Δημήτριος Ψαρρός

Δημήτριος Ψαρρός
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση1893[1]
Χρισσό Φωκίδας
Θάνατος17  Απριλίου 1944
Κλήμα Ευπαλίου Φωκίδας
Χώρα πολιτογράφησηςΕλλάδα
ΘρησκείαΕλληνική Ορθόδοξη Εκκλησία
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσεςνέα ελληνική γλώσσα
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότηταστρατιωτικός
Πολιτική τοποθέτηση
Πολιτικό κόμμα/ΚίνημαΚόμμα Φιλελευθέρων,
ΕΚΚΑ
Στρατιωτική σταδιοδρομία
Βαθμός/στρατόςυποστράτηγος/Ελληνικός Στρατός
Πόλεμοι/μάχεςΑ΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Ο Δημήτριος Ψαρρός του Γεωργίου (Χρισσό Φωκίδας, 1893 - Κλήμα Ευπαλίου Φωκίδας, 17 Απριλίου 1944) ήταν Έλληνας στρατιωτικός, αντιμοναρχικός κινηματίας του 1935, ηγετική μορφή της Εθνικής Αντίστασης (1941-44), συνιδρυτής της σοσιαλδημοκρατικής αντιστασιακής οργάνωσης ΕΚΚΑ και αρχηγός του συντάγματος 5/42.[2] Δολοφονήθηκε στις 17 Απριλίου του 1944 από τον Ευθύμιο Ζούλα, ταγματάρχη του ΕΛΑΣ, έπειτα από διαπληκτισμό.

Πρώτα χρόνια

Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στην Άμφισσα. Σπούδασε στη νομική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και με την κήρυξη του Ελληνοτουρκικού Πολέμου (1912) κατατάχθηκε εθελοντής στον στρατό. Ήταν ένας από τους πρώτους επιτυχόντες στον διαγωνισμό της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων, απ' όπου αποφοίτησε με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού του πυροβολικού (1916).

Προσχώρησε στο κίνημα της Εθνικής Άμυνας και πήρε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους, στην Εκστρατεία της Κριμαίας (1919) και στην Μικρασιατική Εκστρατεία καθώς σπούδασε και στην Ανωτέρα Σχολή Πολέμου της Γαλλίας. Μετά την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου τοποθετήθηκε στο Γενικό Επιτελείο Στρατού και συμμετείχε στην οργάνωση του στρατού του Έβρου. Ως επιτελάρχης της 10ης μεραρχίας, κατηγορήθηκε για τη συμμετοχή του στο φιλοβενιζελικό κίνημα του 1935 και καταδικάστηκε από το στρατοδικείο Θεσσαλονίκης σε 12ετή φυλάκιση και απόταξη, αφέθηκε ελεύθερος και ασχολήθηκε με το εμπόριο.

Κατοχή

Στρατιωτικός υπεύθυνος στην οργάνωση "Ελευθερία"

Μετά την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στη χώρα (1941), ο Ψαρρός συνεργάστηκε στη Θεσσαλονίκη μαζί με στελέχη του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ για τη συγκρότηση ένοπλου αντιστασιακού κινήματος, η δράση του όμως έγινε αντιληπτή στις αρχές Κατοχής.[3] Τον Μάη του 1941 ο Ψαρρός υπέγραψε το ιδρυτικό σύμφωνο μιας από τις πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις, της "Ελευθερίας", μαζί με τους Απόστολο Τζανή του ΚΚΕ, Ιωάννη Πασαλίδη του ΣΚΕ, Σίμο Κερασίδη του ΚΚΕ, Θανάση Φείδα του ΑΚΕ, Γιάννη Ευθυμιάδη της Δημοκρατικής Ένωσης[4] και ανέλαβε στρατιωτικός υπεύθυνος της οργάνωσης.[5][6][7]

