Γρηγόριος Ξενόπουλος
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Γρηγόριος Ξενόπουλος (Ελληνικά)
Γέννηση	9  Δεκεμβρίου 1867[1][2] Κωνσταντινούπολη
Θάνατος	14  Ιανουαρίου 1951[3][1][2] Αθήνα[4]
Ψευδώνυμο	G. Fremd
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	Ελληνικά[5] νέα ελληνική γλώσσα[6]
Σπουδές	Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (από 1883)
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	θεατρικός συγγραφέας συγγραφέας δημοσιογράφος πεζογράφος[7]
Αξιοσημείωτο έργο	Το φιόρο του Λεβάντε Στέλλα Βιολάντη Το μυστικό της Κοντέσσας Βαλέραινας
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	μέλος της Ακαδημίας Αθηνών πρόεδρος (Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών)
Βραβεύσεις	Αργυρός Σταυρός του Σωτήρος
Υπογραφή
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος (9 Δεκεμβρίου 1867 − 14 Ιανουαρίου 1951) ήταν Ζακυνθινός μυθιστοριογράφος, δημοσιογράφος και συγγραφέας θεατρικών έργων. Διετέλεσε αρχισυντάκτης στο ιδιαίτερα γνωστό περιοδικό, Η Διάπλασις των Παίδων, κατά την περίοδο 1896 - 1948. Κατά την αρχισυνταξία του Ξενόπουλου στο περιοδικό ήταν και ο βασικός του συντάκτης. Είναι χαρακτηριστική η υπογραφή του Σας ασπάζομαι, Φαίδων, που χρησιμοποιούσε στις επιστολές που υποτίθεται έστελνε στο περιοδικό.

Ήταν ο ιδρυτής και εκδότης του περιοδικού Νέα Εστία, το οποίο εκδίδεται ακόμα και σήμερα. Το 1931 έγινε ακαδημαϊκός. Μαζί με τους Παλαμά, Σικελιανό και Καζαντζάκη ίδρυσε την Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών, της οποίας ήταν και ο πρώτος πρόεδρος (1934-37).

Σήμερα, το σπίτι του συγγραφέα στην οδό Γαήτα στην πόλη της Ζακύνθου, έχει μετατραπεί σε πολιτιστικό χώρο προς τιμήν του. Συγκεκριμένα το ισόγειο φιλοξενεί την Ξενοπούλειο Παιδική Βιβλιοθήκη, ενώ ο πρώτος όροφος στεγάζει το μουσείο με προσωπικά είδη του συγγραφέα.^[8]

Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 9 Δεκεμβρίου 1867. Ο πατέρας του, Διονύσιος, καταγόταν από τη Ζάκυνθο, με απώτατες ρίζες από την Πελοπόννησο: οι Ξυνήδες ή Ξυνόπουλοι είχαν εγκατασταθεί στη βενετοκρατούμενη Ζάκυνθο τον 16ο αιώνα.^[9] Η μητέρα του Ευθαλία από την Πόλη με απώτατες ρίζες από την Καισάρεια^[10]. Ο πατέρας του είχε πάει αρχικά στην Αθήνα όπου στα χρόνια του Όθωνα κατατάχθηκε στο ιππικό και «ανδραγάθησε στην καταδίωξη της ληστείας».^[11] Όμως επειδή θεώρησε πως αδικήθηκε στις κρίσεις και τις προαγωγές — είχε φτάσει μέχρι τον βαθμό του υπίλαρχου^[12] — έφυγε για την Κωνσταντινούπολη όπου ασχολήθηκε με το εμπόριο.^[13] Η μητέρα του Ευθαλία ήταν μία από τις αδελφές ενός φίλου του πατέρα του Διονύσιου, του Νικόλαου Θωμά, φαρμακοποιού του Φαναρίου και μυρεψού του Πατριαρχείου, με τη μεσολάβηση του οποίου και έγινε ο γάμος των δύο.^[14]. Η μητέρα του είχε Φαναριώτική καταγωγή και ήταν αδελφή του μητροπολίτη Χαλκηδόνας Καλλίνικου.^[15] Έντεκα μήνες μετά τη γέννησή του μετέβη στη Ζάκυνθο.^[16] Ο Ξενόπουλος είχε άλλα πέντε αδέλφια: τη Μαρία-Αναστασία που πέθανε μωρό, την Όλγα, τον Στέφανο, την Αικατερίνη (πέθανε το 1934) και τη Χαρίκλεια.^[17] η οποία ασχολήθηκε με τη ζωγραφική και πέθανε το 1973^[18] Ο Ξενόπουλος συντηρούσε οικονομικά μέχρι τον θάνατό της τη μητέρα του και μετά με τη διαθήκη του μερίμνησε για την αδελφή του Χαρίκλεια.^[19] Ο Γρηγόριος έζησε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια στη Ζάκυνθο, μέχρι το 1883, όταν γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών για να σπουδάσει φυσικομαθηματικά, μετά από προτροπή του φίλου του Νικολάου Μοτσενίγου (αδερφού του συμμαθητή του Ξενόπουλου Σωτηρίου Μοτσενίγου), ο οποίος σπούδαζε ήδη φυσικομαθηματικός στην Αθήνα. Τις σπουδές του δεν τις ολοκλήρωσε ποτέ: από το πρώτο ήδη έτος είχε αρχίσει την ενασχόληση με τη λογοτεχνία, η οποία ήταν και η μοναδική πηγή εσόδων του.

