Efallai bod enw y pentref yn tarddu o glogwynau calchfaen yr ardal, neu efallai o'r carped o eira sydd yn debyg o orwedd dros y pentref yn y gaeaf. Posibilrwydd arall yw mai'r enw gwreiddiol oedd 'Bwlchgwynt'.
Arwydd ar gyrion Bwlchgwyn
Daearyddiaeth
Hawlir gan arwyddion ar ffin y pentref mai Bwlchgwyn ydy'r pentref uchaf yng Nghymru. Yn ôl yr Arolwg Ordnans, Trefil, Blaenau Gwent yw'r pentref uchaf yng Nghymru, Garn yr Erw, Torfaen yn ail, a Bwlchgwyn yn drydydd. Mae Bwlchgwyn yn 1167 troedfedd (356 medr) uwchben lefel y môr[3], sydd yn effeithio ar yr hinsawdd leol yn arw. Saif y pentre ar dywodfaen o'r Oes Carbonifferaidd, sy'n cynnwys plwm.
O'r gulfan lle lleolir cofeb rhyfel y pentref fe welir gwastatir Swydd Gaer i'r dwyrain, ac i'r gorllewin, Bryniau Clwyd, yn benodol Moel Fenlli a Moel Famau. Enw lleol am y gulfan yw 'Y Drofa'. Mae tarddiad Afon Gwenfro i'r de o Fwlchgwyn. Tarddir dwy afon arall a'r rhostir i'r gorllewin, un sydd yn llifo trwy Nant y Ffrith, i'r gogledd y pentref ac yn ymuno ag Afon Cegidog yn Ffrith, a'r llall, Afon Clywedog, sy'n llifo i'r de o Fwlchgwyn cyn iddi ymuno ag Afon Dyfrdwy.
Tyfodd y pentref yn ystod y Chwyldro Diwydiannol. Rhoddwyd cyflogaeth sylweddol gan chwareli a phyllau glo lleol. Cyflogwr mwya'r ardal oedd Gwaith Calch Y Mwynglawdd hyd at y saithdegau, pan gaeodd y chwarel.
Roedd sawl tafarn yn yr ardal; dim ond dau sy'n weddill; Y 'King's Head' (sydd dan fygwth o gau yn weddol aml rŵan) a'r 'Moors Inn' (Y 'Four Crosses cynt). Roedd yn bedwar capel; Nebo, Salem, Peniel a Bethesda. Dymchwelwyd Salem a Bethesda; Trowyd Peniel a Nebo yn dai. Mae Eglwys y Pentref wedi goroesi hyd at heddiw.
Agorwyd yr ysgol wreiddiol ym 1875. Roedd Edward Tegla Davies yn ddisgybl ac yn hwyrach yn athro yn yr ysgol.
Adeiladwyd ysgol gynradd newydd ar Ffordd Brymbo erbyn hyn, efo tua chant o ddysgyblion, gan gynnwys y rhai sy'n mynychu'r ysgol feithrin.
Mae'n debyg bod gan Fwlchgwyn y Dojo uchaf yng Nghymru, sy'n cyfarfod yn nghanolfan gymuned y pentref. Mae'r ganolfan yn un brysur iawn, yn cynnig pob math o ddigwyddiadau, gan gynnwys garddio, chwarae bowls, clwb cinio a chlinic ar gyfer babanod. Mae cwmni bws George Edwards and Son yn seiliedig yn y pentref.
Mae D.Jones a'i Fab yn cynnig gwasanaeth bws (Rhif 10) o Fwlchgwyn i Wrecsam yn ystod y dydd. Mae'r wasanaeth yn estyn (gyda Bysiau GHA) trwy Wrecsam i Stad Ddiwydiannol Wrecsam yn y noswaith (rhifau 141, 142). Mae GHA hefyd yn cynnig gwasanaeth bob awr rhwng Wrecsam, Rhuthun, a Dinbych yn ystod y dydd (Rhif X51).
Tywydd
Mae cyfuniad y nodweddion daearyddol o gympas – Eryri i'r gorllewin, y gwastatir Swydd Gaer i'r dwyrain, y Môr Iwerddon a Bae Lerpwl i'r gogledd, ac yn agosach, Nant y Ffrith yn swatio yn y Bryniau Clwyd – yn creu hinsawdd newidiol.
Oherwydd uchder y pentref, mae'n tueddu i fod yn 2 neu 3 gradd Celsius yn oerach na Wrecsam, er gyda nos, o dan wybren glir a gwynt ysgafn, gall y gwrthwyneb fod yn wir, pan mae awyr oer yn suddo i waelod y dyffryn.
Pan ffurfir niwl pelydriad, gall y pentref fod uwchben y niwl mewn awyr glir. Yn ystod gwlybaniaeth mwy gyffredinol, mae Bwlchgwyn yn debygol o fod yn y cwmwl isel a symuda heibio'n gyflym weithiau.
Daw gwyntoedd cryfach o'r gorllewin, a gallu cael grym storm. Pan ddaw gwynt o'r gorllewin, mae Bwlchgwyn yng nghysgod glaw Eryri, ac felly mae'n debyg bod cawodydd yn ysgafn. Mae'r gwrthwyneb yn wir pan ddaw gwlybaniaeth o'r ddwyrain, a gall eira mawr yn cyrraedd y pentref. A pan mae'r gwynt yn dod o'r gogledd-orllewin yn y gaeaf, mae awyr oer dros fôr cymharol o gynnes yn gallu achosi mwy o eira neu genllysg.
