Ds. Hermanus Stephanus Bosman (plaas Sterkfontein, distrik Victoria-Wes, Kaapkolonie, 23 Junie 1848 Pretoria, Suid-Afrika, 3 Junie 1933) was predikant in die Nederduitsch Hervormde en Nederduitse Gereformeerde Kerk.

Bosman was die seun van Abraham François Bosman, wat getroud was met sy kleinniggie Anna Debora Bosman. Hy gebore naby die huidige Merriman in die distrik Victoria-Wes. Toe hy vier jaar oud was, het sy ouers Potchefstroom toe verhuis, waar hy later twee of drie jaar lank skoolgegaan het by Hendrik van der Linden, 'n gebore Nederlander. Daarna het hy derde klerk in die winkel van O.W.A. Forssman op die dorp gbeword.

Op aanbeveling van Van der Linden het ds. Andrew Murray, destyds predikant van die NG gemeente Worcester, wat op besoek in die ZAR was, op 'n dag in Junie 1862 die winkel binnegestap en die jong klerk genooi om saam met hom Kaap toe te gaan om vir die evangeliebediening opgelei te word. In sy ouerhuis het ds. Murray 'n kort afskeidsdiens oor die woorde “en Abraham offerde Isaac” gelei.

Die volgende agt jaar het Bosman as 't ware deel geword van die huisgesin van ds. en mev. Andrew Murray, eers op Worcester, waar hy in die skool bygewoon het van A.N. Rowan, later inspekteur van skole, weer in die laagste klas moes begin, en later in Kaapstad, waar ds. Murray in 1864 sy bediening in die Groote Kerk aanvaar het. Met steun uit die Murrayfonds het hy vyf jaar gratis onderwys aan die ou Suid-Afrikaanse Kollege (voorloper van die Universiteit van Kaapstad) ontvang en in 1870 die destydse sertifikaat in wetenskap en lettere (B.A.) in die tweede klas behaal.

In 1869 het hy die admissie-eksamen tot die kweekskool op Stellenbosch afgelê. Al het hy oneindig veel te danke gehad aan sy geestelike vader, ds. Andrew Murray, deur wie sy teologiese insigte ook blywend beïnvloed is, het hy tog die bande met sy ouerhuis stewig gehou.

Ná sy vader se dood op 4 Maart 1865, was dit vir hom moontlik om sy moeder dadelik op te soek nie; ná haar tweede huwelik (met Sarel Petrus du Toit) het Bosman sy moeder vir die eerste keer in 1870 op Kransfontein in die distrik Rustenburg, waarheen sy verhuis het, besoek en het hy ook vir die eerste maal in Pretoria gekom. In Oktober 1870 het hy na die kweekskool gegaan, maar ’n ná jaar het prof. John Murray, ds. Andrew Murray se broer, hom oorreed om aan die Stellenbosch Gymnasium (later Victoria-kollege en eindelik Universiteit Stellenbosch) 18 maande lank in wiskunde klas te gee.

Einde 1873, ná voltooiing van sy studie aan die kweekskool, het prop. Bosman in Edinburgh ses maande lank voorlesings bygewoon aan die kweekskool van die Skotse Vrye Kerk, aan die Universiteit van Edinburg, en vier maande aan die universiteite van Utrecht en Leiden. Hy het sy studiereis afgesluit met 'n toer deur Duitsland en besoeke aan verskillende sendingstigtings en teologiese skole in Europa.

Einde Oktober 1875 was prop. Bosman terug in Kaapstad waar hy op 18 November 1875 tot die evangeliebediening in die NG Kerk toegelaat is. Toe hy beroep word na die NH gemeente Pretoria, wat toe reeds vyf jaar vakant was ná die vertrek van ds. A.J. Begemann, het prop. Bosman die beroep aanvaar ná raadpleging met prof. John Murray en N. J. Hofmeyr, sy hoogleraars aan die Stellenbosse Kweekskool.

