Усе віды ківі маюць моцныя чатырохпальцыя ногі і доўгую вузкую дзюбу з ноздрамі на самым кончыку. Крылы не развітыя, хвост адсутнічае. Пер’е ківі больш нагадвае густую поўсць. Вонкавым выглядам і звычкамі ківі настолькі адрозніваюцца ад іншых птушак, што заолагУільям Кальдэр даў ім мянушку «ганаровых сысуноў»[заўв 1].
Этымалогія
Род Ківі апісаны ўпершыню ў 1813 годзе англійскім батанікам і заолагам Джорджам Шоу. Імя, якое ён надае, Apteryx, азначае «без крылаў»[3] і мае грэчаскае паходжанне (α — без / не, πτέρυξ — крыло)[4]. Слова «ківі» (англ.: kiwi з вымаўленнем /ˈkiːwiː/)[5] паходзіць ад назвы птушкі на мове маоры: kiwi. У сваю чаргу, слова kiwi мае палінезійскія карані, якія адносяцца да назвы пералётных шпакоў Numenius tahitiensis, якія адпачываюць сярод трапічных астравоў Палінезіі. Першыя пасяленцы Новай Зеландыі паўторна выкарыстоўваюць гэтае слова для абазначэння мясцовых карычневых птушак. Слова змяшчае гукапераймальныя элементы «ki'» і «wi», якія маоры перанялі ад птушкі. Некаторыя віды ківі маюць спецыфічную назву на мове маоры: малы шэры ківі (Apteryx owenii) вядомы як «пукупуку» (pukupuku), вялікі шэры ківі (Apteryx haastii) — як «рароа» (roroa) ці «роа» (roa), Apteryx rowi — «рові». У цяперашні час прынята афіцыйная назва паўднёвага ківі (Apteryx australis) з Акарыта — «такаека» (tokoeka).
Філагенетычнае паходжанне
Доўгі час меркавалася, што найбліжэйшым сваяком ківі з’яўляецца іншы новазеландскі від нелятаючых птушак — вымерлы моа. Аднак нядаўнія даследаванні, выкананыя на пачатку 2000-х гадоў на аснове параўнання поўных паслядоўнасцеймітахандрыяльнайДНК ківі і іх нелятаючых сваякоў, дазволілі высвятліць, што гэтыя птушкі генетычна бліжэй да эму і казуараў, чым да страусаў, нанду і моа[6][7][8].
Меркавана, продкі сучасных ківі патрапілі на Новую Зеландыю з Аўстралазіі пазней, чым моа, — каля 30 млн гадоў таму. Па малекулярных даных[6], гэта магло адбыцца яшчэ раней — каля 62 млн гадоў таму, але ўжо пасля аддзялення Новай Зеландыі ад Гандваны (не пазней за 75 млн гадоў таму) і дывергенцыіэвалюцыйнай галіны моа (каля 78 млн гадоў таму), што можа сведчыць аб першасным засяленні моа на Новай Зеландыі і другаразовым — ківі.
Ківі ўласцівая найбольшая рэдукцыя крылаў сярод птушак: яны ўсяго 5 см у даўжыню і амаль незаўважныя сярод апярэння[10]. Аднак у ківі захавалася звычка, адпачываючы, хаваць дзюбу пад крыло. Цела птушкі раўнамерна пакрыта мяккім, шэрым ці светла-бурым пер’ем, больш падобным на поўсць, у якім адсутнічаюць мікрабарозды[10][11]. Хвост адсутнічае[11]. Ногі чатырохпальцыя, кароткія, але вельмі моцныя, з 4 вострымі кіпцюрамі[10]; іх вага складае прыкладна ⅓ вагі цела. Шкілет не пнеўматычны, косці цяжкія. Трубчастыя косці запоўненыя касцявым мозгам, а не полыя і лёгкія, як у лятучых птушак[11][12].
Шкілет звычайнага ківі (Apteryx australis)
Ківі галоўным чынам спадзяюцца не на зрок — вочы ў іх вельмі маленькія, усяго 8 мм дыяметрам, — а на развітыя слых і нюх[9][10]. Сярод птушак больш моцны нюх ёсць толькі ў кондараў. У ківі вельмі доўгая, гнуткая, тонкая, прамая ці злёгку выгнутая дзюба, якая ў самцоў дасягае даўжыні 95—105 мм, а ў самак — 110—120 мм. Ноздры ў ківі адкрываюцца на канцы дзюбы (у астатніх птушак — каля яе аснавання)[13]. Языкрудыментарны. Каля аснавання дзюбы маюцца органыдотыку — адчувальныя шчацінкі — вібрысы[10].
Звычайная тэмпература цела ківі — 38 °C, што на два градусы ніжэй, чым у іншых птушак, і бліжэй да тэмпературы цела сысуноў[12].
