Марк Ю́лій Філі́п (лац.: Marcus Iulius Philippus), у гістарыяграфіі вядомы як Філі́п I Ара́б, — рымскі імператар у 244—249 гадах.
Паходзіў з Аравіі. Пры імператары Гардыяне III ён быў прызначаны прэфектам прэторыя. Філіп браў удзел у забойстве Гардыяна III, пасля чаго стаў імператарам. Ён пачаў сваё кіраванне са складання міру з персамі і ўсталяваў добрыя адносіны з рымскім сенатам. У красавіку 248 года Філіп правёў святкаванне тысячагоддзя Рыма. Улетку таго ж года готы уварваліся ў дунайскія правінцыі. Акрамя таго, з'явіліся імператары-ўзурпатары на Балканах і Усходзе. Каб управіцца з усімі гэтымі праблемамі, імператар прызначыў Дэцыя Траяна камандуючым дунайскімі легіёнамі, але папулярнасць Дэцыя сярод салдатаў прывяла да таго, што гэты чалавек быў абвешчаны імператарам. Філіп і яго сын былі забіты ў бітве пры Вероне[1].
Філіп насіў наступныя пераможныя тытулы: «Персідскі Найвялікшы», «Парфянскі Найвялікшы» — з 244 года; «Карпійскі Найвялікшы», «Германскі Найвялікшы» — з 247 года[1].
Жыццё да прыняцця ўлады
Марк Юлій Філіп нарадзіўся каля 204 года[заўв 1] ў паселішчы Шахба, прыблізна ў 55 мілях (89 км) на паўднёвы ўсход ад Дамаска, у Траханідзе[2], якая належала рымскай правінцыі Аравія[3]. Філіп атрымаў мянушку «Араб», таму што ён паходзіў з Аравіі[4]. Яго бацькам быў вершнік Юлій Марын, які быў рымскім грамадзянінам[4]. Псеўда-Аўрэлій Віктар пісаў, што Марын нібы «быў знакамітым атаманам разбойнікаў»[5]. Шматлікія гісторыкі згодны, што род Філіпа быў арабскага паходжання і што ён сам атрымаў рымскае грамадзянства ад бацькі[6][7]. Імя маці Філіпа невядома. У яго быў таксама брат — Гай Юлій Прыск, які ўваходзіў у склад прэтарыянскай гвардыі пры Гардыяне III[8]. Ранняя кар'ера Філіпа досыць няясная. Хутчэй за ўсё, ён узвысіўся дзякуючы свайму брату[4].
У 230-х гадах Філіп ажаніўся з Марцыя Атацыяліяй Северай, дачкой рымскага намесніка[4]. У іх у шлюбе нарадзіўся сын Філіп Малодшы ў 238 годзе.
Узвышэнне Філіпа адбылося ў 243 годзе, калі падчас кампаніі Гардыяна III супраць Шапура I у Персію ён быў прызначаны прэфектам прэторыя пасля таго, як папярэдні прэфект Аквіла Тымесіфей памёр пры нявысветленых акалічнасцях (магчыма яго атруціў сам Філіп)[9]. Брат Філіпа ўзвысіў яго для таго, каб кантраляваць маладога імператара і кіраваць за яго імперыяй у якасці неафіцыйных рэгентаў[4]. Філіп здолеў наладзіць легіянераў супраць кіраўніка, вінавацячы яго ў недахопе харчавання, якое ўзнікла з-за таго, што своечасова не прыбылі караблі са збожжам[1]. Пасля паразы, нанесенага яму персамі, Гардыян III памёр у 244 годзе пры невядомых акалічнасцях. Ёсць дзве версіі гібелі Гардыяна: або ён быў забіты ў выніку змовы Філіпа, або ён загінуў у баі (апошняе сцвярджаюць таксама персідскія крыніцы)[9][10]. Ва ўсякім разе, менавіта Філіп стаў імператарам пасля смерці Гардыяна і паведаміў сенату, што імператар памёр сваёй смерцю[1]. Па словах Эдварда Гібана:
«Яго ўзыходжанне ад нікчэмнасці да вышэйшых прыступак імперскай іерархіі само па сабе сведчыла, што гэты чалавек адрозніваўся адвагай і незвычайнымі арганізатарскімі здольнасцямі. Але адвага падпіхнула яго да ўзурпацыі трона, а незвычайныя здольнасці пушчаны былі ў ход дзеля таго, каб пазбавіць улады свайго не ў меру даверлівага заступніка, замест таго, каб служыць яму[11]».