Ο Ψαρρός τον Αύγουστο του 1941 στη Θεσσαλονίκη συμφώνησε με τον ταγματάρχη Γιάννη Παπαθανασίου για τη συγχώνευση της οργάνωσης "Ελευθερία" με την οργάνωση της Υ.Β.Ε ενώ έδωσε μια λίστα ονομάτων δώδεκα αξιωματικών της οργάνωσής του καθώς και τους υπέδειξε να συνεργαστούν με την ΥΒΕ. Επειδή δεν είχε εξουσιοδότηση ως προς την ενοποίηση των οργανώσεων, η συμφωνία και λόγω των επακόλουθων διώξεων τελικώς δεν προχώρησε.[8] Μετά τις γερμανικές διώξεις στα τέλη του 1941, δυο στενοί συνεργάτες του Ψαρρού - ο ταγματάρχης Βασίλης Μερκουρίου, που εκτελέστηκε το 1947 ως μέλος του ΔΣΕ και ο απότακτος ταγματάρχης Μιχαήλ Λάσκαρης - συνελήφθησαν, ενώ ο ίδιος κατέφυγε στην Αθήνα[9], διακόπτοντας την δράση του με την "Ελευθερία". Τα περισσότερα μέλη της οργάνωσής του εντάχθηκαν στην ΥΒΕ.[8]

Στην κατεχόμενη Αθήνα και στον ΕΑΣ

Κάτω από την απειλή της άμεσης σύλληψής του, υποχρεώθηκε να έρθει στην Αθήνα, όπου ήρθε σε επαφή με τη κυβέρνηση του Καΐρου και τον σύγαμπρό του Ιωάννη Τσιγάντε.[10] Στο ίδιο μέρος μαζί με τον πρώην υπουργό Γεώργιο Καρτάλη ίδρυσε την αντιβασιλική οργάνωση Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση με πρόγραμμα τη λαοκρατούμενη δημοκρατία. Το 1942 εντάχθηκε στην μικρή στρατιωτική οργάνωση Ελληνικός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΑΣ) (με μέλη τους λοχαγούς Γεώργιο Καιμάρα, Γιώργο Ντούρο, Αθανάσιο Κούτρα, Ανδρέα Μήταλα). Η οργάνωση με 7 μαχητές σε συνεργασία με 18 μαχητές του ΕΛΑΣ έπληξε ιταλική εφοδιοπομπή στη Δοβρουβίτσα Δωρίδας στις 18/12/1942 και είχε έναν νεκρό, ενώ οι Ιταλοί 11 νεκρούς και 11 αιχμαλώτους που εκτελέστηκαν την επόμενη ημέρα.[11] Παράλληλα, έκανε χαρτογράφηση και παρακολούθηση των περιοχών στις οποίες έγιναν αργότερα σαμποτάζ (όπως Μάχη του Γοργοποτάμου, σαμποτάζ Ασωπού).

Λόγω έλλειψης υλικών ο Ψαρρός επέστρεψε στην Αθήνα, από όπου γύρισε οριστικά στην Παρνασσίδα τον Μάρτη του 1943.

Στρατιωτικός αρχηγός του 5/42

Η αντιστασιακή ομάδα του Ψαρρού έδρασε στη περιοχή της Γκιώνας.[12] Λόγω των πολιτικών συνδέσεων του Ψαρρού με τον Γεώργιο Καρτάλη, το 5/42 σύνταγμα αναγωρίστηκε ως η στρατιωτική εκπροσώπηση της ΕΚΚΑ. Οι δεσμοί με την πολιτική οργάνωση ήταν χαλαροί,[13] ενώ ο Ψαρρός, ενδίδοντας στην πίεση των Βρετανών αλλά και λόγω της εχθρικής στάσης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ προς το σύνταγμα του, έδωσε τη δυνατότητα ένταξης στο 5/42 όχι μόνο αντιμοναρχικών ατόμων αλλά και ατόμων που είχαν αντιεαμικό προσανατολισμό.[14]