Από το 1892 εγκαταστάθηκε μόνιμα πλέον στην Αθήνα και το 1894 νυμφεύθηκε την Ευφροσύνη Διογενίδη. Το ζευγάρι χώρισε ενάμιση χρόνο μετά, ενώ είχαν ήδη αποκτήσει μια κόρη και ο συγγραφέας νυμφεύθηκε ξανά το 1901 τη Χριστίνα Κανελλοπούλου, με την οποία απέκτησε άλλες δύο κόρες.

Συνεργάστηκε με πλήθος εφημερίδων και περιοδικών στις οποίες δημοσίευε μελέτες, άρθρα, διηγήματα και μυθιστορήματα. Το 1894 ανέλαβε τη διεύθυνση της Εικονογραφημένης Εστίας, το 1896 έγινε αρχισυντάκτης του περιοδικού Η Διάπλασις των Παίδων, του οποίου ήταν και συνδρομητής κατά τα παιδικά του χρόνια. Από το 1901 έως το 1912 δημοσίευε στο περιοδικό Παναθήναια λογοτεχνικά έργα και μελέτες> Από το 1913 έως το 1930 συνεργάστηκε με την εφημερίδα Έθνος γράφοντας μυθιστορήματα σε συνέχειες. Από το 1930 έως το 1945 τα μυθιστορήματά του δημοσιεύονταν κυρίως στην εφημερίδα Αθηναϊκά Νέα. Το 1927 ίδρυσε το περιοδικό Νέα Εστία, του οποίου ήταν διευθυντής ως το 1934. To 1939 έγινε μέλος της πρώτης επιτροπής Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων.

Κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο του 1940 ο Γρηγόριος Ξενόπουλος μαζί με άλλους Έλληνες λογίους προσυπέγραψε την Έκκληση των Ελλήνων Διανοουμένων προς τους Διανοούμενους ολόκληρου του Κόσμου με την οποία αφενός μεν καυτηριαζόταν η κακόβουλη ιταλική επίθεση, αφετέρου δε διέγειρε την παγκόσμια κοινή γνώμη σε επανάσταση συνειδήσεων για κοινό νέο πνευματικό Μαραθώνα.

Στην Κατοχή συμμετείχε στην ελληνόφωνη ιταλική εφημερίδα Κουαδρίβιο που προήγαγε τη συνεργασια με τους Ιταλούς^[20].

Πέθανε στην Αθήνα στις 14 Ιανουαρίου 1951 και κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη.

Ο Ξενόπουλος ήταν πολυγραφότατος συγγραφέας. Έγραψε πάνω από 80 μυθιστορήματα και πλήθος διηγημάτων. Πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα το 1888 με το μυθιστόρημα Ο ανθρωπος του κόσμου. Αυτό και το επόμενο μυθιστόρημά του, Νικόλας Σιγαλός (1890), «αθηναϊκά» μυθιστορήματα, ήταν αποτυχημένα. Έπειτα στράφηκε στην έμπνευση από την πατρίδα του και έγραψε κάποια από τα καλύτερά του έργα, Μαργαρίτα Στέφα (1893), Κόκκινος βράχος (1905). Ακολούθησαν έργα «αθηναϊκά», τα σημαντικότερα από τα οποία είναι Ο πόλεμος (1914) και Οι μυστικοί αρραβώνες (1915) και το «ζακυνθινό» Λάουρα (1915), επίσης ένα από τα καλύτερά του. Η πιο φιλόδοξη συγγραφική του απόπειρα ήταν η κοινωνική τριλογία Πλούσιοι και φτωχοί (1919), Τίμιοι και άτιμοι (1921), Τυχεροί και άτυχοι (1924). Τα δύο πρώτα αναγνωρίζονται ως τα καλύτερα και πιο ώριμα έργα του. Άλλα αξιόλογα έργα του που ακολούθησαν είναι τα: Αναδυομένη (1925), Ισαβέλλα (1923), Τερέζα Βάρμα-Δακόστα (1925).

Τα έργα του διαδραματίζονται στην Αθήνα και τη Ζάκυνθο. Θεωρείται ο εισηγητής του «αστικού μυθιστορήματος», δηλαδή του μυθιστορήματος που διαδραματίζεται στα αστικά κέντρα (βλ. Ελληνική πεζογραφία 1880-1930). Βασικό θέμα στα έργα του είναι ο έρωτας, κυρίως έρωτας μεταξύ ατόμων από διαφορετικές τάξεις.

Η ικανότητά του να γράφει εύκολα και γρήγορα τον οδήγησε κάποιες φορές σε «εκπτώσεις» ως προς την ποιότητα. Πολλοί τον κατηγόρησαν, όταν άρχισε να δημοσιεύει μυθιστορήματα σε συνέχειες, ότι έκανε πολύ εύκολα παραχωρήσεις στα γούστα του αναγνωστικού κοινού και ότι χρησιμοποιούσε συχνά προκλητικές για την εποχή ερωτικές σκηνές για να κερδίζει χρήματα. Όλοι όμως επισημαίνουν αρετές του έργου του, όπως η αφηγηματική ευχέρεια, η ικανότητα να κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη και η παρατηρητικότητα.