Пер’е ківі мае спецыфічны моцны пах, які нагадвае грыбны. Гэта ў сучасных умовах робіць птушак уразлівымі — наземныя драпежнікі, якія з’явіліся ў Новай Зеландыі, лёгка знаходзяць іх па паху[14].
Спосаб жыцця і харчаванне
Ківі шукае доўгай дзюбай схаваных у зямлі чарвякоў
Ківі насяляюць пераважна сырыя вечназялёныялясы; доўгія пальцы на нагах дапамагаюць ім не гразнуць у багністым грунце. На найбольш населеных участках на 1 км² прыпадае 4—5 птушак. Лад жыцця яны вядуць выключна змрочны і начны.
На працягу дня ківі хаваецца ў выкапанай нары, дупле ці пад каранямідрэў. У вялікага шэрага ківі норы ўяўляюць сабою сапраўдны лабірынт з некалькімі выхадамі; у іншых ківі норы прасцей, з адным выхадам. На тэрытарыяльным участку ківі можа быць да 50 сховішчаў, якія птушка змяняе кожны дзень. Нару ківі займае толькі праз некалькі тыдняў пасля таго, як вырые, — за гэты час трава і мох паспяваюць разрасціся, маскіруючы ўваход[9]. Часам ківі адмыслова маскіруюць гняздо, затуляючы ўваход лісцем і галінкамі. Днём яны пакідаюць свае сховішчы толькі ў выпадку небяспекі.
Скрытныя і нясмелыя днём, уначы гэтыя птушкі становяцца агрэсіўнымі. Ківі — вельмі тэрытарыяльныя птушкі, і шлюбная пара, а асабліва самец, люта абараняе ад канкурэнтаў свой гнездавы ўчастак, які можа займаць ад 2 да 100 га (у рові). Моцныя ногі і дзюба ківі — небяспечная зброя, і сутычкі паміж птушкамі могуць скончыцца смерцю. Аднак сур’ёзныя бойкі паміж ківі рэдкія; звычайна гнездавы ўчастак змяняе «ўладальніка» толькі пасля натуральнай смерці самца. Межы свайго ўчастка птушкі пазначаюць з дапамогай крыкаў, якія па начах чутныя за некалькі кіламетраў. Меркаванне, што ківі марудлівыя і нязграбныя птушкі, з’яўляецца памылковым — у прыродзе яны рухавыя і за адну ноч абыходзяць увесь гнездавы ўчастак.
На паляванне ківі выходзяць прыкладна праз 30 хвілін пасля заходу сонца. Іх корм складаюць насякомыя, малюскі і земляныя чэрві, а таксама апалыя ягады і плады. Здабычу ківі адшукваюць з дапамогай нюху і пачуцця дотыку — разграбаючы зямлю нагамі і глыбока апускаючы ў яе дзюбу, яны літаральна «вынюхваюць» чарвякоў і насякомых. Пры выпадку ківі не адмаўляюцца ад дробных амфібій і ракападобных.
Ківі — манагамныя птушкі, пары ў іх утвараюцца не менш чым на 2—3 шлюбныя сезоны, часам на ўсё жыццё. Пара раз у тры дні сустракаецца ў гнездавой нары і гучна перагукваецца па начах.
Асноўны шлюбны сезон у ківі доўжыцца з чэрвеня па сакавік. Праз тры тыдні пасля апладнення самка зносіць у нары ці пад карані дрэва адно яйка (радзей — два). Ківі — рэкардсмен сярод птушак па адносных памерах яйкаў: у звычайнага ківі яно важыць да 450 г, ¼ масы самай птушкі. Яйка белае, колеру слановай косці ці зелянявае, гладкае навобмацак[15], памерам 135х84 мм, і ўтрымлівае найбольшы працэнт жаўтка сярод птушыных яйкаў — 65 % (у большасці птушак — 35—40 %)[11][16].
Падчас выношвання яйка самка есць у тры разы больш, чым звычайна; за 2—3 дні да адкладвання яйка яна перастае есці, паколькі яйка займае занадта шмат месца ўнутры яе цела[17]. Знесенае яйка наседжвае самец, які пакідае яго толькі на час кармлення, на 2—3 гадзіны; часам яго падмяняе самка. У ківі вострава Сцьюарт, якія жывуць не парамі, а невялікімі стабільнымі групамі, наседжваннем яйка займаюцца не толькі самец і самка, але і іншыя птушкі з групы. Часам праз 25 дзён самка зносіць другое яйка.
Інкубацыйны перыяд займае 75—85 дзён; птушаняці патрабуецца 2—3 дні на тое, каб з дапамогай ног і дзюбы выбрацца са шкарлупіны. Птушаняты нараджаюцца пакрытыя не пухам, а пер’ем, і нагадваюць мініяцюрныя копіі дарослых. Бацькі звычайна не клапоцяцца пра нашчадства і пакідаюць яго адразу пасля вылуплення[9]. Першыя тры дні птушаня не можа стаяць на нагах і не есць — падскурныя запасы жаўтка дазваляюць яму не галадаць[9]. Да пятага дня яно пачынае выходзіць з гнязда, а да 10—14-га дня — самастойна шукаць ежу.