Філіп не жадаў паўтараць памылак папярэдніх імператараў і разумеў, што ён павінен хутка вярнуцца ў Рым, каб забяспечыць падтрымку сената[2]. Тым не менш, яго першай задачай было заключыць мірны дагавор з персідскім царом Шапурам I і прадухіліць патэнцыйна катастрафічную сітуацыю, да якой магло прывесці далейшае знаходжанне рымскай арміі ў Месапатаміі[12]. Акрамя таго, армія была саслаблена пасля бітвы пры Масісе, якая скончылася паразай рымскага боку[12]. Хоць Філіп і вінаваціўся ў адмове ад заваяванай тэрыторыі, умовы дагавора апынуліся не такімі зневажальнымі, якімі іх уяўляюць[12]. Мір быў падпісаны на наступных умовах: Рымская імперыя атрымлівае Малую Арменію і Месапатамію (да Сінгары) у поўнае ўладанне і Вялікую Арменію, якая знаходзілася насамрэч пад персідскім валадарствам, у фармальную залежнасць — таму Філіп прысвоіў сабе тытул «Персідскі Найвялікшы»[13]. Акрамя таго, ён абавязваўся заплаціць велізарную кантрыбуцыю персам у 500 000 залатых дэнарыяў[13]. Філіп адразу ж выпусціў манеты з надпісамі «pax fundata cum Persis» (бел.: мір, заснаваны з персамі)[12]. Імператар таксама «узнагародзіў салдат шчодрымі падарункамі»[14].
Пасля гэтага Філіп павёў сваю армію да Еўфрата, дзе на поўдзень ад Цырцэсіума ён загадаў узвесці кенатаф з ухваляльным надпісам у гонар Гардыяна III, але прах памерлага імператара быў адпраўлены ў Рым[15]. У Рыме Гардыян быў абагаўлёны[13]. У той час у Антыёхіі Філіп пакінуў свайго брата Прыска ў якасці экстраардынарнага кіраўніка ўсходніх правінцый з тытулам рэктара Усходу[2]. Перамяшчаючыся далей на захад, імператар даў свайму швагру Северыяну пад кантроль правінцыі Мезія і Македонія[16]. У канцы лета 244 года Філіп уступіў у Рым, дзе ён быў неадкладна зацверджаны сенатам у якасці імператара[4]. Да канца года імператар прызначыў свайго маленькага сына спадчыннікам, Цэзарам і Правадыром моладзі[17], а жонку Атацылію Северу абвясціў Аўгустай[12]. Акрамя таго, Філіп абагавіў свайго бацьку Юлія Марына, хоць той ніколі не быў імператарам, і паставіў у яго гонар бронзавы бюст у Філіпопалі[12].
Кіраванне
Філіп перабудаваў роднае паселішча ў тыповы рымскі горад з тэатрам, тэрмамі, рымскімі дарогамі, акведукам. На фота: руіны тэатра ў Філіпопалі
У спробе ўмацаваць свой рэжым Філіп прыклаў велізарныя высілкі для падтрымкі стабільных і добрых адносін з сенатам і з самага пачатку свайго кіравання ён ізноў пацвердзіў старыя рымскія дабрадзейнасці і традыцыі[12]. Неўзабаве пасля абвяшчэння імператарам Філіп пераназваў сваё роднае паселішча ў Філіпопаль (лац.: Philippopolis) і пабудаваў там шмат будынкаў[4] — тэатр, стадыён, цэнтральную плошчу, тэрмы. Акрамя таго, ён дараваў гораду ганаровы статус калоніі[15]. Філіпопаль быў фактычна нанова выбудаваны па прыкладзе рымскіх гарадоў з карда і дэкуманус[17]. Сярод храмаў можна адзначыць Філіпеён, прысвечаны сям'і імператара[17].
