Ο Γεράρδος της Κρεμόνας (λατ.Gerardus Cremonensis, περ. 1114 – 1187) ήταν Ιταλόςμεταφραστής επιστημονικών βιβλίων από την αραβική γλώσσα στη λατινική. Εργάσθηκε στο Τολέδο, όπου οι βιβλιοθήκες περιείχαν πολλά αραβικά βιβλία από την περίοδο. Τα περισσότερα από τα αντίστοιχα έργα είχαν αρχικώς γραφεί στην ελληνική γλώσσα και, μολονότι ήταν γνωστά στην Κωνσταντινούπολη και στην Ελλάδα, δεν ήταν διαθέσιμα στη Δυτική Ευρώπη, ούτε στην ελληνική, ούτε στη λατινική γλώσσα. Ο Γεράρδος της Κρεμόνας θεωρείται ο σημαντικότερος μεταφραστής στη Σχολή Μεταφραστών του Τολέδο, η οποία αναζωογόνησε τη μεσαιωνική Δυτική Ευρώπη τον 12ο αιώνα μεταδίδοντας πλήθος γνώσεων των αρχαίων Ελλήνων και των Αράβων στην αστρονομία, την ιατρική και άλλες επιστήμες, καθιστώντας τις γνώσεις αυτές διαθέσιμες στη λατινική γλώσσα. Η διασημότερη ίσως μετάφραση του Γεράρδου είναι εκείνη της Αλμαγέστης, απευθείας από αραβικά χειρόγραφα που βρίσκονταν στο Τολέδο.
Σύγχυση προκαλεί το ότι εμφανίζονται δύο μεταφραστές από την αραβική στη λατινική με το όνομα «Γεράρδος της Κρεμόνας»: Ο κυρίως αναφερόμενος εδώ, ενεργός κατά τον 12ο αιώνα, που επικεντρώθηκε σε έργα αστρονομίας και άλλων φυσικών επιστημών, και ένας άλλος, ενεργός κατά τον 13ο αιώνα, που επικεντρώθηκε σε συγγράμματα ιατρικής (βλ. τελευταία ενότητα του λήμματος).
Βιογραφικά στοιχεία
Ο Γεράρδος γεννήθηκε στην Κρεμόνα της βόρειας Ιταλίας, από όπου και η επωνυμία του. Δυσαρεστημένος με τις φιλοσοφίες των Ιταλών δασκάλων του, ο Γεράρδος μετανάστευσε στο Τολέδο. Εκεί έμαθε την αραβική, αρχικώς προκειμένου να μπορέσει να διαβάσει την Αλμαγέστη του Κλαύδιου Πτολεμαίου[11], η οποία είχε παραδοσιακά μεγάλη φήμη μεταξύ των σοφών της εποχής, αλλά δεν ήταν ακόμα γνωστή σε λατινική μετάφραση. Παρά το ότι δεν υπάρχουν πληροφορίες σχετικώς με το πότε ο Γεράρδος εγκαταστάθηκε στο Τολέδο, δεν ήταν αργότερα από το έτος 1144.
Το Τολέδο, που είχε υπάρξει πρωτεύουσα επαρχίας στο Χαλιφάτο της Κόρδοβας και παρέμενε γνωστό ως τόπος σπουδών, ήταν πλέον ασφαλές μέρος για την εγκατάσταση Χριστιανών όπως ο Γεράρδος, καθώς είχε κατακτηθεί από τον βασιλιά Αλφόνσο ΣΤ΄ της Καστίλης το 1085, γεγονός που τερμάτισε τη μουσουλμανική κυριαρχία. Παρέμενε ωστόσο μια πολυπολιτισμική πρωτεύουσα, όσο οι αρχές προστάτευαν τις μεγάλες εβραϊκές και μουσουλμανικές περιοχές της, και τη διατηρούσαν ως σημαντικό κέντρο του αραβικού και του εβραϊκού πολιτισμού. Η πόλη διέθετε πολλές βιβλιοθήκες με πλήθος χειρογράφων, και αποτελούσε ένα από τα λίγα μέρη στη μεσαιωνική Ευρώπη όπου ένας Χριστιανός μπορούσε να έλθει σε επαφή με την αραβική γλώσσα και πολιτισμό. Ο Γεράρδος πέρασε έτσι στο Τολέδο ολόκληρη την υπόλοιπη ζωή του, αφιερώνοντάς τη στη μετάφραση έργων της αραβικής επιστημονικής βιβλιογραφίας στη λατινική γλώσσα.
