Borçka

Borçka
İlçe
Borçka ilçesinin Artvin ilindeki konumu
Borçka ilçesinin Artvin ilindeki konumu
Harita
İlçe sınırları haritası
ÜlkeTürkiye
İlArtvin
Coğrafi bölgeKaradeniz Bölgesi
İdare
 • KaymakamHakan Contarlı[1]
 • Belediye başkanıErcan Orhan (CHP)
Yüzölçümü
 • Toplam805 km²
Rakım108 m
Nüfus
 (2018)
 • Toplam25.500
 • Kır
11,289
 • Şehir
11.395
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu08400
İl alan kodu466
İl plaka kodu08
Borçka köyünde yolcu kayığı, 19. yüzyılın sonları. Giorgi Kazbegi'nin Bir Rus Generalinin Günlükleri - Türkiye Gürcistanı'nda Üç Ay adlı kitabından alınmıştır.
Çoruh Nehri üzerindeki Borçka Köprüsü; Borçka, 2010.

Borçka (Gürcüce: ბორჩხა; Lazca: ბორჩხა ve Borçxa), Artvin iline bağlı bir ilçe ve ilçenin merkezidir. Çoruh Nehri kıyısında yer alan Borçka kasabası eskiden Çoruh'ta kayıkla yapılan taşımacılığın iskelelerinden biriydi. Borçka'nın yüz ölçümü olarak en büyük köyü Güreşen eski adıyla Beğlivan'dır.

Etimoloji

Borçka'nın eski adı Porçha'dır (ფორჩხა). Bu yer adının nereden geldiği kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte Gürcüce “porçhi” (ფორჩხი) kelimesinden türemiş olma ihtimali vardır. “Porçhi” kelimesinin anlamlarından biri "çalılık", "küçük orman"dır. Ayrıca Megrelcede "borçha" (ბორჩხა: kuru dal) ve Gürcücenin Guria diyalektinde "borçhalo" (ბორჩხალო; kırağı) gibi kelimeler de bu adla ilişkili olabilir.[4][5] Porçha adı zaman içinde Borçha (بوچخە), Borcha (بورجخە) ve Borçka'ya dönüşmüştür.[6][7]

Tarihçe

Borçka'nın adı, görece geç tarihli kaynaklarda geçer. Gürcü coğrafyacı ve tarihçi Vahuşti'nin (1696-1757) Gürcistan Krallığı’nın Tarihi (აღწერა სამეფოსა საქართველოსა) adlı eserinde "Porçha" (ფორჩხა) adı altında söz edilmiş ve Çoruh Nehri'nin batısında büyükçe bir kasaba olduğu belirtilmiştir.[8] Bu tarihte bu yerleşim Osmanlı sınırları içinde bulunuyordu. Orta Çağ'da Gürcistan'ı oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti'de yer alan Borçka'yı ve bu bölgeyi Osmanlılar 16. yüzyılın ortalarına doğru Gürcülerden ele geçirmişti. Bugünkü Borçka kasabasının dış mahallesindeki Borçka Kalesi'nde kilisenin bulunması, bu yapının Osmanlı döneminden önce inşa edildiğini göstermektedir. Bu tespitten hareketle Osmanlıların Klarceti bölgesini ele geçirdiği sırada Borçka'nın bir yerleşim olarak var olduğu söylenebilir.[9][10]

Borçka, 1835 tarihli nüfus defterinde "Borçha" (بوچخە) şeklinde kaydedilmiştir. Sadece erkek nüfusunun tespit edildiği bu deftere göre, Çıldır Eyaleti'nin Lazistan sancağının Beğlevan nahiyesine bağlı köylerden biriydi ve köyde 204 erkek yaşıyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün toplam nüfusunun yaklaşık 408 kişiden oluştuğu ortaya çıkar.[6]