Новы імператар выпрабоўваў недахоп у фінансах, бо ён быў абавязаны выплаціць даніну персам, раздаць падарункі салдатам, каб узнагародзіць іх за падтрымку, а таксама будаўніцтва новага горада таксама было дарагім прадпрыемствам[15]. Пасля смерці імператара будаўніцтва ў новым горадзе было спынена, а запланаванае пашырэнне горада так і не было скончана. У выніку Філіп быў вымушаны моцна павялічыць узровень падаткаабкладання, і ў той жа час ён перастаў плаціць субсідыі плямёнам, якія пражываюць на поўнач ад Дуная[18]. Гэтыя субсідыі мелі важнае значэнне для падтрымання міру на дунайскіх межах[18]. Гэтыя абое рашэнні будуць мець істотны ўплыў на імперыю і кіраванне Філіпа[19]. Акрамя таго, Філіп перачаканьваў манеты свайго папярэдніка[17].
У канцы 245 года Філіп быў вымушаны з'ехаць з Рыма, паколькі стабільнасць на межах, устаноўленая прэфектам прэторыя Аквілай Тымесіфеем, была разбурана адразу некалькімі падзеямі: яго смерцю, паразай Гардыяна III на ўсходзе і рашэннем Філіпа спыніць выплату субсідый[2]. Племя карпаў рушыла праз Дакію, затым перасекла Дунай і нечакана з'явілася ў Мезіі, адкуль яно пагражала Балканам[20]. Ні Северыян, ні военачальнікі Мезіі не змаглі спыніць захопнікаў. Прыбыўшы ў балканскія правінцыі, імператар зрабіў сваёй стаўкай фракійскі горад Філіпопаль, пасля чаго ён моцным ударам адкінуў карпаў за Дунай і доўга пераследваў іх у Дакіі[21]. Да лета 246 года Філіп атрымаў над імі вырашальную перамогу і атрымаў тытул «Карпійскі Найвялікшы»[21]. Па словах Зосіма, карпы беглі пасля нападу атрадаў маўраў, якія служылі Рыму[22]. Яго прысутнасць у Дакіі ў 246 годзе пацвярджаюць манеты, дзе ёсць надпісы, якія абвяшчалі новую эру ў гісторыі правінцыі[1]. А іншы прыняты Філіпам тытул «Германскі Найвялікшы» паказвае на тое, што, верагодна, на рэйнскай мяжы былі здабыты перамогі над варварамі[23]. Тым часам, армянская кіруючая дынастыя Аршакідаў адмовілася прызнаць улада персідскага цара Шапура I і вайна з Персіяй успыхнула зноў у 245 годзе[19].
Тым не менш, Філіп вярнуўся ў Рым у жніўні 247 года, дзе ён выдаткаваў шмат грошай на найбольш знакавую падзею яго кіравання — Секулярныя гульні, якія праводзіліся ў гонар тысячагоддзя заснавання Рыма[21]. Гэта ўрачыстасць святкавалася ў красавіку 248 года, бо па традыцыі лічыцца, што сталіца была заснавана 21 красавіка 753 года да н.э. першым рымскім царом Ромулам[1]. Па сведчанні сучаснікаў, свята было вельмі раскошным і складалася з тэатральных пастановак ва ўсім горадзе і ігрышча[23]. У Калізеі праводзіліся баі з удзелам мноства дзікіх звяроў — бегемотаў, леапардаў, львоў, жырафаў і аднаго насарога, якія прызначаліся яшчэ Гардыянам III для святкавання свайго трыўмфа над персамі, больш тысячы гладыятараў загінулі разам з гэтымі жывёламі[24]. Гэта падзея была таксама апісана ў некалькіх сачыненнях, у тым ліку ў працы рымскага гісторыка Гая Азінія Квадрата(англ.) (бел. «Гісторыя тысячы гадоў», адмыслова падрыхтаванай да юбілею[4]. Рымскім жыхарам раздалі субсідыі ў відзе спецыяльных манет з надпісам Aeternitas Augustorum (бел.: Вечнасць імператару)[1]. У той год імператар прызначыў свайго сына Аўгустам і суправіцелем[4].