Πρώτη και δεύτερη διάλυση από τον ΕΛΑΣ

Το 5/42 άρχισε να εμφανίζεται σε μια περιοχή που ελεγχόταν ήδη από τον ΕΛΑΣ ενώ υπήρξαν προστριβές μεταξύ των δύο οργανώσεων από την πολύ αρχή για θέματα προπαγάνδας και επιμελητείας, καθώς οι ΕΛΑΣίτες κατηγορούσαν τους μαχητές του 5/42 για πλήρη εξάρτηση από τη βρετανική βοήθεια[15] καθώς λόγω της μεγάλης βρετανικής βοήθειας οι μαχητές του 5/42 μπορούσαν να αγοράζουν τα τρόφιμα τους από τους χωρικούς, ενώ ο ΕΛΑΣ ήταν αναγκασμένος να επιβάλει φορολογία.[16] Τον Μάη του 1943 η οργάνωση αφοπλίζεται αναίμακτα από τον ΕΛΑΣ στη Στρώμη, και προτείνεται στον Ψαρρό η θέση του στρατιωτικού διοικητή Στερεάς Ελλάδας, την οποία αρνείται.[17] Μετά από διαμαρτυρίες και των Βρετανών συνδέσμων το 5/42 ανασυγκροτείται. Παρά όμως τις υποσχέσεις της ηγεσίας του ΕΛΑΣ τα κατασχεθέντα όπλα δεν επιστράφηκαν.[18]

Στις 23 Ιουνίου 1943 τμήματα του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής τον λοχαγό Φοίβο Γρηγοριάδη και τον ανθυπολοχαγό Γεώργιο Κατσίμπα επιτέθηκαν για δεύτερη φορά κατά του 5/42. Παρόλο που η επίθεση αποκρούστηκε, ο Ψαρρός υποχρεώθηκε να αυτοδιαλύσει το τμήμα του και να μεταβεί στο Αίγιο με σκοπό την οριστική απόσυρση από το αντάρτικο. Η δεύτερη, αυτή την φορά αιματηρή, διάλυση αύξησε τα αντιεαμικά αισθήματα των ανδρών του Ψαρρού και κάθε φιλειρηνική πρόταση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ δεν γινόταν πλέον πιστευτή.[19] Το ΕΑΜ ύστερα από την δεύτερη διάλυση βοήθησε στην ανασυγκρότηση του συντάγματος, κάλεσε σε απολογία τον Γρηγοριάδη και διαπιστώθηκε ότι η ευθύνη ήταν του ταγματάρχη Ευθύμη Ζούλα ο οποίος δεν υπέστη καμία κύρωση.[20]

Συνύπαρξη με τον ΕΛΑΣ

Μετά από τη καταδίκη της δεύτερης διάλυσης του 5/42 από το ΚΚΕ, το Γενικό Στρατηγείο (Γ.Σ) του ΕΛΑΣ έστειλε εντολές καλής συνύπαρξης με το 5/42 το οποίο ανασυγκροτήθηκε για ακόμα μια φορά. Η ΕΚΚΑ δέχτηκε να συμμετάσχει στο Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών καθώς και να στείλει μαζί με τον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ επιστολή στην Κυβέρνηση του Καΐρου όπου ζητούσε να μην επιστρέψει ο βασιλιάς δίχως να προηγηθεί δημοψήφισμα.[21] Κατά τις εμφύλιες διαμάχες μεταξύ του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ, το 5/42 δήλωσε στήριξη στον ΕΛΑΣ[εκκρεμεί παραπομπή] υιοθετώντας τις κατηγορίες περί συμφωνίας του ΕΔΕΣ με τους Γερμανούς, πράξη που προκάλεσε δυσαρέσκεια στους φιλοβασιλικούς του συντάγματος και τους υποστηρικτές τους, ενώ προκάλεσε δυσπιστία στους Βρετανούς για το 5/42 (αν και έγινε υπό το φόβο της διάλυσης από τον ΕΛΑΣ) και ο Γεώργιος Καρτάλης εξέφρασε τη θέληση -υπό τη πίεση αξιωματικών του ΕΛΑΣ- για συμμετοχή σε επιχειρήσεις κατά του ΕΔΕΣ. Σε σύσκεψη στρατιωτικών του 5/42 ώστε μεταξύ άλλων να αιτιολογηθεί η θέση του συντάγματος έναντι του ΕΔΕΣ, ο λοχαγός Θύμιος Δεδούσης έφτασε πλήρως οπλισμένος και με προσωπική συνοδεία και στρέφοντας το όπλο του στα στελέχη του 5/42 και στον Ψαρρό τους έβρισε και τους αποκάλεσε προδότες του στέμματος.

