Το όνομα Ζελή θυμίζει την αρχαία φυλή των Ζιλιαίων, επιγραφή των οποίων έχει σωθεί σε αρχαία νομίσματά.[2] Ο οικισμός απαντάται σε πηγές και ως Ζελί, Ζηλί ή Ζιλί, ενώ στο δαρνάκικο γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής αναφέρεται ως Ζ'λι ή Ζ'λιώτ'κα. Μαζί με τους εγκαταλελειμμένους οικισμούς Ράχοβα και Δράνοβα, αναφέρονταν παλιότερα από κατοίκους της περιοχής ως Παλαιοχώρια.
Ιστορία
Ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδος
Στην πεπλατυσμένη κορυφή του δυτικού παρακείμενου λόφου, με βάση όστρακα αγγείων και νομίσματα που βρέθηκαν εκεί, φαίνεται να υπήρχε οικισμός που είχε ακμάσει κατά τη ρωμαϊκή και βυζαντινή εποχή. Ο οικισμός αυτός ανήκε ως την εποχή του Τραϊανού στην επικράτεια της ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων. Από την εποχή, όμως, του Ανδριανού, οπότε τα βορειοδυτικά όρια της επικράτειας περιορίστηκαν στον Αγγίτη ποταμό, ο οικισμός ανήκε πια στην επικράτεια της σημερινής πόλης των Σερρών.
Σύμφωνα με τον Σερραίο ιστορικό Πέτρο Σαμσάρη, στην κορυφή του ίδιου λόφου έχουν βρεθεί λιθοσωροί από αρχαία πιθανόν οχύρωση, καθώς και διάσπαρτοι πλίνθοι και συλημένοι κιβωτιόσχημοι τάφοι. Από τη θέση ίσως αυτή, προέρχεται επιτύμβια εξάστιχη ρωμαϊκή επιγραφή του 2ου-3ου μ.Χ. αιώνα, που είχε μεταφερθεί και εντοιχιστεί στον εξωτερικό περίβολο οικίας στο γειτονικό χωριό Χρυσό Σερρών. Στον χώρο είχαν βρεθεί, επίσης, ερείπια από τον ανατολικό τοίχο και την αψίδα του μεταβυζαντινού ναού της Αγίας Παρασκευής, χτισμένου πιθανόν πάνω σε προγενέστερο βυζαντινό ναό. Γύρω από τον ναό, έχουν βρεθεί διάσπαρτοι λίθινοι επιτάφιοι σταυροί με αναγραφόμενες χρονολογίες των αρχών του 19ου αιώνα.[3][4][5]
Επιτύμβια ρωμαϊκή επιγραφή από τον οικισμό Ζελή, εντοιχισμένη στον εξωτερικό περίβολο οικίας στο γειτονικό χωριό Χρυσό (Οκτώβριος 2023).
Κατά μαρτυρία του μοναχού Γαβριήλ Κουντιάδου, στο Ζελή υπήρχαν δύο μετόχια της Μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών, προς τιμή του Αγίου Δημητρίου και του Προφήτη Ηλία, με 300 στρέμματα χωράφια από δωρεά του μοναχού Πολύκαρπου Σαρμουσακλιώτη. Υπήρχε κατοικία επτά δωματίων με πολλές αποθήκες και στάβλους. Σώθηκαν σε κάτοικο του Αγίου Πνεύματος Σερρών, δύο αποδείξεις ενοικιάσεων των αγροκτημάτων του 1870, με σφραγίδα του μετοχίου Αγίου Δημητρίου.[6]
Ερείπια του ναού της Αγίας Παρασκευής στο Ζελή (Απρίλιος 2016).
Από τον οικισμό Ζελή διερχόταν παλιός λιθόστρωτος δρόμος με κατεύθυνση από δυτικά προς ανατολικά, ο οποίος οδηγούσε στην πόλη των Σερρών και ονομαζόταν Καστρινόστρατα (η πόλη αποκαλούνταν παλιότερα από τους κατοίκους των γύρω χωριών Κάστρο, ενώ οι κάτοικοί της Καστρινοί, ονομασία προερχόμενη από το κάστρο της Ακρόπολης Σερρών). Η ύπαρξη του συγκεκριμένου δρόμου μαρτυράται και από τη λίθινη μονότοξη γέφυρα που υπάρχει έως σήμερα στο σημείο, για τη διέλευση του χειμάρρου με την ονομασία Ξηρόλακκος ή Σκαρδές. Η γέφυρα είναι κτισμένη με λαξευτούς τετραγωνισμένους πωρόλιθους που συνδέονται με ασβεστοκονίαμα και λιγοστό κεραμίδι. Έχει άνοιγμα καμάρας 5,8 μ., μήκος 10 μ., πλάτος 3 μ. και ύψος 3,4 μ. Στο νότιο τοίχο δυτικά του τόξου ήταν εντοιχισμένη, πριν την απόσπασή της, ιδρυτική επιγραφή.[5][7]
Οθωμανική περίοδος
Κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ο οικισμός ανήκε διοικητικά στον Καζά των Σερρών του Σαντζακίου των Σερρών του Βιλαετίου της Θεσσαλονίκης. Σε οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1454 καταγράφεται ως Ζιλί με πληθυσμό 314 περίπου χριστιανών και 10 μουσουλμάνων κατοίκων. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, είχε μετατραπεί σε τσιφλίκι, όπου οι κάτοικοί του ως πάροικοι καλλιεργούσαν τις αγροτικές εκτάσεις του Τούρκου μπέη.[5][8] Στον δυτικό λόφο κείτονταν η χριστιανική συνοικία και στον ανατολικό η μουσουλμανική. Εκεί είχε την έδρα του και τμήμα της οθωμανικής χωροφυλακής.