Таксама Філіп распачаў сур'ёзны крок, каб прадухіліць злоўжыванні скарбнікаў. Былі ўведзены законы супраць гомасексуалізму, лягчання і мужчынскай прастытуцыі[25], да якіх імператар адносіўся непрыязна[1]. 78 эдыктаў Філіпа ў некалькі перапрацаваным выглядзе пасля ўвайшлі ў Кодэкс Юстыніяна)[1], тры ў Кодэкс Грэгарыяна[26].
Падзенне
Нягледзячы на святочную атмасферу, у правінцыях было шмат праблем. У канцы 248 года легіёны Паноніі і Мезіі, незадаволеныя вынікам вайны супраць карпаў, паўсталі і абвясцілі свайго военачальніка Тыберыя Клаўдзія Пакацыяна імператарам, які чаканіў манеты з надпісамі «Вечнаму Рыму — тысяча гадоў і адзін год»[27]. Бязладзіца, якая ўзнікла пасля гэтага, дала магчымасць квадам і іншых германскім плямёнам напасці на Панонію і яе разрабаваць[21]. У той жа час готы на чале са сваім каралём Астраготай уварваліся ў Мезію і Фракію праз дунайскую мяжу і абсадзілі буйны горад Маркіянопаль[21]. Акрамя таго, карпы, падбадзёраныя гоцкім уварваннем, аднавілі свае напады на Дакію і Мезію з-за таго, што імператар спыніў штогадовыя выплаты ім[21]. Тым часам, на Усходзе Марк Фульвій Іатапіян, які лічыў сябе нашчадкам Аляксандра Севера, падняў паўстанне сярод насельніцтвы ў адказ на вялікія падаткі, уведзеныя братам Філіпа Гаем Юліем Прыскам, які кіраваў усходнімі правінцыямі, і яго дэспатычныя метады кіравання[28]. Двое іншых малавядомых узурпатара, Сілбанак і Спансіян, узнялі паўстанні, якія скончыліся няўдачай[4].
Пасля гэтых падзей Філіп выступіў у сенаце і пасля доўгай прамовы заявіў, што збіраецца адрачыся ад прастола[29]. Пасля гэтага ў зале запанавала цішыня, якую спыніў прэфект прэторыя Дэцый Траян, які заявіў імператару, што Пакацыян не мае дастатковага вопыту для кіравання імперыяй і неўзабаве загіне ад рук сваіх жа людзей[29]. Сапраўды яго вяшчунства спраўдзілася, і Іатапіян памёр той жа смерцю[29]. Філіп, які быў моцна ўражаны яго падтрымкай, накіраваў Дэцыя з арміяй у Панонію і Мезію і зрушыў Северыяна, які пацярпеў паразу ад варвараў. Гэта прызначэнне мела падвойную мэту: прыгнечанне паўстання Пакацыяна, а таксама адбіццё варварскіх уварванняў[29].