Για να διασκεδάσει τη δυσαρέσκεια των Βρετανών, ο Καρτάλης διαβεβαίωσε τον Κρις Μόνταγκιου Γουντχάους ότι κατά την υποχώρηση των Γερμανών το 5/42 θα πολεμούσε εναντίον του ΕΛΑΣ.[22]

Κατά τη διάρκεια των συνομιλιών για τη Συμφωνία της Πλάκας - Μυρόφυλλου, στις 1 Φεβρουαρίου 1944 και ενώ οι δυο οργανώσεις συνεργαζόταν κατά την άμυνα της Άμφισσας έναντι των Γερμανών και ο Ψαρρός βρισκόταν στην Πλάκα δηλώνοντας τη πίστη τους στον εξόριστο βασιλιά Γεώργιο ενώ σε άλλα τμήματα του 5/42 φιλοβασιλικοί αξιωματικοί (η πλειοψηφία των αξιωματικών 68 στους περίπου 100-130) υπέγραψαν κείμενο αποκήρυξης της ΕΚΚΑ και του υπαρχηγού του 5/42 αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνου Λαγγουράνη. Όταν ο Ψαρρός πληροφορήθηκε τα γεγονότα μετέβη εσπευσμένα στη βάση του συντάγματος του. Η χρονική στιγμή διαλέχτηκε πιθανώς ώστε να προληφθούν πολιτικές εξελίξεις που θα προέκυπταν από τη συμφωνία. Μετά την Συμφωνία της Πλάκας - Μυρόφυλλου το 5/42 αντιμετώπισε την εχθρότητα του ΕΛΑΣ καθώς η στάση του Ψαρρού και Καρτάλη στη συμφωνία θεωρήθηκε προδοσία[23] καθώς αναγνωρίστηκε ως ταυτόσημο σε θέσεις με τον ΕΔΕΣ και τον Κρις Γουντχάουζ.[24] Παράλληλα ένας καπετάνιος του 5/42 τον Φεβρουάριο του 1944, είχε προχωρήσει σε ανοικτή συνεργασία με τους Γερμανούς, όμως διατηρούσε κάποιες σχέσεις με στελέχη του 5/42, ενώ ο Ψαρρός τον αποκήρυξε αμέσως.[25]

Τρίτη διάλυση

Μετά από το εσωτερικό πραξικόπημα (23/2/1944) του επικεφαλής μαχητών του 5/42 Θύμιου Δεδούση, της πολιτικής οργάνωσης ΕΚΚΑ με επακόλουθη συνέπεια την προσχώρηση λίγων δημοκρατικών αξιωματικών του 5/42 στον ΕΛΑΣ (όπως ο Κωνσταντίνος Λαγγουράνης στις 10/4/1944) και στελεχών της ΕΚΚΑ (όπως ο Ευριπίδης Μπακιρτζής), ο Ψαρρός βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση καθώς είχε χάσει τον έλεγχο του συντάγματός του, ενώ οι φιλοβασιλικοί προκαλούσαν με μικροσυμπλοκές τον ΕΛΑΣ. Με πρόσχημα την εκτέλεση του στελέχους του εφεδρικού ΕΛΑΣ Κωνσταντίνου Βάρσου από άντρες του Δεδούση στο Κροκύλιο, το ΕΑΜ αξίωσε τη σύλληψη του Δεδούση, κάτι που ήταν αδύνατον να γίνει καθώς ο Ψαρρός δεν έλεγχε το σύνταγμά του. Σε αυτές τις πολύ δύσκολες ώρες για τον Ψαρρό οι πιο στενοί αξιωματικοί συνεργάτες του ετοίμαζαν να τον ανατρέψουν, ο Δεδούσης τον προσέβαλε και δεν ακολουθούσε εντολές ανωτέρων του, ενώ φίλοι και συνεργάτες του όπως ο υπαρχηγός του 5/42 Κωνσταντίνος Λαγγουράνης και το στέλεχος της ΕΚΚΑ ο Ευριπίδης Μπακιρτζής τον εγκατέλειψαν και προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ και στην ΠΕΕΑ, αντίστοιχα.