Rus ordusunda görev yapmış Gürcü general ve coğrafyacı Giorgi Kazbegi, 1874 yılında, Borçka'nın bir köy gibi görünmediğini, burada 80 kadar ev bulunduğunu, ancak halkın tarım veya hayvancılıkla uğraşmadığını, dolayısıyla yerleşimde büyük baş hayvan ve at bulunmadığını, halkın kayık yapımcılığı, kayıkçılık ve çanak-çömlek üretimiyle meşgul olduğunu, her ailede yük ve koşum hayvanlarının yerini kayıkların aldığını yazmıştır.[11]

Borçka köyü, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre Lazistan sancağının Gönye nahiyesine bağlıydı. Köyün adı, Borcha (بورجخە) şeklinde yazılmıştır. Borçka köyü salnamede Situret köyüyle birlikte kaydedilmiştir. Bu tarihte bu iki yerleşimin nüfusu 110 hanede yaşayan 400 kişiden oluşuyordu. Vergiye tabi hayvan varlığı olarak 10 keçi, 2 at, 20 inek ve 10 öküz kaydedilmiştir.[7]

Borçka köyü, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması uyarınca, savaş tazminatının bir parçası olarak Osmanlı Devleti tarafından Rusya'ya bırakıldı. Rus idaresinin 1886 nüfus sayımında Borçha (Борчха) şeklinde kaydettiği köy, Batum sancağının Gonio kazasına bağlı Borçha nahiyesinin iki köyünden biri ve bu nahiyenin idari merkeziydi. Nüfusu, 147'si erkek ve 149'u kadın olmak üzere, 52 hanede yaşayan 296 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun tamamı, Müslüman Gürcü anlamında "Acaralı" şeklinde kaydedilmiştir. Tarihinde Borçka ilk kez nahiye şeklinde idari bir biriminde de adı haline gelmişti. Borçka nahiyesini iki köyden diğeri ise, Dakvara (Даквара) köyüydü. Borçka nahiyesinin nüfusu ise, 64 hanede yaşayan ve tamamı Gürcü olan 342 kişiden oluşuyordu.[12]

Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze 1893 yılında, eski adı Porçha (ფორჩხა) Borçha köyünde 60 hanenin yaşadığını, iki cami ile birkaç dükkanın bulunduğunu, bir kayanın üzerinde kaleye sahip olduğunu, İvane Caiani'nin burada yaşadığını yazmıştır.[13] Nitekim Rus ordusunda görevli Gürcü asker İvane Caiani burada görevli olduğu sırada Gürcüce gazetelere yazılar yollamış, o dönemdeki Borçka ve çevresi hakkında geniş bilgi vermiştir. Caiani bu yazılarından birinde Borçka köyünde ve Çoruh kıyısının bazı yerlerinde yaşayanların ekmeğini yalnızca kayıkçılıkla kazandığını belirtir. Borçkalıların bir başka gelir kaynağının ise, çömlekçilik olduğunu yazar.[14] Çiçinadze 1893 yılında, Rus idaresi sırasında Borçka kasabasından 40 hanenin Osmanlı ülkesine göç ettiğini yazmıştır.[15]

Borçka kasabası, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rusların Artvin sancağından çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan'ın sınırları içinde kaldı. Nitekim bu durum 7 Mayıs 1920 tarihinde Moskova Antlaşması'yla Sovyet Rusya tarafından da tanındı. Yaklaşık bir yıl sonra Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgalinin ardından imzalanan Moskova Antlaşması'yla Artvin bölgesi ve Borçka kasabası Türkiye'ye bırakıldı.[16][17]