Το έργο του
Η πραγματεία Recueil des traités de médecine του Ραζή μεταφρασμένη από τον Γεράρδο της Κρεμόνας
Η μετάφραση από τον Γεράρδο του αραβικού χειρογράφου της Αλμαγέστης ολοκληρώθηκε περί το 1175 και υπήρξε η ευρύτερα γνωστή σε όλη τη Δυτική Ευρώπη μέχρι την Αναγέννηση. Ωστόσο σήμερα γνωρίζουμε κάτι που ο Γεράρδος δεν έμαθε ποτέ: ότι η πρώτη λατινική μετάφραση του έργου έγινε από ελληνικό χειρόγραφο, περί το 1160 στη Σικελία[12], υπό την αιγίδα του Ερρίκου Αρίστιππου, αν και αυτή δεν χρησιμοποιήθηκε τόσο όσο η μετάφραση του Γεράρδου.[13] Ο Γεώργιος Τραπεζούντιος και στη συνέχεια ο Ρεγιομοντάνος την μετέφρασαν εκ νέου από το ελληνικό πρωτότυπο τον 15ο αιώνα. Η Αλμαγέστη ήταν η βάση της Δυτικής αστρονομίας, μέχρι την επικράτηση του ηλιοκεντρικού συστήματος.
Ο Γεράρδος επιμελήθηκε για τους λατινομαθείς αναγνώστες τους Πίνακες του Τολέδου, που ήταν μία από τις ακριβέστερες συγκεντρώσεις αστρονομικών δεδομένων που είχε μέχρι τότε η Ευρώπη. Οι πίνακες αυτοί ήταν σε μεγάλο βαθμό έργο του μαθηματικού και αστρονόμου Αμπου Ισάκ Ιμπραχίμ αλ-Ζαρκάλι, γνωστού στη Δύση ως Αρζαχήλ, που έζησε τον 11ο αιώνα στην Κόρδοβα.
Ο Αλ-Φαράμπι, ο αποκαλούμενος «Δεύτερος Δάσκαλος» στον ισλαμικό κόσμο (ο πρώτος ήταν ο Αριστοτέλης), συνέγραψε εκατοντάδες πραγματείες. Το βιβλίο του για τις θετικές επιστήμες, το Kitab lhsa al Ulum, παρείχε ταξινόμηση και τις θεμελιώδεις αρχές των επιστημών αυτών με έναν μοναδικό και χρήσιμο τρόπο. Ο Γεράρδος της Κρεμόνας το μετέφρασε υπό τον τίτλο De scientiis (Περί των επιστημών).
Εκτός από το μεταφραστικό έργο του, ο Γεράρδος συνέγραψε και δικές του πραγματείες: άλγεβρας, αριθμητικής και αστρολογίας. Στην τελευταία, τα γεωγραφικά μήκη που υπεισέρχονται στους υπολογισμούς του Γεράρδου αντιστοιχούν τόσο στην Κρεμόνα, όσο και στο Τολέδο.