Ο οικισμός αναφέρεται στις οδοιπορικές σημειώσεις του Νικολάου Σχινά, ο οποίος στα μέσα της δεκαετίας του 1880 περιόδευσε ολόκληρη σχεδόν την επικράτεια της Μακεδονίας. Σε πορεία του από τις Σέρρες προς τη Δράμα, σημείωσε το Ζιλί ως ένα τσιφλίκι που αριθμούσε 25 ελληνόφωνες οικογένειες.[11] Στο άρθρο «Η επαρχία Σερρών κατά την εκκλησιαστικήν διαίρεσιν και την εκπαιδευτικήν κίνησιν» που δημοσιεύθηκε στο «Ημερολόγιο της Ανατολής» του 1986, το Ζηλί αναφέρεται ως ελληνόφωνο τσιφλίκι χωρίς σχολείο, με πληθυσμό 75 χριστιανούς και 50 οθωμανούς κατοίκους.[12] Το 1889, ο Στέφαν Βέρκοβιτς στο έργο «Τοπογραφικό-Εθνογραφικό Σκίτσο της Μακεδονίας», με στατιστικά στοιχεία της περιόδου 1857-1883, σημείωσε το Ζιλί ως ένα χωριό με 42 ελληνικά και 4 τουρκικά σπίτια.[13]
Σύμφωνα με τη μελέτη «Αι Σέρραι και τα προάστεια, τα περί Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρόμου» του Πέτρου Παπαγεωργίου, το 1894 ο οικισμός αριθμούσε πληθυσμό 75 χριστιανών και 50 μουσουλμάνων κατοίκων.[14] Στη στατιστική μελέτη του Βούλγαρου Βασίλ Κάντσωφ, εκτιμάται ότι το 1900 είχε 140 χριστιανούς και 20 μουσουλμάνους κατοίκους.[15] Τέλος, στην «Εθνολογική Στατιστική των Βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου» του Αθανάσιου Χαλκιόπουλου που εκδόθηκε το 1910 στην Αθήνα, αναφέρεται ότι ο οικισμός είχε πλέον 20 μουσουλμάνους κατοίκους.[16]
Σύγχρονη ιστορία
Ο οικισμός εγκαταλείφθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και οι κάτοικοι μετοίκησαν στα γειτονικά χωριά Χρυσό, Πεντάπολη και Νέο Σούλι. Προφορικές μαρτυρίες κατοίκων του Χρυσού Σερρών, των οποίων οι πρόγονοι έζησαν στο Ζελή, αναφέρουν ότι οι κάτοικοι εγκατέλειψαν τον οικισμό λόγω μιας επιδημίας χολέρας. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ο οικισμός εγκαταλείφθηκε κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908), εξαιτίας συγκρούσεων μεταξύ ενόπλων σωμάτων στην περιοχή.
Άλλωστε, αναφορά του οικισμού Ζελή έχει επιβιώσει στους στίχους του δημοτικού τραγουδιού «Ο Νικολάκης», που περιγράφει τον θανάσιμο τραυματισμό άνδρα του αντάρτικου σώματος του καπετάν Στρατή, από τουρκικό απόσπασμα, κατά την οπισθοχώρηση από απερίσκεπτη επίθεση εναντίον χωρικών του σχισματικού χωριού Δράνοβο στις 17 Απριλίου 1907.[17][18][19][20]
Με την εγκατάλειψη του οικισμού τα ερείπια λιθολογήθηκαν και οι πέτρες χρησιμοποιήθηκαν από οικογένειες που έφυγαν από τον οικισμό, για την ανέγερση νέων σπιτιών στο Χρυσό. Αργότερα, με το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, το Ζελή περιήλθε στην ελληνική επικράτεια και κατά την απογραφή του 1913 ήταν πλέον κατεστραμμένο και ακατοίκητο.[21] Το 1920 προσαρτήθηκε στη νεοσυσταθείσα κοινότητα Βεζνίκου (Άγιο Πνεύμα), μαζί με τα χωριά Δράνοβο και Καρλή-Κιοϊ (Χιονοχώρι).[22][23]
Με την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών τη δεκαετία του 1920, εγκαταστάθηκαν στο Ζελή ελάχιστες οικογένειες προσφύγων και κατά την απογραφή του 1928 είχε πληθυσμό 32 κατοίκων.[24] Εγκαταλείφθηκε οριστικά τη δεκαετία του 1930 και έπαψε να καταγράφεται στις ελληνικές απογραφές.[5]
Σήμερα, η ονομασία Ζελή αναφέρεται πλέον ως τοπωνύμιο και η τοποθεσία αποτελεί καλλιεργήσιμη έκταση, μεταξύ των κτηματολογικών ορίων των δημοτικών κοινοτήτων Χρυσού και Αγίου Πνεύματος.[25] Υπάρχουν ελάχιστα ίχνη από τα ερείπια των σπιτιών του οικισμού, ενώ στέκει ακόμη όρθιο μόνο το ιερό του ναού της Αγίας Παρασκευής. Σε απόσταση 40 μέτρων από την επαρχιακή οδό, νοτιοδυτικά από δεξαμενή, βρίσκεται η λίθινη γέφυρα του Ζελή.