Borçka, 7 Temmuz 1921'de aynı adlı kazanın merkezi oldu.[18] Nitekim 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında, Artvin livası merkez kaza ile Borçka ve Savaşta kazalarından oluşuyordu. Borçka kazası merkez nahiye dışında, Macahel, Maradidi ve Murgul nahiyelerini kapsıyordu. Borçka kasabasında 130 kişi, Borçka kazasında ise toplam 4.373 kişi yaşıyordu. Merkez nahiyenin nüfusu Gürcüler ve Lazlar, Maradid, Macahel ve Murgul nahiyelerinin nüfusu Gürcülerden oluşuyordu.[19] Borçka kazası 26 Haziran 1926'da kaza olmaktan çıkarılıp nahiyeye dönüştürülünce, Borçka kasabası bu nahiyenin merkezi oldu. Borçka nahiyesi sınırları içindeyse 40 köy yer alıyordu.[20] Borçka kasabası, 28 Mayıs 1928'de yeniden ilçe merkezi haline getirildi.

Borçka kazası, 1940 genel nüfus sayımında Çoruh vilayetine bağlıydı. Çoruh vilayeti ise, merkez kaza (Artvin) dışında, Borçka, Hopa, Şavşat ve Yusufeli kazalarını kapsıyordu. Borçka kazasının nüfusu 17.844 kişiden oluşuyordu. Bu nüfus içinde 8.888 kişi, kaza merkezi Borçka kasabasında yaşıyordu. Borçka kazası bu tarihte de merkez nahiye dışında, Macahel, Maradit ve Murgul nahiyelerini kapsıyordu.[21] 1965 genel nüfus sayımında Borçka ilçesi aynı idari yapıya sahipti. Ancak Macahel nahiyesinin adı Camili bucağı, Maradid nahiyesinin adı Muratlı bucağı, Murgul nahiyesinin adı da Göktaş bucağı şeklinde değiştirilmişti. Bu tarihte Borçka ilçesinde 36.490 kişi yaşıyor ve bu nüfus içinde 15.095 kişi okuma yazma biliyordu. Borçka kasabasının nüfusu 3.763 kişiye çıkmıştı ve bu nüfus içinde 1.774 kişi okuryazar olarak kaydedilmişti.[22]

Borçka ilçesi sınırları içinde çok sayıda tarihsel yapı kalıntısı bulunmaktadır. İlçesinin idari merkezi olan Borçka kasabasında, iki kilisenin ve bir kalenin kalıntıları günümüze ulaşmıştır. Borçka Kalesi, büyük ölçüde ayaktadır. Kale Çoruh Nehri ile Çhala Deresinin birleştiği yerde inşa edilmiştir. Kiliselerden biri de tek nefli bir yapı olup kalenin içinde yer alır. Kalenin surlarının içine inşa edilmiş olan kiliseden geriye yıkıntıları kalmıştır. Yakın zamanda kale ve kilise uygun olmayan biçimde restore edilmiştir. Diğer kilise Opuca köyünün kilisesi olmakla birlikte günümüzde Borçka kasabasının sınırları içinde yer alır. Geriye yıkıntıları kalmış olan Opuca Kilisesi, değişik bir palana sahiptir. Doğu tarafta olması gereken apsisi batı tarafında inşa edilmiştir.[23]

Borçka ilçesi sınırlarında başka kilise, cami, kale ve köprüler de vardır. Bunların bazısı tamamen ortadan kalkmış, bazısı ayakta ya da yıkıntılar halinde günümüze ulaşmıştır. Bunlar arasında, Akpınar köyündeki eski köy kilisesi olan Arhva Kilisesi ve eski Arhva Camii, Alaca köyündeki köy kilisesi ve Banakna Köprüsü, Ambarlı köyündeki eski köy kilisesi olan Dampala Kilisesi, Aralık köyündeki Koziri Kilisesi ve Koziri Şapeli, Ataköy'de Sanatisi Köprüsü, Balcı köyündeki Bagini Kilisesi, Camili köyünde Hertvisi Kalesi ve Hertvisi Camii, Çavuşlu köyünde Dikiciler Camii, Düzköy'de Düzköy Camii, Efeler köyünde Eprati Kilisesi, Fındıklı köyünde Fındıklı Köyü Camii, Güreşen köyünde Beğlevan Köprüsü, Suadiye Mahallesi Köprüsü ve Kesiktaş Köprüsü, İbrikli köyündeki Ebrika Kilisesi ve Mamatzminda Kilisesi, Kale köyünde Makreti Kalesi, Maralköy'de Mindieti Kalesi, İremeti Camii ve Osneti Camii, Şerefiye köyünde Ohordia Köprüsü, Taraklı köyünde Trapeni Kilisesi, Uğurköy'de Akria Kilisesi, Yeşilköy'de Manastır Kilisesi, Zedoban köyünde Kintzureti Kilisesi, Zorlu köyünde Thiladzuri Kalesi ve Thiladzur Kilisesi sayılabilir.