Ο Ξενόπουλος και το αστικό μυθιστόρημα

Τα έργα του Ξενόπουλου είναι περισσότερο για ψυχαγωγία παρά για φιλολογική ανάλυση. Ο αστικός ρεαλισμός που επικρατούσε αυτή την εποχή στην Ευρώπη και στην Αμερική επηρεάζει και τα έργα του Ξενόπουλου. Για το λόγο αυτό ο Ξενόπουλος θεωρείται από πολλούς εισηγητής του αστικού μυθιστορήματος με προσπάθειες για την αντανάκλαση της ίδιας της πραγματικότητας. Ας μη ξεχνάμε ότι ο Ξενόπουλος ανήκει στη γενιά του 1880, χρονολογία η οποία αποτελεί σταθμό στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Αρχή νεοελληνικής αναγέννησης με τον Παλαμά αλλά και τον Ροΐδη με το μυθιστόρημα του Η Πάπισσα Ιωάννα).

Ο Ξενόπουλος υπήρξε γνώστης της σχετικής παράδοσης αλλά και καινοτόμος νεωτεριστής. Η στροφή του προς τον αστικό ρεαλισμό υπήρξε βασικά ιδιάζουσα παρέκκλιση από την ηθογραφία. Ο αστικός ρεαλισμός χρησίμευε για την κάλυψη του κενού – την απουσία ενός μέσου στρώματος αναγνωστών που θα λειτουργούσε ως ενδιάμεσος χώρος για μια πολύπλευρη ανάπτυξηλογοτεχνικής γραφής. Τα πρώτα του μυθιστορήματα εξελίσσονται στην Αθήνα με υλικό τη φοιτητική ζωή, πριν ο συγγραφέας κλείσει τα 30. Παραμένει πάντα ο ψυχογράφος. Ο Ξενόπουλος χρησιμοποιεί περιστατικά και από την ίδια του τη ζωή με τρόπο όμως που αυτά να περνάνε σαν φανταστικά.

Το πρώτο του θεατρικό έργο, Ο ψυχοπατέρας, παρουσιάστηκε το 1895. Από τις αρχές του αιώνα άρχισε να συνεργάζεται με τη Νέα Σκηνή του Κων/νου Χρηστομάνου. Τα σπουδαιότερα θεατρικά του έργα είναι: Το μυστικό της Κοντέσσας Βαλέραινας (1904), η Στέλλα Βιολάντη (1909, με τη Μαρίκα Κοτοπούλη), Φοιτηταί. Ο Ξενόπουλος έγραψε συνολικά 46 διαφορετικά θεατρικά έργα. Το 1901 πρωταγωνίστησε μαζί με τον Παλαμά για την ίδρυση της Νέας Σκηνής και χάρη στη γνώση ξένων γλωσσών ενημερωνόταν έγκαιρα για σημαντικά πνευματικά συμβάντα στις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες. Έγραφε προλόγους για τον Ίψεν και ζούσε το θέατρο, ζυμωνόταν η καθημερινή ζωή του με αυτό. Πολλά δράματα του είχαν αρχικά γραφτεί ως πεζογραφήματα και έπειτα μεταφέρθηκαν στη σκηνή. (Π.χ. Έρως εσταυρωμένος - Στέλλα Βιολάντη). Μετέφρασε και διασκεύασε αρκετά ξένα έργα και η στάθμη της γραφής του ήταν σε όλες τις περιπτώσεις υψηλά. Συμμετείχε σε διάφορες επιτροπές δραματουργικών διαγωνισμών και το Βασιλικό Θέατρο της Αθήνας εγκαινιάστηκε στα 1932 με δικό του έργο «Ο θείος Όνειρος».

Τα περισσότερα έργα του Ξενόπουλου είναι τρίπρακτα (28). Στην πρώτη πράξη τίθεται συνήθως το θέμα και χαρακτηρίζονται τα πρόσωπα, στη δεύτερη εντείνεται η πλοκή και κορυφώνεται το δράμα και στην τρίτη έρχεται η λύση. Ο Ξενόπουλος χτίζει μεθοδικά φράση με φράση, προετοιμάζει τα επερχόμενα περιστατικά που φαίνονται λίγο άσχετα με το κύριο θέμα, αλλά αποδεικνύονται αναγκαία. Η Στέλλα Βιολάντη (στην οποία προχωρεί με γρήγορο ρυθμό από την ευχάριστη ατμόσφαιρα ενός ζακυνθινού σπιτιού στη συγκλονιστική κορύφωση του εκούσιου θανάτου της νύμφης) υπήρξε πρότυπο για άλλα 2 γνωστά θεατρικά έργα που αν και γράφτηκαν πιο μετά υστερούν σε δραματική τεχνική.