Акрамя таго, Дэцыю атрымалася здушыць паўстанне і аднавіць парадак і дысцыпліну ў арміі[19]. У выніку прэфект прэторыя быў абвешчаны імператарам дунайскай арміяй увесну 249 года, пасля чаго адразу ж рушыў на Рым[29]. Але нават раней, чым ён пакінуў даручаныя яму правінцыі, сітуацыя для Філіпа ў гэтым рэгіёне складалася цяжкая. Фінансавыя цяжкасці прымусілі яго панізіць вагу антанініяна, беспарадкі пачалі адбывацца ў Егіпце, выкліканая ў выніку гэтага парушэнне пастаўкі пшаніцы ў Рым падарвала падтрымку Філіпа ў сталіцы[30]. Хоць Дэцый спрабаваў прыйсці да пагаднення з Філіпам і гаварыў яму, што прыняў уладу не па сваім жаданні[29], імператар, нягледзячы на хваробу, выступіў з арміяй і сустрэўся з узурпатарам каля Вероны ўлетку 249 года. Дэцый выйграў бітву, і Філіп быў забіты або падчас бітвы, або яго забілі ўласныя салдаты ва ўгоду новаму кіраўніку[31]. Іаан Антыяхійскі паведамляў, што бітва адбылася ля македонскага горада Верыя[4]. Адзінаццацігадовы сын Філіпа быў забіты ў лагеры прэтарыянцамі, пра далейшы лёс Прыска нічога невядома[31]. Па паведамленні Еўтропія, пасля смерці Філіп быў абагаўлёны[32]. Гэта версія дыскутуецца ў гістарыяграфіі, існуюць і іншыя версіі. Так, Крысціян Корнер лічыць, што Філіп быў падвергнуты праклёну памяці[33]. Надпісаў з прысвячэннем боскаму Філіпу не знойдзена[33].
Рэлігійныя перакананні
Позняя хрысціянская традыцыя прыпісвае Філіпу прыхільнасць да гэтай рэлігіі. Гэты факт упершыню быў згаданы гісторыкам Еўсевіем у яго «Царкоўнай гісторыі». Еўсевій лічыў, што Філіп быў першым рымскім імператарам-хрысціянінам. Вось, што ён распавядае:
«Распавядаюць, што ён [Філіп] быў хрысціянінам і захацеў у апошнюю перадвелікодную ўсяночную памаліцца ў Царкве разам з народам, але тамтэйшы епіскап дазволіў яму ўвайсці толькі пасля споведзі і стаяць разам з тымі, хто каецца на адведзеным для іх месцы. Не зрабі ён гэтага, епіскап не дапусціў бы яго па мностве ўзведзенных на яго абвінавачванняў. Гавораць, што Філіп адразу ж пагадзіўся і на справе даказаў, што ён шчыра набожны і баіцца Бога[34]».
Еўсевій таксама паведамляў, што хрысціянскія настаўнікі і апалагет Арыген пісалі адзін ліст Філіпу, а іншы яго жонцы Атацыліі Северы[35].
У хрысціянскіх тэкстах гаворыцца пра тое, што Філіп не прыносіў паганскіх ахвярапрынашэнняў падчас святкавання тысячагоддзя Рыма, пазнейшыя крыніцы сцвярджалі, што імператар і яго сын прынялі хрысціянскую веру па дарозе на свята.
Па ўсім мяркуючы (чаканка манет з паганскімі сімваламі, абагаўленне бацькі і г.д.), Філіп не быў хрысціянінам[4]. Імператар не зрабіў ніякіх паляпшэнняў у прававым статусе хрысціян[4]. Больш таго, пра меркаванае прыхільніцтва да хрысціянства няма згадванняў ні ў аднаго не хрысціянскага аўтара[36]. Гэта апавяданне было, як відаць, навеяны рэзкім кантрастам паміж рэлігійнымі палітыкамі Філіпа і яго пераемніка Дэцыя Траяна[4]. Па легендзе, святы Квірын Рымскі быў сынам Філіпа Араба[37].
Заўвагі
↑Гэта дата выводзіцца з паведамлення Велікоднай хронікі, дзе гаворыцца, што на момант смерці ў 249 годзе Філіпу было 45 гадоў.
Meckler, Michael.. Philip the Arab (244-249 A.D.)(англ.)(недаступная спасылка). An Online Encyclopedia of Roman Emperors. 1999. Архівавана з першакрыніцы 25 чэрвеня 2007.
Southern, Pat. The Roman Empire from Severus to Constantine. — London, New York: Routledge, 2001.
