Tam adı ''Ebü’l-Feth Safiyyüddîn İshâk b. Emîniddîn Cebrâîl b. Sâlih b. Kutbiddîn Ebî Bekr Erdebîlî olan Safiyyüddîn Erdebîlî'nin kökeni tartışmalıdır.''[1] Fars, Kürt[2][3][4][5] ve Türk[6][7] olduğu yönünde çeşitli rivayetler vardır. Bazı tarihçiler[3] Safiyüddin İshak’ın, bildiğimiz en eski atası olan Erdebil ve civarını yöneten Firuz Şah'a dayanarak Kürt olduğunu söylerler. İbn Bezzaz'ın Safvetü’s-safâ adlı eserinin Ayasofya nüshasında Şeyh Safi'nin Sencarlı bir Kürt olan Piruz’un (Firuz)'un soyundan geldiği söylense de[8]Alem-ârâ-yı Şah İsmail adlı eserde Şeyh Safiyüddin ve ailesi Türk olarak anılmaktadır.[9]
Şeyh Zahid Gilani’nin, Safiyüddin’e “Pīr-i Türk” şeklinde hitap ettiğine dayananlar ise onun Türk olduğunu söylerler.[10][11][12] Zeki Velidi Togan, Safiyüddin Safi'nin Kürt olduğunu ancak soyunun Şah İsmail zamanında tamamen Türkleşmiş olduğunu söylemektedir.[13] Şeyh'in babası Seyyid Cibril'in Şiraz'a yaptığı yolculuk anlatılırken onun bir Türk dervişi olduğuna vurgu yapılır. Keza Şeyh Safiyüddin'den bahsederken "Türk oğlu" ve "Türk genci" ifadelerine yer verilir.[14]
İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın Şeyh Safiyüddin ile ilgili olarak; “Bu konuda benzer bilgileri ise, Saffetü’s-Safa’daki verilerden hareketle Safiyüddin Erdebilî’ye “Türk’ün piri” denildiğini, şeyhin “Türk köyünde” yaşadığını ve misafir gelen Türk müritlerine daha iyi hizmette bulunarak onlara beyaz ekmek ve bal sunduğu birçok kaynaklarında bile Şeyh Safi’nin 1272 yıllarında aslen Fars olan birçok çağdaşlarının da ona, ey Türk Piri, diye hitap ettikleri görülmektedir.[15][16]
Yine soyunun Şia’nın 12 İmam’ından yedincisi olan Musa Kazım’a dayandığı da, muhtemelen Şeyh Hoca Ali (1391-1429) veya Şeyh Cüneyd (1447-1460) dönemlerinde başlayan Şia eğilimi sonucunda çıkarıldığı düşünülmekte ve şüpheyle yaklaşılmaktadır.[17]
Safevi Hanedanı'nın kökenini belirlemek için yapılan genetik araştırmalarda hanedanın ydna'sının J1-Y12361 olduğu tespit edilmiştir. Bu altdal Hicaz kökenli olup ulaşılan sonuç hanedan üyelerinin tarihten bu yana süregelen seyyidlik iddialarına destek katmıştır.[18]
Hayatı, tarikatı ve eserleri
Safiyüddin Safi iyi bir eğitim görmüş, etkileyici bir dini önder olmakla beraber, sadece alt ve orta sınıfı değil, zamanın Moğol hükümdarlarını da etkisi altına almış, onlardan da hürmet görmüştür. Şeyh’in Moğol Hükümdar’larının elinden birçok insanı kurtardığı anlatılagelir.
Safiyüddin Safi, 13. yüzyılın önde gelen sufilerinden olan Şeyh Zahid Gilani’nin (1216 – 1301) en parlak öğrencisidir. Hocası, Şeyh Zahid Gilani kızı Bibi Fatıma’yı, Safiyüddin İshak’a vermiştir. Safiyüddin İshak da, Şeyh’in ikinci büyük oğluna bir önceki evliliğinden olan kızlarından birini nikahlayarak akrabalık bağını sağlamlaştırmıştır. Süregiden bu tarz evlilikler, soyları neredeyse bir haline getirdi.