Την ίδια περίοδο οι Βρετανοί εκτιμούσαν το 5/42 ως καμμένο χαρτί ή δορυφόρο του ΕΑΜ.[26] Την κατάσταση δυναμίτισε και πρόταση των Γερμανών για ανακωχή με το 5/42. Τελικά το 5/42 σύνταγμα είχε άδοξο τέλος καθώς στις 17 Απριλίου του 1944 διαλύθηκε οριστικά μετά από χτύπημα που δέχτηκε από τμήμα του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον ταγματάρχη Θύμιο Ζούλα και τον Άρη Βελουχιώτη [27] στο Κλήμα της Δωρίδας.[28] Μαζί με τον Ψαρρό αιχμαλωτίστηκαν και εκτελέστηκαν μετά από βασανιστήρια δεκάδες μαχητές, ενώ άλλοι διέφυγαν και κατετάγησαν στα Τάγματα Ασφαλείας υπό τον Νικόλαο Κουρκουλάκο. Ο Χάγκεν Φλάισερ υπολογίζει του εκτελεσθέντες του 5/42 σε 66. Είναι άγνωστο πόσοι από τους εκτελεσθέντες ήταν μέλη του 4ου Λόχου, τον οποίο διοικούσε ο Δεδούσης και δέχτηκε το μεγαλύτερο βάρος της επίθεσης. Το μεγαλύτερο μέρος του συντάγματος, συμπεριλαμβανομένων των λόχων Ντούρου, Καϊμάρα και Κούτρα, απαγκιστρώθηκε εγκαίρως και οι μαχητές διέφυγαν στους τόπους καταγωγής τους.

Ο θάνατος του Ψαρρού

Σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, ο Ψαρρός παραδόθηκε στον ΕΛΑΣ στη Σκάλα Καραΐσκου και δεν προσπάθησε να διαφύγει όπως του προτάθηκε, αλλά αιχμάλωτος παραδόθηκε στον καπετάνιο Δημήτρη Δημητρίου (Νικηφόρο) που τον έστειλε με συνοδεία μικρού αποσπάσματος ανταρτών του στον συνταγματάρχη Γεώργιο Ρήγο, στο αρχηγείο του συντάγματος του ΕΛΑΣ που στάθμευε στον Αϊ-Λια. Όμως στην διαδρομή το απόσπασμα συναντήθηκε με τον ταγματάρχη Ευθύμιο Ζούλα, προσωπικό εχθρό του Ψαρρού, ο οποίος μετά από σύντομο διαπληκτισμό εξετέλεσε τον Ψαρρό με το ατομικό του περίστροφο. Ο Ζούλας θεωρείται ως περιβάλλον του γενικού γραμματέα του ΚΚΕ Γιώργη Σιάντου με αποτέλεσμα να χρεώνεται η εκτέλεση στον ίδιο. Επιπρόσθετα ο Ψαρρός με τον Ζούλα είχαν προσωπικές διαφορές σε θέματα ερωτικής αντιζηλίας για την ίδια γυναίκα. Μετεμφυλιακά, το 1951, ο Ζούλας έγραψε σε έκθεσή του προς το ΚΚΕ ότι εκτέλεσε τον Ψαρρό για να μην υπάρχει πιθανότητα επανασύστασης του 5/42 συντάγματος.[29] Επιπλέον υποστήριξε ότι την απόφαση την είχε πάρει μαζί με τον Άρη Βελουχιώτη, πιθανώς εξυπηρετώντας τις τρέχουσες (του 1951) πολιτικές σκοπιμότητες [30][31] και αρνούμενος την καθοδήγησή του στη πράξη αυτή από τον Σιάντο.[32] Ο Βελουχιώτης σε έκθεσή του προς το ΚΚΕ μετά τα γεγονότα αναφέρει ότι ο Ψαρρός σκοτώθηκε στη μάχη.[33] Ο ίδιος ο ΕΛΑΣ απολογήθηκε με δυο ανακοινώσεις και απέδωσε τον θάνατό του στις συνθήκες μάχης. Ακόμη κι αν έδρασε αυτοβούλως ο Ζούλας, μερίδιο ευθύνης φέρει και ο Βελουχιώτης, αφού αυτός διεύθυνε την επιχείρηση διάλυσης του 5/42 συντάγματος.[34]