Gedurende 'n halfeeu wat as 'n veelbewoë tydperk in die geskiedenis van land en volk aangeteken staan, sou ds. Bosman van 21 Junie 1876 tot 17 Julie 1926 as predikant in Pretoria staan, eers van die NH. Kerk en ná die Transvaalse kerkvereniging van Desember 1885, waaraan hy aktief deelgeneem het, as leraar van die NH of G gemeente. Gedurende sy bediening is in Pretoria met die groei van die kerk die een gemeente ná die ander afgestig, waarvan agt ná die Tweede Vryheidsoorlog: Erasmus (1905), Eloffsdal (1908), Magaliesberg (1910), Krokodilrivier (1914), Premiermyn (1920), Pretoria-Oos (1920), Daspoort (1922) en Pretoria-Wes (1925). By sy aftrede in 1926 is bereken dat ds. Bosman gedurende 'n halfeeu sowat 15 000 kinders gedoop, 6 800 lidmate belydenis laat doen het, en 3 000 pare in die huwelik bevestig het.

Ds. Bosman se invloed het ook op die Transvaalse platteland gegeld. So was hy byvoorbeeld van 1880 tot 1890 predikant van die herderlose NG gemeente Waterberg, wat reeds in 1860 gestig is, maar eers in 1890 sy eerste eie leraar kon verwelkom. Dat die sterke en waardige persoonlikheid van ds. Bosman met sy besoeke as konsulent op die Waterbergers 'n diepe en heilsame invloed gehad het, val nie te betwyfel nie. Hy is die predikant oor wie die ouer mense dekades later nog hul ouers hoor gesels het.^[1]

In November 1879 het sy beskrywingspunt in die Hervormde Kerl se sinode as die eerste stap tot die aanstelling van die verenigingskommissie van die NH en die NG Kerk gedien. Van die eerste verenigde sinode (dié van die NH of G Kerk) was hy assistent-skriba; in 1892 het hy scriba synodi geword en van 1903 tot 1912 was hy moderator. Ten behoewe van die kerk het hy op eie verantwoordelikheid in 1892 die blad De Vereeniging opgerig en dit geredigeer tot die sinode dit in 1897 as amptelike blad oorgeneem het.

Hy het steeds 'n yweraar vir kerkvereniging gebly (dié kerk tussen die NG Kerke in die vier kolonies van Suid-Afrika) en het in Augustus 1905 op Colesberg deelgeneem aan die voorbereidende stappe. Op die eerste vergadering van die Raad van NG Kerke (Raad der Kerken) in 1907 is hy tot ondervoorsitter en op die tweede, in 1909, tot voorsitter gekies. In 1923 was hy weer voorsitter.

Pas twee maande ná sy aankoms in Pretoria het ds. Bosman 'n skool behartig, eers in die konsistorie en later in die kerkie op Kerkplein. Vir dogters het hy, volgens die voorbeeld van ds. Andrew Murray in die Kaapkolonie, in 1877 met die steun en goedkeuring van die algemene kerkvergadering van die NH Kerk, die Prospect Seminary opgerig met Engels as voertaal en dames uit die VSA as die eerste onderwyseresse. In November 1881 is hierdie skool vervang deur die gemengde Ebenhaeser-kosskool, met ruimte vir 300 seuns en dogters. Van 1879 tot die einde van die Britse bewind in 1881 het ds. Bosman waargeneem as superintendent van onderwys in Transvaal.

Ná die Driejarige Oorlog het ds. Bosman en sy eggenote hul pastorie afgestaan en kon op 4 Februarie 1904 daarin die Eendrachtschool, een van die skole vir Christelik-nasionale onderwys (CNO), geopen word, met ds. Bosman as die eerste voorsitter van die skoolbestuur. Ná die Tweede Vryheidsoorlog was hy die baanbreker en kampvegter vir CNO-skole en voorsitter van die CNO-hoofkommissie. Ten tyde van die totstandkoming van die Unie van Suid-Afrika en die aanvaarding van taalgelykheid in die Grondwet, het hy hom by twee geleenthede sterk uitgespreek ten gunste van die handhawing van sy taalregte deur die Afrikaner, veral op onderwysgebied: Onze rechten: toespraak voor gelijke taalrechten (Pretoria, 1910), 'n toespraak op die Taalbond-prysuitdeling van 11 Maart 1910, en sy rede op 18 September1910 ná die eerste algemene verkiesing in die Unie (in Pretoria in 1910 gedruk). In Desember 1913 is hy benoem as lid van die Laurence-kommissie insake hoër onderwys in die Unie van Suid-Afrika en ontvang op 27 November 1920 van die Universiteit van Suid-Afrika die eregraad D.D. Hy het ook meegewerk aan die oprigting, deur die kerkraad van sy gemeente, van die Sonop-tehuis vir manstudente aan die Transvaalse Universiteitskollege (nou die Universiteit van Pretoria) en het van 1916 tot 1920 as eerste voorsitter van die bestuur gedien.