Şeyh Safiyüddin Safi döneminde, Safeviye Tarikatı saygınlığını ve popülerliği oldukça artmış, Azerbaycan, Şirvan, Anadolu, Diyarbakır, Irak yöresinden birçok insan, Safiyüddin Safi’ye bağlanmak için Erdebil’e gelmişlerdir. Bir tarihi kayda göre, Erdebil’e gelen yollardan sadece birinden 3 ayda 13 bin kişinin tekkeye gelmiştir.
Şeyh Safiyüddin'in Farsça eserleri olmasına rağmen Kürtçeyle benzelikler gösteren bir şiir dili kullandığı[19] bir eseri mevcuttur. Şeyh Safiyüddin'in şiirlerinin ancak çok azı günümüze ulaşmıştır. Eserleri eski Farsça ve Tatça yazılmış, günümüzde dilbilimi olarak öneme sahiptir, örneğin Safiyüddin İshak'ın en önemli dini eserlerinden biri olan; Dobayti (Çift Beyitler) eski Tat dili ve Farsça dilbilgisi açısından bilgiler veren önemli bir eser konumu taşımaktadır.[20]
Kara Mecmua
Ğaribi Menteşa oğlu tarafından Safevi Şahı Tahmasp`a sunulan Tezkire-i Mecâlis-i Şu'arâ-yı Rûm[21] adlı kitapta Şeyh Safiye Kara Mecmue adlı kitap nisbet verilmiştir.[22]
1983 yılında İranda Ğaribi Divanı ve Tezkire-i Mecâlis-i Şu'arâ-yı Rûm kitaplarını yayınlayan Hüseyin Düzgün (Hossein Mohammadzadeh Sedigh) Letif-ül Hayal, Danişmendan-i Azerbaycan kitaplarında da Azeri Türkçesi ile yazılan Kara Mecmua`dan Ad gittigine değinir. Minoreski ve Şarden ise şu kitabın Savevi şahları için önemli olmasını zikr ederler.[23]
Hac görevini yerine getirdikten sonra 12 Eylül 1334'te Erdebil’de ölmüştür. Yerine, şeyhliği 57 yıl sürecek olan ikinci oğlu Şeyh Sadreddin Musa (1305-1391) geçmiştir.
II. Abbas 31 Aralık 1632-25 Ekim 1666 Hükümdârlık Müddeti: 1642-1666
I. Süleyman (Şah II. Safi) 1659-Temmuz 29 1694 Hükümdârlık Müddeti: 1666-1694
I. Hüseyin 1669-Nisan 25 1726 Hükümdârlık Müddeti: 1694-1722
II. Süleyman Hükümdârlık Müddeti: 1749-1759
II. Tahmasb 1704 - 1740 Hükümdârlık Müddeti: 1729-1732
III. Abbas ? - 1740 Hükümdârlık Müddeti: 7 Eylûl 1732 - 1736
Kaynakça
Safiyüddin İshak ve Safeviye Tarikatı’nın şeyhleri hakkında elimizdeki tek kaynak Saffetu’s Safa’dır. Yine çağdaş Moğol, Timurlu ve Sufi kaynaklarda az da olsa bilgi mevcuttur.[12]
^Gündüz, Tufan (2010). Son kızılbaş Şah İsmail. 1. baskı. İstanbul: Yeditepe Yayınevi. ISBN978-605-4052-49-3.
^Sohrweide, Hanna, “Der Sieg der Safaviden in Persien und scine Rückwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert”, Der Islam, 41 (1965), 95-221.
^Heyyət, C. “Azərbaycanın Türkləşməsi və Azəri Türkçəsinin Təşəkkülü”, Varlıq, Tehran 1992, s. 9-12.
^Michel M. Mazzaoui, The Origins of the Safawids: Shi’ism, Sufism, and the Ghulat, Wiesbaden: Franz
Steiner Verlag, 1972, pp. 46-52., Z. V. Togan, Zeki V. Togan, “Sur L’origine des Safavides”, Mélanges Massignon, III, 1957, p. 356, p. 356
^Barry D. Wood, The Tarikh-i Jahanara in the Chester Beatty Library: an illustrated manuscript of the "Anonymous Histories of Shah Isma'il", Islamic Gallery Project, Asian Department Victoria & Albert Museum London, Routledge, Volume 37, Number 1 / March 2004, Pp: 89 - 107.
^Anthony Bryer 1975 Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29., (1975), Appendix II - Genealogy of the Muslim Marriages of the Princesses of Trebizond
