά στην αντίσταση δίνοντας καταφύγιο σε μέλη της Κρητικής αντίστασης για πολλά χρόνια, είχαν σκοτώσει τον Λοχαγό Όλενχαουερ και τη φρουρά από το Γενί-Γκαβέ, ενώ παρείχαν επίσης καταφύγιο στην ομάδα των ανταρτών που απήγαγε τον υποστράτηγο Χάινριχ Κράιπε. Η διαταγή του για την καταστροφή των Ανωγείων ήταν συγκεκριμένη και αναδρομική[10] και σε αυτήν αναφερόταν:

ΔΙΑΤΑΓΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΕΡΜΑΝΟ ΣΤΡΑΤΗΓΟ ΔΙΟΙΚΗΤΗ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ - Επειδή η πόλις των Ανωγείων είναι κέντρον της αγγλικής κατασκοπίας εν Κρήτη και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το φόνο του λοχία φρουράρχου Γενί-Γκαβέ και της υπ' αυτόν φρουράς και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το σαμποτάζ της Δαμάστας, επειδή εις Ανώγεια ευρίσκουν άσυλον και προστασίαν οι αντάρται των διαφόρων ομάδων αντιστάσεως και επειδή εκ των Ανωγείων διήλθον και οι απαγωγείς με τον στρατηγόν Φον Κράιπε χρησιμοποιήσαντες ως σταθμόν διακομιδής τα Ανώγεια, διατάσσομεν την ΙΣΟΠΕΔΩΣΙΝ τούτων και την εκτέλεσιν παντός άρρενος Ανωγειανού όστις ήθελεν ευρεθεί εντός του χωρίου και πέριξ αυτού εις απόστασιν ενός χιλιομέτρου.

— Χανιά 13 Αυγούστου 1944, Ο Στρατηγός Διοικητής Φρουρίου Κρήτης X. ΜΥΛΛΕΡ

Την ίδια μέρα της έκδοσης του διατάγματος, Γερμανοί στρατιώτες περικύκλωσαν τα Ανώγεια και μέχρι το τέλος του μήνα προέβησαν σε εκτελέσεις, λεηλασίες και καταστροφές, αφού πρώτα είχαν απομακρύνει όσα γυναικόπαιδα και ηλικιωμένους βρήκαν στο χωριό. Οι περισσότεροι άντρες και τα νεαρά αγόρια είχαν καταφύγει στον Ψηλορείτη, ενώ μεγάλο μέρος του άμαχου πληθυσμού κατέφυγε σε γειτονικά χωριά όπου κατάφεραν να επιβιώσουν λόγω της αλληλεγγύης των εκεί κατοίκων, οι οποίοι τους φιλοξένησαν κάτω από αντίξοες συνθήκες.[11]

Μετά το τέλος του πολέμου, ο Μύλλερ καταδικάστηκε τόσο για αυτό, αλλά και για άλλα εγκλήματα πολέμου.[3] Στις 9 Δεκεμβρίου 1946 καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε από εκτελεστικό απόσπασμα στις 20 Μαΐου 1947.[12]

Μνημείο

Ένα μνημείο για τους πεσόντες σχεδιάστηκε από τους αρχιτέκτονες Νίκο Σκουτέλη και Φλάβιο Ζανόν, και χτίστηκε το 1994 με χρήματα που δόθηκαν από οικογένειες του χωριού. Το μνημείο περιλαμβάνει το εξής απόσπασμα από το Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη:

Με πελέκι βαρύ τη χτυπούν, με σκαρπέλο σκληρό την τρυπούν
με καλέμι πικρό τη χαράζουν, την πέτρα μου.

Κι όσο τρώει την ύλη ο καιρός τόσο βγαίνει πιο καθαρός
ο χρησμός απ' την όψη μου:

ΤΗΝ ΟΡΓΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΝΑ ΦΟΒΑΣΤΕ
ΚΑΙ ΤΩΝ ΒΡΑΧΩΝ Τ' ΑΓΑΛΜΑΤΑ!

Παραπομπές

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Antony Beevor (2005). Crete: The Battle and the Resistance. John Murray Ltd. σελίδες 315–316. ISBN 0-14-016787-0. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 W. Stanley Moss (2014). A War of Shadows. Bene Factum Publishing. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Αυγούστου 2014. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 George Psychoundakis (1955). The Cretan Runner:His Story of the German Occupation. Επανέκδοση από The Folio Society το 2009. John Murray Ltd. σελ. 178. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Nikos A. Kokonas (1992). The Cretan Resistance 1941 - 1945. σελίδες 91–94. ISBN 978-960-85329-0-8. 
  5. ↑ Δημοσθένης Κούκουνας (2013). Η Ιστορία της Κατοχής. II. Αθήνα: Λιβάνη. σελίδες 152–153. ISBN 978-960-14-2687-7. 
  6. ↑ Orestis N. Manousos (2009). The Son of Zacharenia: The Story of the Cretan Doctor Nicholas Manousos. Anubis. ISBN 9789603067016. 
  7. ↑ Μέρος 1: Γιώργος Καλογεράκης (7 Αυγούστου 2006). «Το σαμποτάζ της Δαμάστας 62 χρόνια μετά: Η ιστορική έρευνα του Γ. Καλογεράκη φέρνει νέα στοιχεία "στο φως"». Πατρίς. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Αυγούστου 2018. Ανακτήθηκε στις 26 Οκτωβρίου 2020. 
    Μέρος 2: Γιώργος Καλογεράκης (7 Αυγούστου 2006). «Το σαμποτάζ της Δαμάστας 62 χρόνια μετά: Η ιστορική έρευνα του Γ. Καλογεράκη φέρνει νέα στοιχεία "στο φως" (Μέρος 2ο)». Πατρίς. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Οκτωβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 26 Οκτωβρίου 2020. 
  8. ↑ «Το σαμποτάζ της Δαμάστας: Η συγκλονιστική αφήγηση του Νταμπακομανόλη στο Γιώργη Καλογεράκη». Ανωγή. 9 Αυγούστου 2013. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Αυγούστου 2013. Ανακτήθηκε στις 16 Αυγούστου 2013. 
  9. ↑ «Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος». Ιστορικό Μουσείο Κρήτης. 
  10. ↑ Alan Ogden (2012). Sons of Odysseus, SOE Heroes in Greece. London: Bene Factum Publishing Ltd. σελ. 309. ISBN 978-1-903071-44-1. 
  11. ↑ «Τα τρία ολοκαυτώματα». Δήμος Ανωγείων. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Ιουνίου 2019. Ανακτήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2020. 
  12. ↑ «History of the United Nations War Crimes Commission and the Development of the Laws of War. United Nations War Crimes Commission. London: HMSO, 1948». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Απριλίου 2012.