Çayeli

Çayeli
İlçe
Harita
İlçe sınırları haritası
ÜlkeTürkiye
İlRize
Coğrafi bölgeKaradeniz Bölgesi
İdare
 • KaymakamSertaç KIRÇUVAL[1]
 • Belediye başkanıİsmail Hakkı Çiftçi (MHP)
Yüzölçümü
 • Toplam473 km²
Rakım10 m
Nüfus
 (2018)
 • Toplam44.304
 • Kır
19,941
 • Şehir
23.860
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu53200
İl alan kodu0464
İl plaka kodu53

Çayeli (Lazca: მაფავრი, Mapavri), Rize ilinin bir ilçesidir.

Tarihçe

Çayeli'nin eski adı Mapavra veya Mapavri'dir. Nitekim 1854 tarihli Kiepert haritasında "Mapavra" olarak geçer.[3] Özhan Öztürk'e göre "Mapavri" Lazca (მაფავრი) bir kelime olup "Efendiler, rahipler" anlamına gelmektedir. Yazar, Bizans döneminde Rumların, Lazlar ve diğer Kafkas halklarıyla etnik doğu sınırı olduğu ve Hristiyanlık Trabzon üzerinden Kafkasya'ya yayıldığı için böyle isimlendiriliğini iddia etmiştir.[4] Ancak Lazca "pavri" (ფავრი) yaprak, Mapavri de "yapraklı yer" anlamına gelir.[5][6] Bu yer adı bölgenin bitki örtüsüyle ilişkili olabilir.

Eski çağlarda Kolhis kültür alanında ve eski Lazlar'ın yerleşim bölgesinde bulunan Mapaura, MS 1. yüzyılda Roma İmparatorluğu egemenliğine girdi. 6. yüzyıldaki Laz Savaşları sonucunda, Roma/Bizans İmparatorluğunun Karadeniz sahilindeki en son yerleşim noktası olma özelliğini kazandı. 1204 yılında Bizans imparatorluğunun geçici süreyle dağılması üzerine kurulan Trabzon İmparatorluğu döneminde de Mapaura/Mapavri Rum egemenliğinin doğudaki son kalesi olarak kaldı. 1461’de II. Mehmed (Fatih)'in Trabzon devletini Osmanlı topraklarına katması üzerine Türk yönetimine girdi. Bunu izleyen yaklaşık 50 yıl boyunca Mapavri Osmanlı Devleti'nin Karadeniz kıyısındaki sınır noktası idi.

1622’de Abaza korsanlarının saldırısına uğrayarak yağmalandı. Şemsettin Sami, Kamasü’l-Alam’da, Mapavri’den "Trabzon vilayetinin Lazistan sancağının Rize kazasına bağlı bir nahiye" olarak söz eder.

I. Dünya Savaşı sırasında iki yıl süreyle Rus işgali altında kalan yöre 9 Mart 1918’de yeniden Türk idaresine girdi. İlçeyi Rize'ye bağlayan sahil yolu Rus işgali döneminde inşa edildi.

Mapavri 1878’de nahiye 1944'te Çaybaşı adıyla ilçe oldu. Sonradan adı Çayeli olarak değiştirildi. Köy adlarının büyük çoğunluğu Rumcadır; ancak az sayıda Lazca ve Hemşince yer adları da vardır. 20. yüzyıl başlarından önce Türkçe yer adı kaydedilmemiştir.

Mapavri 1935 genel nüfus sayımında Çoruh vilayetinin Rize kazasına bağlı bir nahiyeydi ve bu nahiyenin idari merkezi Yenipazar köyüydü.[7] 1940 genel nüfus sayımında Mapavri aynı idari konuma sahipti ve Mapavri nahiyesi 23 köyden oluşuyordu. Ancak 1933 yılında kaldırılmış olan Rize vilayeti bu tarihte yeniden kurulmuştu. Mapavri nahiyenisin idari merkezi olan Yenipazar'ın nüfusu 6.138 kişiden, nahiyenin toplam nüfusu ise, 20.105 kişiden oluşuyordu.[8]

Coğrafya

Rize'nin 18 km doğusunda yer alır. Yüzölçümü 473 km2’dir. Doğudan Pazar, güneyinden Çamlıhemşin ve İkizdere, batıdan Rize merkez ve Güneysu, kuzeyden Karadeniz ile çevrilidir.