Συνέπειες

Ο Κρις Μόνταγκιου Γουντχάους πρότεινε να σταλούν ειδικές αγγλικές δυνάμεις ώστε να σκοτώσουν τον Άρη Βελουχιώτη θεωρώντας τον ως τον ένοχο για τη δολοφονία του Ψαρρού.[35] Αποτέλεσε μια από τις μελανότερες σελίδες του κινήματος της Εθνικής Αντίστασης και επίσημα χρεώθηκε στην ΕΑΜική ηγεσία (συγκεκριμένα στον Γιώργη Σιάντο). Αντίποδας της κατηγορίας αυτής είναι ότι το ΕΑΜ δεν είχε συμφέρον να εκτεθεί με τη θανάτωση του Ψαρρού και τη διάλυση του 5/42, ενώ είχε δρομολογηθεί η συμμετοχή του ΕΑΜ στο συνέδριο του Λιβάνου και ότι το τέλος του οφείλεται σε πρωτοβουλία ορισμένων οπαδών της σύγκρουσης όπως ο Βελουχιώτης και ο Ζούλας.[36]

Ο φόνος του Ψαρρού αποτέλεσε την αφετηρία για την μετέπειτα δαιμονοποίηση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ από τους πολιτικούς του αντιπάλους.[37] Ο Ψαρρός αν και βενιζελικός, προσωπικός φίλος των ηγετών του ΕΑΜ, συνεργάτης του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ από το 1941, και σε σύγκρουση με τους ακροδεξιούς αξιωματικούς του συντάγματός του, έγινε, μετά θάνατον και στη βάση του τυφλού αντικομμουνισμού, αντικείμενο λατρείας αυτών που του εναντιώθηκαν όταν ζούσε.[38]

Υστεροφημία

Πολυγραφότατος, ο Ψαρρός είχε δημοσιεύσει στρατιωτικές και ιστορικές μελέτες σε εφημερίδες και περιοδικά. Μετά θάνατον, το 1945, προήχθη σε υποστράτηγο. Το Κέντρο Εκπαίδευσης Πυροβολικού (ΚΕΠΒ) Θήβας φέρει το όνομα του, ενώ προτομές του Δημητρίου Ψαρρού βρίσκονται στη διασταύρωση των οδών Πατησίων και Αλεξάνδρας στην Αθήνα και σε κεντρική πλατεία της Άμφισσας. Τη δεκαετία του 1960 στο χώρο της διάλυσης του 5/42 συντάγματος φτιάχθηκε μαυσωλείο πεσόντων.[39]

Οικογενειακή κατάσταση

Αδερφός του ήταν ο δικηγόρος και μετέπειτα πολιτευτής Φθιωτιδοφωκίδος και Αθηνών Χαράλαμπος Ψαρρός.[40] Υπήρξε σύγαμπρος του Ιωάννη Τσιγάντε.