Η πραγματεία Theorica Planetarum, πιθανώς του «δεύτερου» Γεράρδου της Κρεμόνας, 13ος αιώνας
Συνολικά ο Γεράρδος της Κρεμόνας μετέφρασε[16] 87 έργα από την αραβική γλώσσα[17], μεταξύ των οποίων σημαντικά αρχαιοελληνικά έργα όπως την Κύκλου μέτρησιν του Αρχιμήδη, το Περί ουρανού του Αριστοτέλη, τα προαναφερθέντα Στοιχεία του Ευκλείδη και Αλμαγέστη, αλλά και πρωτότυπα αραβικά έργα-σταθμούς, όπως το Αλ-τζαμπρ του Αλ Χουαρίζμι, τα Αστρονομικά στοιχεία του Τζαμπίρ ιμπν Αφλά[18] και πραγματείες του Ραζή.[19] Ο Γεράρδος δημιούργησε όρους της ανατομίας.[20] Η λατινική μετάφραση του Ημερολογίου της Κόρδοβας (Κιτάμπ αλ-`Ανουα), υπό τον τίτλο Liber Anoe έχει επίσης αποδοθεί στον Γεράρδο.[21]
Ο δεύτερος Γεράρδος της Κρεμόνας
Μερικές από τις μεταφράσεις που πιστώνονται στον Γεράρδο της Κρεμόνας είναι μάλλον έργο ενός μεταγενέστερου Γεράρδου από την Κρεμόνα, που μετέφραζε τον επόμενο (13ο) αιώνα, και ήταν επίσης γνωστός με την επωνυμία Γεράρδος της Σαμπλονέτα (δηλαδή από τη Σαμπιονέτα).[22] Ο δεύτερος αυτός Γεράρδος επικεντρώθηκε σε μεταφράσεις ιατρικών έργων, παρά αστρονομικών[22], αλλά οι δύο μεταφραστές συγχέονται μεταξύ τους. Οι μεταφράσεις από τον Γεράρδο της Σαμπλονέτα έργων του Αβικέννα λέγεται ότι έγιναν κατά παραγγελία του Αυτοκράτορα Φρειδερίκου Β΄.
Κάποιες άλλες πραγματείες που αποδίδονται σε αυτόν τον «Δεύτερο Γεράρδο» είναι το Theoria ή Theorica planetarum[23] και εκδοχές του Κανόνα της Ιατρικής του Αβικέννα, που απετέλεσαν τη βάση των πολυάριθμων μεταγενέστερων λατινικών εκδόσεων αυτού του γνωστού έργου, αλλά και του Αλμανσόρ του Ραζή. Η απόδοση του Theorica στον Γεράρδο της Σαμπλονέτα δεν υποστηρίζεται επαρκώς από χειρόγραφες πρωτογενείς πηγές και δεν θα πρέπει να θεωρείται βέβαιη.
↑Grant, Edward, επιμ.. (1974), «The Translation of Greek and Arabic Science into Latin», A Source Book in Medieval Science, Cambridge: Harvard University Press, σελ. 35, ISBN9780674823600
↑R.W. Southern: The Making of the Middle Ages, Yale University Press, New Haven 1953, σσ. 64-65
↑L.D. Reynolds & Nigel G. Wilson: Scribes and scholars: A guide to the transmission of Greek and Latin literature, Clarendon Press, Οξφόρδη 1974, σελ. 106
↑Edward Grant: A Source Book in Medieval Science, Harvard Univ. Press, 1974, σσ. 35-8
↑Charles Burnett: «The Coherence of the Arabic-Latin Translation Program in Toledo in the Twelfth Century», Science in Context, τόμος 14 (2001), σσ. 275-281
↑C.H. Haskins: Renaissance of the Twelfth Century, σελ. 287
↑Edward Grant A Source Book in Medieval Science, Harvard Univ. Press, 1974, σσ. 35-38.
↑V.J. Katz: A History of Mathematics/An Introduction, σελ. 291
↑Arráez-Aybar, Luis-A. «Toledo School of Translators and their influence on anatomical terminology». Annals of Anatomy - Anatomischer Anzeiger198: 21-33. doi:10.1016/j.aanat.2014.12.003.
↑Miquel Forcada: το λήμμα «Calendar of Córdoba» στην Encyclopaedia of Islam, 3η έκδ., επιμ. Kate Fleet κ.ά., Leiden 2007
Burnett, Charles (2001). «The Coherence of the Arabic-Latin Translation Program in Toledo in the Twelfth Century». Science in Context14: 249-288. doi:10.1017/s0269889701000096.
Campbell, Donald: Arabian Medicine and Its Influence on the Middle Ages, Routledge, 2001 (ανατύπωση της εκδόσεως του Λονδίνου του 1926), ISBN 0-415-23188-4
Haskins, Charles Homer: The Renaissance of the Twelfth Century, Harvard Univ. Press, 1927, κεφάλαιο 9 ("The Translators from Greek and Arabic")
Katz, Victor J.: A History of Mathematics: An Introduction, Addison Wesley, 1998, ISBN 0-321-01618-1
Το λήμμα «Γεράρδος ο εκ Κρεμόνας» στη Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια «Χάρη Πάτση», τόμος 9, σελ. 416