Οι κατηγορίες των έργων του: Ο Ξενόπουλος έγραψε με την ίδια επιτυχία και δράματα και κωμωδίες κυρίως με θέμα τον έρωτα. Τα έργα του είναι ηθογραφίες που αναδεικνύουν τη ζωή μιας εποχής η μιας τοπικής κοινωνίας, τοπικές και εποχικές ιδιαιτερότητες παίρνουν συχνά ισχύ άγραφων νόμων που επιβάλλονται μέσα από την κοινωνία. Τα έργα του ταξινομούνται είτε στη Ζάκυνθο είτε στην Αθήνα και ο Ξενόπουλος έρχεται να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ των 2 Σχολών, της Αθηναϊκής και της Επτανησιακής.

Ζακυνθινά έργα: Στέλλα Βιολάντη, Ραχήλ, Φωτεινή Σάντρη, Ο ποπολάρος

Αθηναϊκά: Φοιτηταί, Ψυχοσάββατο, Το ανθρώπινο

Ιδιαιτέρως αξιόλογη ήταν η συμβολή του στην κριτική. Στο περιοδικό Παναθήναια δημοσίευσε πλήθος μελετών για πολλούς συγγραφείς, όπως οι Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Γιάννης Καμπύσης και Δημήτριος Βικέλας. Εκείνος πρωτοπαρουσίασε στο αθηναϊκό αναγνωστικό κοινό τον Κ. Π. Καβάφη, το 1903.

Ο Ξενόπουλος, αν και προερχόταν από εύπορη οικογένεια δεν ήταν αριστοκράτης. Παρακολουθούσε ωστόσο τα προβλήματα των ανερχόμενων αστών όσο και των πιο φτωχών. Ερχόμενος στην Αθήνα έφερε μαζί του την ιδέα του ανθρωπιστικού σοσιαλισμού. Στην Αθήνα ήρθε σε επαφή με τον Δρακούλη και τους άλλους επικεφαλής του σοσιαλιστικού κόμματος, ενώθηκε με αυτούς και βοήθησε στην έκδοση των σοσιαλιστικών εφημερίδων «Άρδην» και «Κοινωνία». Το 1885 έγινε μάλιστα συντάκτης του «Άρδην». Τις θέσεις του για τον σοσιαλισμό μπορούμε να δούμε καλύτερα στο Πλούσιοι και Φτωχοί. Ο Ξενόπουλος πίστευε σ΄ένα σοσιαλισμό που θα άλλαζε την κοινωνία χωρίς βίαιες ανατροπές. Σιγά-σιγά οι άνθρωποι θα καταλάβαιναν το συμφέρον τους, οι πλούσιοι και οι φτωχοί θα έρχονταν σε συνεννόηση χωρίς βία. Μόνο ο σοσιαλισμός θα μπορούσε να βάλει τέλος στον διαχωρισμό των 2 φυλών. Το ιδανικό του σοσιαλισμού θα εξασφάλιζε σε κάθε άνθρωπο οποιασδήποτε ράτσας τροφή, κατοικία και ενδυμασία, αλλά δεν μπορεί να καταλήξει ποτέ σε μία εντελώς ισότητα. Αρχικά ο Ξενόπουλος θεώρησε τις σοσιαλιστικές ιδέες τις μόνες που θα μπορούσαν να διορθώσουν την ανισότητα μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Ωστόσο την εφαρμογή των σοσιαλιστικών ιδεών δεν την ήθελε βίαια με ανατροπές και επαναστάσεις που θα δημιουργούσαν θύματα. Με την άνοδο του πνευματικού επιπέδου του λαού –πίστευε- θα καταλάβαιναν οι άνθρωποι το πραγματικό τους συμφέρον. Για τον λόγο αυτό θεωρούσε το γράψιμο ως οφειλή διαπαιδαγώγησης και έργο ευθύνης υπέρ του συνόλου.

• Ελληνικού αγώνος το τριακοσιάδραχμον έπαθλον. Αθήνα, Χιώτης, 1885.
• Μητρυιά. Αθήνα, παράρτημα του περιοδικού Εστία, 1890.
• Στρατιωτικά διηγήματα. Αθήνα, Κασδόνης, 1892.
• Διηγήματα· Σειρά πρώτη. Αθήνα, τυπ. Κωνσταντινίδη, 1901.
• Διηγήματα· Σειρά δευτέρα. Αθήνα, τυπ. Κωνσταντινίδη, 1903 (περιλαμβάνει τα διηγήματα «Έρως εσταυρωμένος» / είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό «Παναθήναια» το 1901, «Ο τρελλός με τους κόκκινους κρίνους», «Η φούρκα», «Εις παιδαγωγός», «Το μυστικόν της Βαλέραινας», «Κάιν και Άβελ», «Η ευχαριστία», «Η λιτανεία του Φώσκολου» και «Οι γέροι»)
• Διηγήματα· Σειρά τρίτη. Αθήνα, Κολλάρος, 1907.
• Ο κακός δρόμος και άλλα καινούργια διηγήματα (1908-1911). Αθήνα, Φέξης, 1912.
• Στέλλα Βιολάντη ή Έρως εσταυρωμένος και κάποια άλλα διαλεχτά διηγήματα. Αθήνα, Φέξης, 1914.
• Οι ερωτευμένοι και άλλα διηγήματα. Αθήνα, έκδοση Φιλολογικής Κυψέλης, χ.χ.
• Η αναθρεφτή. Αθήνα, Γανιάρης, 1918.
• Πετριές στον ήλιο. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1919.
• Το Ζακυνθινό μαντήλι και άλλα δέκα διαλεχτά διηγήματα. Αθήνα, Γανιάρης, 1921.
• Αθηναϊκά διηγήματα· Ιστορία μιας χωρισμένης. Αθήνα, Γανιάρης, 1924.
• Ο Μινώταυρος και άλλα νέα διηγήματα (1921-1924). Αλεξάνδρεια, εκδ. του περ. Γράμματα, 1925.
• Πώς πολεμούν; Αθήνα, έκδοση της εφημερίδας Ελληνικόν Μέλλον, 1935
• Ο τρελλός με τους κόκκινους κρίνους. Αλεξάνδρεια, Κασιγόνης, 1926.
• Αθανασία και άλλα 24 διηγήματα. Αθήνα, εκδ. «Οι φίλοι του βιβλίου», 1944.
• Η γάτα του παπά, Αθήνα, εκδ. «Εθνικόν Ημερολόγιον του Σκόκου» 1913