Παραπομπές

  1. ↑ 1,0 1,1 Faceted Application of Subject Terminology. 158815. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  2. ↑ Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τόμ.9Β, σ. 489, εκδ. Αθηνών 1988
  3. ↑ Χάγκεν Φλάισερ, «Το Αντάρτικο», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΣΤ, Αθήνα, 2000, σελ. 20
  4. ↑ «Η δολοφονία των μελών του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ». Ριζοσπάστης. 3 Οκτωβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 21 Μαΐου 2023. 
  5. ↑ «Η είσοδος των ναζί στη Θεσσαλονίκη και η ίδρυση της εθνικοαπελευθερωτικής οργάνωσης «Ελευθερία» ΕΔΙΑ Κ&Δ Μακεδονίας, ανακτήθηκε στις 23/3/2015». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Σεπτεμβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 23 Μαρτίου 2015. 
  6. ↑ Δορδανάς Στράτος (2002, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ)), Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία (1941-1944), Διδακτορική Διατριβή, σελ. 33
  7. ↑ Χατζής, Θανάσης. Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, εκδόσεις ΔΩΡΙΚΟΣ, Αθήνα 1983 σελ 110
  8. ↑ 8,0 8,1 Οι άλλοι καπετάνιοι, Αντικομουνιστές ένοπλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, Βάιος Καλογρηάς, Ένοπλες ομάδες ανεξάρτητων οπλαρχηγών και εθνικιστών και αξιωματικών στην περιοχή μεταξύ Στρυμόνα και Αξιού (1941-1944) σελ 191
  9. ↑ Δημουλέας, Παναγιώτης· Πριόβολος, Γιάννης (2021). Δεν συνεμορφώθησαν προς τας υποδείξεις. Η ομηρία και οι ιδεολογικοπολιτικές συγκρούσεις Ελλήνων αξιωματικών στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Άξονα, 1941-1945. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. σελ. 114. 
  10. ↑ Άρης Βελουχιώτης: το χαμένο αρχείο, άγνωστα κείμενα, η στάση της ηγεσίας του ΚΚΕ απέναντι στον Άρη Βελουχιώτη, 1941-1945, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 1997 σελ 47-8
  11. ↑ Thesis submitted in fulfillment of the requirements for the degree of Doctor in Philosophy The European Institute London School of Economics and Political Science 2003 σελίδα 74
  12. ↑ «Δημήτριος Ψαρρός: η χαμένη ευκαιρία». 5 Μαΐου 2007. Ανακτήθηκε στις 12 Δεκεμβρίου 2011. 
  13. ↑ ΈΞΙ ΣΤΙΓΜΕΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ ΚΑΤΟΧΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1941-1944 ΤΑ ΝΕΑ ιστορία, Οι οργανώσεις της Εθνικής Αντίστασης καταγραφή και ανάλυση σελ 100-101
  14. ↑ Σακελλαρόπουλος, Τάσος. «Το σώμα των Ελλήνων αξιωματικών στο πόλεμο και την πολιτική». Στο: Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Τόμ. 3α: Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση 1940-1945. Επιμέλεια Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης. Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2007, σ. 338
  15. ↑ LSE June 21, 2003 Title “The Special Operations Executive in Greece 1941-1944: The case of the 5/42 Regiment of Evzones” By Argyrios Mamarelis σ. 7
  16. ↑ LSE June 21, 2003 Title “The Special Operations Executive in Greece 1941-1944: The case of the 5/42 Regiment of Evzones” By Argyrios Mamarelis σ. 134
  17. ↑ Χαριτόπουλος, Διονύσης. Άρης ο αρχηγός των ατάκτων Ιστορική βιογραφία, εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, Αθήνα 2009, σελ 259
  18. ↑ Χαριτόπουλος, Διονύσης. Άρης ο αρχηγός των ατάκτων Ιστορική βιογραφία, εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, Αθήνα 2009, σελ 287
  19. ↑ LSE June 21, 2003 Title “The Special Operations Executive in Greece 1941-1944: The case of the 5/42 Regiment of Evzones” By Argyrios Mamarelis σ. 142
  20. ↑ Χαριτόπουλος, Διονύσης. Άρης ο αρχηγός των ατάκτων Ιστορική βιογραφία, εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, Αθήνα 2009, σσ 288-289