Nüfus

Borçka'daki bir asma köprü

Yıllara Göre Nüfus Verileri:

Yıl Toplam Şehir Kır
1935[24] 12.792 614 12.178
1940[25] 17.844 846 16.998
1945[26] 21.005 2.071 18.934
1950[27] 24.440 2.328 22.112
1955[28] 29.082 2.593 26.489
1960[29] 32.060 3.105 28.955
1965[30] 36.490 3.763 32.727
1970[31] 41.323 4.135 37.188
1975[32] 43.440 4.636 38.804
1980[33] 43.601 4.548 39.053
1985[34] 45.442 6.543 38.899
1990[35][a] 30.329 6.102 24.227
2000[36] 27.654 9.008 18.646
2007[37] 24.133 10.433 13.700
2008[38] 24.768 10.481 14.287
2009[39] 24.343 10.702 13.641
2010[40] 23.826 10.435 13.391
2011[41] 23.693 10.551 13.142
2012[42] 22.964 10.641 12.323
2013[43] 24.662 11.770 12.892
2014[44] 23.162 11.140 12.022
2015[45] 22.293 10.864 11.429
2016[45] 22.036 10.807 11.229
2017[45] 21.697 10.887 10.810
2018[45] 25.500 11.456 14.044
2019[45] 22.831 11.076 11.755
2020[45] 22.684 11.395 11.289


Coğrafya

Çoruh'un doğu yakasındaki yerleşim alanı.
Borçka'daki Osanet Camii'nin iç tasarımı

Borçka ilçesi, batısında Hopa ilçesi, güneyinde Artvin'in merkez ilçesi ve Murgul ilçesi, doğusunda Şavşat ilçesi, kuzeyinde ise Gürcistan Cumhuriyeti topraklarıyla çevrelenir. Borçka kasabasının Karadeniz'e uzaklığı 36 kilometredir ve deniz seviyesinden 125 metre yükseklikte bulunur. Çoruh Nehri Borçka kasabasının içinden geçer.

Ekonomi

Borçka kasabası, yakın zamana kadar çömlekçiliğiyle ünlüydü. Bugün çevresine hitap eden küçük bir ticaret merkezidir. Küçük ölçekli çay ve fındık işletmeleri vardır. Ormancılık bölgesinde bulunduğu için kasabada çok sayıda marangoz atölyesi bulunur. Çay, mısır ve fındık ilçede yetiştirilen başlıca tarım ürünleridir.

Tao-Klarceti hâlâ Osmanlı yönetimindeyken, 1874'te bu bölgeyi gezen Giorgi Kazbegi Borçka üzerine şunları yazmıştır:

“Dış görünüş olarak Borçka bir köye benzemiyor. Burada sayıları 80 kadar, herhangi tarımsal ek müştemilatı olmayan zarif yapılı evler bulunmaktadır. Büyük baş hayvan ve at burada hiç yoktur. Tüm ahali kayık yapımcılığı, kayıkçılık ve çanak-çömlek yapma işi ile meşguldür. Burada insanlar ne ekiyor ne de biçiyor; bu yüzden tüm ekmek ihtiyaçlarını son buğday tanesine kadar para ile satın alıyorlar. Her ailede yük ve koşum hayvanlarının yerini alan kayık bulunmaktadır. Kil ile yapılan kapların hazırlandığı birkaç atölyeyi ziyaret ettik. Bir evde baba, oğul ve torun oturmuş çalışıyorlardı. Gözümüzün önünde, tezgâhı kullanmadan hemen oracıkta birkaç kap yaparak onlara şekil verdiler.”[46]