• Θαύματα του Διαβόλου. Αθήνα, Ραφτάνης, 1883.
• Άνθρωπος του κόσμου. Αθήνα, Γραφείον Εκλεκτών Μυθιστορημάτων, 1888.
• Νικόλας Σιγαλός. Αθήνα, τυπ. Κορίννης, 1890.
• Μαργαρίτα Στέφα. Αθήνα, Κολλάρος, 1906 (πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό «Εικονογραφημένη Εστία», 1893)
• Ο κόκκινος βράχος. Αθήνα, τυπ. Εστία, 1915 (πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό «Παναθήναια» το 1905 / διασκευάστηκε για το θέατρο το 1908 με τίτλο Φωτεινή Σάντρη)
• Ο πόλεμος. Αθήνα, Κολλάρος, 1919 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1914).
• Η τιμή του αδελφού (α΄). Αθήνα, Κολλάρος, 1920 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1914).
• Λάουρα· το κορίτσι που σκοτώνει. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1921 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1917).
• Αφροδίτη (α΄) Η γυναίκα που σε χάνει, (β΄) Η γυναίκα που σε σώζει. Αθήνα, Κολλάρος, 1922 (πρώτη δημοσίευση ως «Ολέθριος έρως» σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1913)
• Η τιμή του αδελφού (β΄). Αθήνα, Κολλάρος, 1923 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1914).
• Ο κόσμος κι ο Κοσμάς. Αθήνα, Κολλάρος, 1923 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1918).
• Ισαβέλλα. Αλεξάνδρεια. Κασιγόνης, 1923.
• Η τρίμορφη γυναίκα. Αθήνα, Κολλάρος, 1924 (πρώτη δημοσίευση ως «Τα τρελοκόριτσα» σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1917).
• Αναδυομένη. Αθήνα, Κολλάρος, 1925 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1923).
• Τερέζα Βάρμα Δακόστα· ένας σύγχρονος Μεσαίωνας. Αθήνα, Κολλάρος, 1926 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» από 24 Απριλίου 1925 έως 24 Ιουλίου 1925).
• Πλούσιοι και φτωχοί. Αθήνα, Κολλάρος, 1926 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1919).
• Τίμιοι και άτιμοι. Αθήνα, Κολλάρος, 1926 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» από 10 Οκτωβρίου 1921 έως 5 Φεβρουαρίου 1922).
• Τυχεροί και άτυχοι. Αθήνα, Κολλάρος, 1927 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1924)
• Ο κατήφορος· αθηναϊκόν μυθιστόρημα. Αθήνα, Κολλάρος, 1928 (πρώτη δημοσίευση ως «Παγίδες για κορίτσια» σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1921 / διασκευάστηκε για το θέατρο το 1930 με τίτλο «Χαίρε νύμφη»).
• Μυστικοί αρραβώνες. Αθήνα, Κολλάρος, 1929 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος», από 22 Νοεμβρίου 1915 έως 12 Μαΐου 1916).
• Ο γάμος της Λίτσας. Αθήνα, τυπ. Αφων Γεράρδου, 1929.
• Ανάμεσα σε τρεις γυναίκες. Αθήνα, Κολλάρος, 1930 (πρώτη δημοσίευση ως «Τρεις γυναίκες· Μίνα, Τίνα, Δώρα» σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1918).
• Ο Κοσμάκης· ιστορία ενός φυσιολογικού αρρώστου (α΄) (Το πρωτοξύπνημα). Αθήνα, Κολλάρος, 1930 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1923).
• Ο Κοσμάκης· ιστορία ενός φυσιολογικού αρρώστου (β') (Το κέντρον). Αθήνα, Κολλάρος, 1930 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1923).