Першыя шэсць тыдняў жыцця птушаня ківі можа карміцца і ў дзённыя часы, затым пераходзіць на начны лад жыцця. Маладыя ківі практычна безабаронныя — да 90 % птушак гінуць у першыя шэсць месяцаў жыцця, з іх 70 % становяцца ахвярай драпежнікаў.
Растуць маладыя ківі павольна: толькі ў 4—5 гадоў яны дасягаюць поўнага памеру. Палавая сталасць настае ў самцоў у 18 месяцаў, а ў самак у 2—3 гады. Але адкладаць яйкі самкі звычайна пачынаюць толькі ў 3—5 гадоў. Працягласць жыцця ківі вялікая — да 50—60 гадоў[9].
У адрозненне ад большасці птушак, у самак ківі функцыянуюць абодва яечнікі, а не толькі левы. За жыццё самка зносіць да 100 яйкаў[12].
Ступень пагрозы існаванню
Дарожны знак, які папярэджвае аб перасячэнні дарогі ківі
З-за скрытнага ладу жыцця сустрэць гэту птушку ў прыродзе вельмі складана. Нядзіўна, што катастрафічнае падзенне яе колькасці доўгі час заставалася незаўважаным.
Па ацэнках вучоных, каля 1000 гадоў таму больш за 12 млн ківі насяляла лясы Новай Зеландыі; да 2004 года іх папуляцыя скарацілася да 70 000 асобін. Да 1990-х гадоў ківі выміралі з хуткасцю да 6 % папуляцыі ў год: галоўным чынам, з-за завезеных на астравы еўрапейцамі драпежнікаў — кошак, сабак, ласак, а таксама з-за скарачэння плошчы лясоў. Самі па сабе ківі — вельмі цягавітыя птушкі, мала схільныя да хвароб і здольныя перажываць сур’ёзныя змены навакольнага асяроддзя.
Былі прынятыя меры па аднаўленні колькасці гэтай птушкі — у 1991 годзе была распачата дзяржаўная праграма па аднаўленні ківі (англ.: Kiwi Recovery Programme). У выніку ахоўных мерапрыемстваў колькасць ківі, якія дажываюць да сталага стану, павялічылася з 5 % (1991 год) да 60 % (1998 год). Мерапрыемствы па паўторным засяленні арэала пасялення ківі ўключаюць гадоўлю гэтай птушкі ў няволі (першых птушанят атрымалася вывесці ў няволі толькі ў 1989 годзе) і кантроль над колькасцю драпежнікаў. Прафесар Кентэрберыйскага ўніверсітэта Джэймс Брыскі мае намер стварыць дэзадарант для ківі, каб прыбраць пах пер’я, які выдае іх[14].
Тры віды ківі, звычайны, вялікі шэры і малы, занесены ў міжнародную Чырвоную кнігу са статусам уразлівы (Vulnerable), а новы від паўночнага ківі — як від, які знаходзіцца пад пагрозай знікнення (Endangered). Рові мае нацыянальна крытычны (Nationally Critical) статус.
Ківі — нацыянальная птушка[21] і неафіцыйная эмблема Новай Зеландыі. З’яўляецца ўпадабаным сімвалам новазеландскай культуры, які адлюстроўваецца на манетах[22], паштовых марках і г. д. «Ківі» (англ.: kiwis) — жартоўная мянушка саміх новазеландцаў[23].
У краіне маюцца скульптуры ківі і дарожныя знакі ў месцах яго распаўсюджвання, каб людзі былі ўважлівыя і не перашкаджалі спакою гэтых птушак[10].
Раней на птушак палявалі і рабілі вопратку з іх скурак, але цяпер яны з’яўляюцца аб’ектам аховы[10].
У Вялікабрытаніі (51°11′39″ пн. ш. 1°42′55″ з. д.HGЯO) па заканчэнні Першай сусветнай вайны на працягу двух месяцаў, з лютага па сакавік 1919 года, новазеландскімі сапёрамі, якія чакалі дэмабілізацыі, была створана гіганцкая выява ківі агульнай плошчай 6100 м² і вышынёй 127 метраў. Выява нанесена шляхам зразання і выдалення дзёрну з пакатага вапняковага ўзгорка, з-за чаго птушка ківі выйшла альбіносам.[11]
Tennyson A. J. D., Palma R. L., Robertson H. A., Worthy T. H., Gill B. J. A new species of kiwi (Aves, Apterygiformes) from Okarito, New Zealand] // Records of the Auckland Museum. — 2003. — Vol. 40. — P. 55—64. (англ.)
.JPG)