İklim

Borçka ilçesi Karadeniz ikliminin etkisi altında olmasından dolayı Türkiye'nin en çok yağış alan yerleri arasındadır. İlçe toprakları dünyanın çok az yerinde görülen ılıman yağmur ormanlarını barındırır. Son yıllarda çay tarımı için arazi açma faaliyetleri ve kontrolsüz orman kesimi ormanları tehdit etmektedir.

 Borçka iklimi 
Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıl
Ortalama sıcaklık (°C) 4 4,9 7,5 11,5 15 18,4 20,7 21,1 18,5 14,8 10,4 6,3 12,8
Ortalama yağış (mm) 175 138 111 92 77 120 102 133 168 203 196 220 144,6
Kaynak: Climate-Data.org[47]


Turizm

Borçka ilçenin doğusundaki Karçal Dağları’nın (3.400 m), manzaraları, buzulları, buzul gölleri, buzulların erimesinden doğan dereleri, tarihi kemer köprüleri ve yaylalarıyla zengin bir turizm potansiyeline sahiptir. Borçka kasabası ve çevresindeki bazı köyler kendi ölçeğinde bir konaklama merkezidir. İlçe, balıkçılık (alabalık) ve av turizmi (ayı, domuz, çakal, tilki, kurt, dağ keçisi, vaşak vb) açısından zengin bir potansiyele sahiptir.

Aralık Köyü sınırları içerisinde bulunan Karagöl, 'orman denizi” içerisinde kapkara deniz görünümlü, alabalığı, buz gibi soğuk suyu ve eşsiz manzarasıyla önemli bir kamp yeridir. İlçenin doğusunda bulunan Karçal Dağları dağcılığa oldukça uygundur.

Son dönemde ilçenin köylerinden biri olan Maral köyüne bağlı olan Maral Şelalesi, günümüzde halkın ziyaretine açılmıştır.[48] Öte yandan Macahel yöresi, buradaki Camili Gorgit Tabiatı Koruma Alanı, Beyazsu Yaylası, Otingo Kaplıcası yöresi, Yıldız Gölü gezilecek yerler arasında sayılabilir. Tarihsel kalıntılar arasında en önemli yapı olarak Ebrika Kilisesi görülebilir.

İdari yapısı

Borçka ilçesi eskiden Camili ve Muratlı olmak üzere üç bucağa ayrılırdı. Merkez bucakta bir kasaba ve 20 köyden, Camili bucağında altı köyden, Muratlı bucağında ise 11 köyden oluşuyordu. Bucak sistemi 2012 yılından kaldırıldı ve bugün Borçka ilçesinde 36 köy bulunmaktadır. Borçka kasabası ise dört mahalleden oluşmaktadır. Bugün Borçka kasabası beş mahalleden (Aksu, Gündoğdu, Küçük Köy, Merkez ve Yeniyol), Borçka ilçesi ise 38 köyden oluşmaktadır.[49]

Notlar

  1. ^ Murgul ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.