• Ο Κοσμάκης· ιστορία ενός φυσιολογικού αρρώστου (γ΄) (Τελευταία όνειρα). Αθήνα, Κολλάρος, 1930 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1923).
• Ο Κοσμάκης· ιστορία ενός φυσιολογικού αρρώστου (δ΄) (Ο γυρισμός). Αθήνα, Κολλάρος, 1930 (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1923).
• Αντάρτης (δημοσιεύτηκε στην «Εστία» το 1913 και με άλλο τέλος στο «Έθνος» το 1924) (διασκευάσθηκε για το θέατρο το 1933 με τίτλο «Ποπολάρος»)
• Το φάντασμα· μια παλιά ζακυνθινή ιστορία (πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην εφημερίδα «Έθνος» το 1914) (επανεκδόθηκε το 1940 ως «Τα τρία καρφιά»).
• Η τιμή του συζύγου (1915)
• Ελβίρα (1915) (επανεκδόθηκε το 1928 ως «Μερσέδες ή πύργοι στην Ισπανία»)
• Η μοδιστρούλα (1916)
• Μενεξεδένιο μπουκετάκι (1917)
• Η Σμυρνιά (1920)
• Σαν εκκλησιά στην ερημιά (1920)
• Ο γιος μου κι η κόρη μου (1921)
• Απ' την κουζίνα στο χαρέμι (1923)
• Ιστορία μιας χωρισμένης (1924)
• Ιστορία ενός ανδρόγυνου (1924)
• Το μαρτύριον μιας νέας αγίας (1925)
• Μια μοντέρνα οικογένεια (1925)
• Μια μικρή εκδίκηση (1926)
• Η νύχτα του εκφυλισμού (1926)
• Μάνα και θυγατέρα (1926)
• Πιστή στον έρωτα (1926)
• Τ' όνειρο του διαζυγίου (1928)
• Πνεύματα (1930)
• Το κορίτσι που αγάπησε (1930)
• Χωρίς τίποτα (1931)
• Ο γάμος του Νάσου (1932)
• Η μεγάλη αγάπη (δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στα «Παναθήναια» το 1932)
• Παυλίνα· ένα κορίτσι στη βιοπάλη (δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στα «Αθηναϊκά Νέα» το 1933)
• Αφού έριξε τα τείχη (1933)
• Τηλέρως· μια παράξενη ερωτική ιστορία (1933) (επανεκδόθηκε το 1935 ως «Λίζα»)
• Έρως το παν· Μαίρη, Φώφη, Ζωή (1933)
• Η νίκη της Παυλίνας (το 1934)
• Η γυναίκα που την τρέλαναν (1934)
• Πρόσφυγες (1934)
• Γκιοβάννα (1934)
• Μαίρη και Μαρίνα (1934)
• Η παρούσα ώρα (1935)
• Ο δικηγόρος (1935)
• Ρηγγίνα Λέζα (1936) (δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στα «Αθηναϊκά Νέα» από 21 Δεκεμβρίου 1935 έως 9 Απριλίου 1936)
• Η μάνα και οι κόρες της (δημοσιεύτηκε στην «Ελευθέρα Γνώμη» το 1936 και ως «Μίνα» στο περιοδικό «Διάβασέ με» την ίδια χρονιά)
• Μεγάλη γυναίκα (1936)
• Τζέννυ (1936) (συνέχεια του «Η μεγάλη αγάπη» / 1932)
• Η ψεύτρα (1936)
• Παλιά Αθήνα (1936)
• Μεγάλη περιπέτεια (δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στα «Αθηναϊκά Νέα» από 16 Μαρτίου 1937 έως 2 Ιουλίου 1937)
• Στην αυγή της ζωής (1937)
• Ευτυχία (1937)
• Η άπιστη (1937)
• Ο μικρός Δον Κιχότης (1938)
• Δίλημμα (1938)
• Απάνεμα βράδια (δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στα «Αθηναϊκά Νέα» από 13 Ιουνίου 1938 έως 25 Σεπτεμβρίου 1938)
• Ζήλεια χωρίς αγάπη (1939)
• Η μοίρα του Μαρή (δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στα «Αθηναϊκά Νέα» από 26 Ιουνίου 1939 έως 7 Σεπτεμβρίου 1939)
• Ένας αλλόκοτος γάμος (1939)
• Δεν ήταν γραφτό (1939)
• Τρεις αδελφές (1940)
• Ο σύζυγος της θεατρίνας (1940)
• Αρραβωνιασμένοι στα ψέματα (1941)
• Φωτεινή (1942)
• Η περιπέτεια της Μαρίνας (1942)
• Ο ουρανοκατέβατος (1943)
• Οι σύζυγοι της Νίνας (1944)
• Μικρομέγαλες (1944)
• Η απερίγραπτη (1945)