  21. ↑ «Η ΕΚΚΑ, ΤΟ 5/42 ΚΑΙ Η ΕΜΦΥΛΙΑ ΣΥΓΓΡΟΥΣΗ Το παρακάτω άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΚΑ της εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, τεύχος 110, σελ. 33-37, 22 Νοεμβρίου 2001 του ΦΟΙΒΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ, δημοσιογράφου-ερευνητή». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Δεκεμβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 24 Μαρτίου 2015. 
  22. ↑ Λυμπεράτος, Μιχάλης Π. «Οι οργανώσεις της Αντίστασης». Στο: Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Τόμ. 3α: Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση 1940-1945. Επιμέλεια Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης. Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2007, σ. 45
  23. ↑ Χαριτόπουλος, Διονύσης. Άρης ο αρχηγός των ατάκτων Ιστορική βιογραφία, εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, Αθήνα 2009, σελ 517
  24. ↑ LSE June 21, 2003 Title “The Special Operations Executive in Greece 1941-1944: The case of the 5/42 Regiment of Evzones” By Argyrios Mamarelis page 237
  25. ↑ LSE June 21, 2003 Title “The Special Operations Executive in Greece 1941-1944: The case of the 5/42 Regiment of Evzones” By Argyrios Mamarelis page 219
  26. ↑ Λυμπεράτος, Μιχάλης Π. «Οι οργανώσεις της Αντίστασης». Στο: Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Τόμ. 3α: Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση 1940-1945. Επιμέλεια Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης. Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2007, σ. 45-6
  27. ↑ Φαράκος, Γρηγόρης, Το χαμένο Αρχείο – Άγνωστα Κείμενα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 5η εκδοση, σελ. 289 κ.ε.
  28. ↑ Σόλων, Γρηγοριάδης (2011). Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τόμος Β'. Τεγόπουλος Εκδόσεις ΑΕ. σελίδες 78–79. ISBN 9-789609-487658. 
  29. ↑ Χαριτόπουλος, Διονύσης. Άρης ο αρχηγός των ατάκτων Ιστορική βιογραφία, εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, Αθήνα 2009, σελ 530
  30. ↑ Φαράκος, Γρηγόρης, Το χαμένο Αρχείο – Άγνωστα Κείμενα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 5η εκδοση, σελ. 297
  31. ↑ ΈΞΙ ΣΤΙΓΜΕΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ ΚΑΤΟΧΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1941-1944 ΤΑ ΝΕΑ ιστορία, Οι οργανώσεις της Εθνικής Αντίστασης καταγραφή και ανάλυση σελ 46
  32. ↑ Φαράκος, Γρηγόρης, Το χαμένο Αρχείο – Άγνωστα Κείμενα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 5η εκδοση, σελ. 296
  33. ↑ Φαράκος, Γρηγόρης, Το χαμένο Αρχείο – Άγνωστα Κείμενα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 5η εκδοση, σελ. 292
  34. ↑ Μαμαρέλης, Αργύρης (16 Ιανουαρίου 2011). «Ενα φιλόδοξο εγχείρημα που απέτυχε». Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε στις 21 Μαΐου 2023. 
  35. ↑ Στα πρόθυρα του Εμφυλίου Πολέμου, από τα Δεκεμβριανά στις εκλογές του 1946, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Μιχάλης Λυμπεράτος σελ 125
  36. ↑ Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τόμ. 9Β, σ. 489, εκδ. Αθηνών 1988
  37. ↑ LSE June 21, 2003 Title “The Special Operations Executive in Greece 1941-1944: The case of the 5/42 Regiment of Evzones” By Argyrios Mamarelis page 249-250, 253
  38. ↑ LSE June 21, 2003 Title “The Special Operations Executive in Greece 1941-1944: The case of the 5/42 Regiment of Evzones” By Argyrios Mamarelis page 262-3
  39. ↑ Εθνική αντίσταση "Η αληθινή ιστορία του ελληνικού αντάρτικου" Ιάσονας Γ. Χανδρινός σελ 64 , εκδόσεις Περισκόπιο
  40. ↑ Όπως αναφέρει ο Λευτέρης Κορέλης στο περιοδικό Φθιωτικά Γράμματα, Λαμιακές Σελίδες (Νοέμβριος 1976), μέσω του αδελφού του Χαράλαμπου, ο Δημήτριος Ψαρρός είχε εξ αγχιστείας μακρινή συγγένεια με τον Άρη Βελουχιώτη: «...Ο Ψαρρός, εξ’ αγχιστείας συγγενής του Άρη, πάλι από την μάννα του, που ξαδέρφη της, αδερφή του Σπύρου Κρεμεζή από την Άμφισσα, νυμφεύθηκε ο αδελφός του, δικηγόρος Χαράλαμπος Ψαρρός…»

Εξωτερικοί σύνδεσμοι