Kaynakça

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2015. 
  2. ^ "İl ve ilçe yüz ölçümleri" (PDF). Harita Genel Müdürlüğü. 12 Mayıs 2016. Erişim tarihi: 12 Kasım 2016. 
  3. ^ "Borçka İlçesi Belediyeleri Coğrafi Bilgileri". 30 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2014. 
  4. ^ ""ფორჩხი" Gürcüce Sözlük". 11 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2022. 
  5. ^ ""ბორჩხა" Megrelce Sözlük". 28 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2022. 
  6. ^ a b Murat Kaya, 1170 Nolu Gönye, Batum Sahil Köyleri Nüfus Defteri'nin Değerlendirmesi, Rize, 2013, s. 151-159. 29 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Yüksek lisans tezi.
  7. ^ a b Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 380-381, ISBN 9789157871117.
  8. ^ "Vahuşti Batonişvili, Gürcistan Krallığı'nın Tarihi (აღწერა სამეფოსა საქართველოსა), Tiflis, 1941, s. 134". 3 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2024. 
  9. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (ტაო-კლარჯეთის ძეგლების 2015 წლის საკვლევი ექსპედიციების ანგარიშები), Tiflis, 2016, s. 171. 6 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-9123-9-9
  10. ^ Tao-Klarceti: Tarihsel ve Kültürel Anıtlar (ტაო-კლარჯეთი: ისტორიისა და კულტურის ძეგლები), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018, s. 132, ISBN 978-9941-478-17-8.
  11. ^ "Giorgi Kazbegi, Türkiye Gürcistan'ında Üç Ay: Bir Seyyahın Notları (სამი თვე თურქეთის საქართველოში : მოგზაურის ჩანაწერები), Batum, 1995, s. 116". 10 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2024. 
  12. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, "Batum oblastı" - 1211-1212". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2024. 
  13. ^ "Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan'daki Köyleri (მუსულმან ქართველობა და მათი სოფლები საქართველოში), Tiflis, 1913, s. 148". 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2024. 
  14. ^ İvane Caiani, Borçka Mektupları, 2006 (2. Baskı), s. 19-20, ISBN 9789758260126.
  15. ^ "Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (ქარველ მაჰმადიანთ დიდი გადასახლება ოსმალეთში მუჰაჯირი-ემიგრაცია), Tiflis, 1912, 135". 7 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2024. 
  16. ^ "Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt, 2. cilt s. 489". 8 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2021. 
  17. ^ ""Российско-грузинский договор 07.5.1920 г. (полный текст и карта) - один из многих нарушенных Кремлем" / "07.5.1920 tarihli Rus-Gürcü Anlaşması (tam metin ve harita) Kremlin Tarafından İhlal Edilen Birçok Anlaşmadan Biridir". 11 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2022. 
  18. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013, s. 78, ISBN 978-605-5708-85-6.
  19. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası'nın Anavatan'a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
  20. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010, s. 143-144, ISBN 9789944197526.
  21. ^ "1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1946, s. 167" (PDF). 27 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Mayıs 2024. 
  22. ^ "1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968, s. 87-88" (PDF). 18 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Mayıs 2024. 
  23. ^ Tao-Klarceti: Tarihsel ve Kültürel Anıtlar (ტაო-კლარჯეთი: ისტორიისა და კულტურის ძეგლები), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018, s. 132-133, 295, ISBN 978-9941-478-17-8.
  24. ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  25. ^  . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016. 
  26. ^  . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  27. ^  . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  28. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  29. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  30. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  31. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  32. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  33. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  34. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  35. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  36. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  37. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  38. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  39. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  40. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  41. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  42. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  43. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  44. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  45. ^ a b c d e f
    • "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Borçka Nüfusu - Artvin". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. 
    • "Artvin Borçka Nüfusu". nufusune.com. 
  46. ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri - Türkiye Gürcistanı'nda Üç Ay, 2019, s. 125-126, ISBN 9789755537207.
  47. ^ "Climate: Borçka". Climate-Data.org. 9 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2018. 
  48. ^ "Maral Şelalesi doğa tutkunlarının gözdesi". milliyet.com.tr. 19 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2016. 
  49. ^ ""2018 Yılı Borçka İlçe Nüfusu". Erişim tarihi: 18 Nisan 2020". 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2020. 

Dış bağlantılar