• 11 Αυγούστου 1895 - «Ο ψυχοπατέρας», από τον θίασο του Νικόλαου Λεκατσά
• 3 Δεκεμβρίου 1895 - «Ο τρίτος», από τον θίασο Λεκατσά
• 30 Ιουλίου 1904 - «Το μυστικό της Κοντέσας Βαλέραινας», από τον θίασο της Νέας Σκηνής (θεατρική διασκευή του διηγήματός του «Το μυστικόν της Βαλέραινας»)
• 21 Ιουλίου 1908 - «Η ξανθή περούκα», από τον θίασο Κυβέλης (διασκευή ενός διηγήματος του Τσέχωφ)
• 11 Αυγούστου 1908- «Φωτεινή Σάντρη», από τον Θίασο Κυβέλης
• 10 Ιανουαρίου 1909 - «Στέλλα Βιολάντη»,θίασος Κυβέλης (Πάτρα)
• 15 Ιουνίου 1909 - «Ραχήλ», θίασος Κυβέλης (διασκευάστηκε σε μυθιστόρημα και κυκλοφόρησε το 1937 με τίτλο «Μεγάλη περιπέτεια»)
• 10 Ιουλίου 1910 - «Ο πειρασμός», Θίασος Κυβέλης. (Το έργο πρωτοπαίχτηκε με τον τίτλο, «Ένα σπίτι άνω - κάτω» και ο Ξενόπουλος παρουσιάστηκε με το ψευδώνυμο G. Fremd)
• 13 Ιουλίου 1911 - «Ψυχοσάββατο», θίασος Κυβέλης
• 27 Ιουλίου 1911 - «Χερουβείμ», Θίασος Κυβέλης
• 14 Μαΐου 1912 - «Πολυγαμία», θίασος Μαρίκας Κοτοπούλη
• 14 Σεπτεμβρίου 1912 - «Μονάκριβη», θίασος Κυβέλης, (στο πρόγραμμα της παράστασης αναγράφεται και πάλι με ψευδώνυμο, αυτή τη φορά ονομάζεται Roberto Stani)
• 30 Σεπτεμβρίου 1913 - «Το ζευγάρωμα», Θίασος Κυβέλης (διασκευάστηκε σε μυθιστόρημα και κυκλοφόρησε το 1943 με τίτλο «Σαν τα πουλάκια»)
• 26 Ιουνίου 1914 - «Το φιόρο του Λεβάντε», από τον θίασο του Νίκου Πλέσσα
• 29 Ιουνίου 1915 - «Δεν είμαι εγώ», από τον θίασο του Πλέσσα
• 26 Μαΐου 1916 - «Ο έρως θριαμβεύει», από τον θίασο Κυβέλης
• 8 Σεπτεμβρίου 1916 - «Η τιμή του αδερφού», θίασος Κοτοπούλη
• 10 Ιουνίου 1917 - «Ντετέκτιβ», Θίασος Πλέσσα
• 9 Ιουλίου 1918 - «Ο Νίκος γυναίκα», θίασος Πλέσσα (διασκευή του έργου του «Η ξανθή περούκα»)
• 8 Ιουλίου 1919 - «Οι φοιτητές», θίασος «Εταιρεία Ελληνικού θεάτρου»
• 22 Σεπτεμβρίου 1920 - «Πεπρωμένα», Θίασος Κυβέλης (διασκευάστηκε σε μυθιστόρημα και κυκλοφόρησε το 1923 ως «Ισαβέλλα»)
• 20 Ιουνίου 1921 - «Το ανθρώπινο», θίασος Αιμ. Βεάκη - Χρ. Νέζερ
• 4 Ιουνίου 1923 - «Μαριτάνα», θίασος Κυβέλης (διασκευάστηκε σε μυθιστόρημα και κυκλοφόρησε το 1923 με τίτλο «Ο αρραβωνιαστικός μου»)
• 18 Ιουνίου 1923 - «Η εξαδέλφη μου», θίασος Αλίκης (διασκευή του μυθιστορήματος της Jean de La Brète)
• 16 Σεπτεμβρίου 1924 - «Η τρίμορφη γυναίκα», θίασος Κυβέλης
• 27 Ιουλίου 1925 - «Η δίκη του Θανάση», θίασος Κυβέλης (διασκευή του έργου του «Η τιμή του αδελφού»)
• 4 Σεπτεμβρίου 1926 - «Η αναδυομένη», θίασος «Οι νέοι»
• 28 Μαΐου 1931 - «Χαίρε νύμφη», θίασος Αλίκης
• 19 Μαρτίου 1932 - «Θείος όνειρος», θίασος Εθνικού θεάτρου
• 1 Αυγούστου 1932 - «Ανιέζα», θίασος Αλίκης- Κ. Μουσούρη- Χρ. Νέζερ
• 14 Φεβρουαρίου 1933 - «Ο ποπολάρος», Εθνικό Θέατρο (θεατρική διασκευή της νουβέλας του «Αντάρτης»)
• 31 Αυγούστου 1933 - «Να ξαναπάρεις τη γυναίκα σου», θίασος Αλίκης
• 16 Ιουλίου 1935 - «Έτσι είναι ο κόσμος», θίασος Αλίκης
• 3 Οκτώβρη 1936 - «Τόπο στα νειάτα», θίασος Μιράντας (διασκευή του ομώνυμου έργου του Λ. Φοντόρ)
• 5 Μαρτίου 1951 - «Η καλλιτέχνις», (μονόπρακτο που απαγγέλθηκε σε μια ποιητική βραδιά του Εθνικού θεάτρου)