In baie opsigte was hy 'n omstrede figuur wat in baie geskiedkundige gebeure 'n persoonlike aandeel gehad het. Hy was die eerste wat 'n vereniging tussen die NH en NG Kerk voorgestel het en het hom met volle oorgawe daarvoor beywer. Hy het sukses behaal, maar ook baie onmin gesaai. In die bitter stryd wat gevolg het oor die amalgamasie van die kerke, die latere hofsake oor eiendomme en die prokurasiekommissie hy midde-in alles gestaan. Hy het nie veel geskryf nie, maar het tog meermale na die pen moet gryp om in brief of brosjure sy standpunt sterk en onomwonde te stel. In De Volksstem het hy 'n reeks artikels (Januarie–Februarie 1889) geskryf oor “De leerkwestie”, waarin hy beweer het dat die verskil tussen die twee kerke hoofsaaklik 'n leerkwessie is. Daarop antwoord ds. M.J. Goddefroy, wat in 1885 as enigste predikant in die NH Kerk agtergebly het, met De Kerkwestie niet een leer- maar een levenskwestie (Potchefstroom, 1890), waarin hy aangevoer het dat die verskil eerder berus op 'n lewenshouding, naamlik van verengelsing op kerklik-kulturele gebied by die NG Kerk.

Ds. Bosman se deels outobiografiese werk, Een terugblik, wat hy in 1923 uitgegee het, weerspieël die stormagtige jare wat hy in Transvaal op kerklike gebied beleef het. Sy optrede tydens die anneksasie van die ZAR in 1877 het 'n grief gelaat by baie mense wat ds. Bosman se houding as pro-Engels beskou het. Op hierdie beskuldiging wat hom onder meer as neweproduk van kerklike geskille deur manne soos A.D.W. Wolmarans en C.J. Joubert ten laste gelê is, het ds. Bosman in sy geskrif Mijn antwoord (Pretoria, [1925?]) gereageer. Dieselfde beswaar teen hom kom, ten spyte van sy sterk steun ná 1902 vir die CNO-beweging en die handhawing van die taalregte van die Afrikaner, het weer ter sprake gekom toe tydens die Rebellie van 1914 stryd in sy gemeente ontstaan het. Afgesien hiervan het hy die welvaart van sy volk op die hart gedra en met sy onvermoeide werkywer veel beteken vir sy mense in vrede en in oorlog. Saam met die kerk van sy tyd, saam met leiers soos genls. Louis Botha en Jan Smuts wat sy persoonlike vriende was, het hy geskiedenis help maak. Selfs by diegene wat van hom verskil het, het hy deur sy waardige persoon en besliste optrede respek ingeboesem. Gedurende 'n halwe eeu en meer het hy in Transvaal in die brandpunt van die stryd gebly vir wat hy as reg en Christelik beskou het.

Ná sy legitimering in die Kaap en voor sy vertrek na die ZAR, is hy op 21 Desember 1875 op Stellenbosch in die huwelik bevestig met Aletta Hendrina Faure, dogter van Jacobus Christiaan Faure, die oudste seun van dr. Abraham Faure, en Johanna Henrietta Knobel. Uit dié huwelik is nege kinders gebore.

• (af) Böeseken, dr. A.J. 1966. Die Nuusbode. Kaapstad: Nasou.
• (af) De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk.
• (nl) Dreyer, eerw. A. 1924. Eeuwfeest-Album van de Nederduits Gereformeerde-Kerk in Zuid-Afrika 1824–1924. Kaapstad: Publikatie-kommissie van de Z.A. Bijbelvereniging.
• (af) Gaum, Frits (hoofred.) 2008. Christelike Kernensiklopedie. Wellington: Lux Verbi.Bm en Byblekor.