^[22]

• Η απολογία μου. Ζάκυνθος, Καψοκέφαλος, 1884.
• Ευάγγελος Παντόπουλος. Αθήνα, Εστία, 1893.
• Η κωμωδία του Αριστείου. Αθήνα, 1921.
• Στάχυα και παπαρούνες Α΄. Αθήνα, Κολλάρος, 1923.
• Μαλακάσης - Ο ποιητής και ο άνθρωπος. Αθήνα, Παρθενών, 1943 (στη σειρά Σύγχρονοι Έλληνες ποιητές).

• Παιδικόν θέατρον. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1906.
• Η αδελφούλα μου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1923.
• Παιδικόν θέατρον Α΄. Αθήνα, Κολλάρος, 1926.
• Παιδικόν θέατρον Β΄. Αθήνα, Κολλάρος, 1926.
• Ο Πύργος του Βοσπόρου και άλλα διηγήματα. Αθήνα, Κολλάρος, 1927.
• Το καλό μου το βιβλίο. Αθήνα, Κολλάρος, 1931.
• Ο μπέμπης αρχιλήσταρχος - Θηριοτροφείο Τοτού και συντροφία. Αθήνα, Δημητράκος, 1932.
• Σας ασπάζομαι, Φαίδων. Αθήνα, Οι φίλοι του βιβλίου, 1947.

• Η ζωή μου σαν μυθιστόρημα (δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στα «Αθηναϊκά Νέα» από τον Σεπτέμβριο του 1938 έως τον Φεβρουάριο του 1939)

• Ανακήρυξή του ως έναν από τους τρεις κορυφαίους συγγραφείς, πεζογράφους και ποιητές όλων των εποχών^{[εκκρεμεί παραπομπή]}.
• Ιδρυτής και διευθυντής του λογοτεχνικού περιοδικού «Νέα Εστία» το 1945.
• Βράβευσή του από την επίσημη πολιτεία με το παράσημο του «Αργυρού Σταυρού του Σωτήρος Χριστού» το 1912.
• Βράβευσή του από την Ακαδημία Γραμμάτων και Τεχνών με το «Αριστείο των Γραμμάτων και των Τεχνών» το 1922.
• Βράβευσή του από την Ακαδημία των Αθηνών για το λογοτεχνικό του έργο, το 1929.
• Ορκίστηκε Πρόεδρος του Εθνικού Θεάτρου το 1931.
• Εκλέχτηκε ως τακτικό μέλος της Ακαδημίας των Αθηνών από όπου και πήρε το βραβείο το 1931.
• Δημιουργία Μουσείου στη γενέτειρά του Ζάκυνθο, με το όνομά του.
• Ανακήρυξή του ως ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ευρωπαϊκού νατουραλισμού^{[εκκρεμεί παραπομπή]}.

Ελληνικές θεατρικές παραστάσεις των έργων του Ξενόπουλου

Στη Βικιθήκη υπάρχει υλικό που έχει σχέση με το θέμα:   Συγγραφέας:Γρηγόριος Ξενόπουλος

• Απ. Σαχίνη, Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, εκδ. Γαλαξίας, Αθήνα 1971.
• Η παλαιότερη πεζογραφία μας, εκδ. Σοκόλη.
• Το φάντασμα, εκδ. αδελφοί Βλάσση.
• Μυστικοί αρραβώνες, εκδ. αδελφοί Βλάσση.
• Στέλλα Βιολάντη Ισαβέλλα, εκδ. αδελφοί Βλάσση.
• Η Άπιστη, εκδ. αδελφοί Βλάσση.

• Γρηγόριος Ξενόπουλος, "Η ζωή μου σαν μυθιστόρημα. Αυτοβιογραφία", στο: Γρηγόριου Ξενόπουλου, Άπαντα, τομ. 1ος, εκδ. Μπίρης, [1972], β'εκδ., σελ. 55-363.
• Μαρία Τριχιά-Ζούρα, Η αυτοβιογραφία του Γρηγόριου Ξενόπουλου, Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Σχολή Φιλοσοφική. Τμήμα Φιλολογίας. Τομέας Νεοελληνικής Φιλολογίας, 2001.

• Ελίζα-Αννα Δελβερούδη, «Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος στον κινηματογράφο: Ο κόκκινος βράχος του Γρηγόρη Γρηγορίου», στο: Γρηγόριος Ξενόπουλος, Πενήντα χρόνια από τον θάνατο ενός αθάνατου (1951-2001), Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 2003, σ. 189-203.
• Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Τα μονόπρακτα έργα του Γρηγόριου Ξενόπουλου». Παράβασις, τόμ. 8, 2008, σσ. 483-504.
• Στέλλα Βατούγιου, «Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος και ο κινηματογράφος», Πρακτικά Συνεδρίου: Γρηγόριος Ξενόπουλος 50 χρόνια μετά... Συμβολή στην έρευνα του έργου του, Ζάκυνθος 2001, Πλατύφορος, Αθήνα 2005, σ. 101-120.

Στα Βικιφθέγματα υπάρχει υλικό σχετικό με το λήμμα:    Γρηγόριος Ξενόπουλος

• Μουσείο Γρηγορίου Ξενόπουλου Αρχειοθετήθηκε 2014-02-05 στο Wayback Machine.
• Το Ε.Λ.Ι.Α. διαθέτει τη βιβλιογραφία του Γρηγορίου Ξενόπουλου σε ψηφιακή μορφή.
• Εδώ μπορείτε να βρείτε μια εκτενή βιβλιογραφία του συγγραφέα [1] Αρχειοθετήθηκε 2007-02-16 στο Wayback Machine.
• Γρηγόριος Ξενόπουλος (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)