Dar kıyı şeridi ve hemen arkasında yükselen, denize paralel sıradağlarıyla tipik bir Doğu Karadeniz kıyı ilçesidir. Büyük bir bölümü, Doğu Karadeniz Dağları'nın en yüksek kesimini oluşturan Rize Dağları'yla kaplıdır. Güney ucunda yükselti 2,000 metreyi aşar.

İlçenin bazı dağlık köylerde ise bölgenin yerli halkı olan Hemşinliler yaşar.[9] Çayeli'nin doğusunda olan ilçelerde (Pazar, Ardeşen, Fındıklı) Lazca da konuşulur.

Ekonomi

İlçe ekonomisinin temeli çay üretimine dayanır. Yörede çay üretimi başlamadan önce ana ürün mısırdı.

Çayeli’nde hem yerleşime, hem de bitkisel üretime elverişli tek alan dar kıyı şerididir. Nüfusun büyük bir bölümü burada toplandığı gibi, çay ekimi de bu kesimde yoğunlaşmıştır. Türkiye’deki çay ekim alanlarının üçte ikisi Rize ilinde, bunun da %18’lik kısmı Çayeli ilçesinin sınırları içindedir.

Madenli kasabasında 1984'ten bu yana bakır madeni çıkarılmaktadır. (Çayeli Bakır İşletmeleri A.Ş./First Quantum Minerals LTD. tarafından) İşletme yöre ekonomisi ve sosyal sorumluluk kapsamında yaptığı çalışmalarla yöre halkı için büyük önem taşımaktadır.

Spor

Çayeli ilçe erkek futbol takımlarından en önemli başarıyı, TFF 3. liginin 1991-1992 sezonunu yedincilikle tamamlayan Çayelispor elde etmiştir.

Çayeli'nin takımlarından Çayelispor 2023-24 Bölgesel Amatör Lig sezonunu birinci sırada tamamlayarak 30 yıl aradan sonra tekrar 3. Lige çıkmıştır. Takım 2024-2025 sezonu itibariyle 3. Ligde mücadele etmektedir.

Çayeli ilçe kadın voleybol takımı Çayelispor Voleybol 2024-2025 sezonu itibariyle Türkiye Kadınlar İkinci Voleybol Ligi'nde mücadele etmektedir.

Nüfus

Yıl Toplam Şehir Kır
1945[10] 34.564 6.084 28.480
1950[11] 36.170 6.348 29.822
1955[12] 33.061 7.369 25.692
1960[13] 39.446 9.724 29.722
1965[14] 45.344 11.496 33.848
1970[15] 51.961 12.915 39.046
1975[16] 54.480 13.480 41.000
1980[17] 58.014 14.926 43.088
1985[18] 58.782 16.561 42.221
1990[19] 51.751 14.947 36.804
2000[20] 51.816 22.546 29.270
2007[21] 42.109 25.205 16.904
2008[22] 42.282 22.502 19.780
2009[23] 41.333 22.613 18.720
2010[24] 41.250 22.995 18.255
2011[25] 42.030 24.089 17.941
2012[26] 42.206 24.839 17.367
2013[27] 42.143 23.402 18.741
2014[28] 42.450 23.469 18.981
2015[29] 41.916 23.682 18.234
2016[29] 42.022 24.269 17.753
2017[29] 42.356 24.736 17.620
2018[29] 44.304 21.336 22.968
2019[29] 44.351 22.637 21.714
2020[29] 43.801 23.860 19.941

İklim

Çayeli'de Ilıman dönencealtı iklimi (Köppen: Cfa) görülmektedir.


 Çayeli iklimi 
Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıl
Ortalama sıcaklık (°C) 6,4 6,7 7,9 11,7 15,6 19,4 21,8 22,0 19,5 15,5 12,0 8,4 13,9
Ortalama yağış (mm) 192 146 123 83 82 129 110 144 185 234 208 215 154,2
Kaynak: Climate-Data.org[30]


Fotoğraf galerisi

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "Makam". www.cayeli.gov.tr. 27 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2023. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2012. 
  3. ^ 1854 Kiepert Map of the Caucasus, Armenia, Kurdistan, and Azerbaijan
  4. ^ Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi 1 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Genesis Yayınları. Ankara, 2011. 2. Baskı s. 763. ISBN 978-605-54-1017-9
  5. ^ 27 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20200727131915/https://www.ice.ge/liv/liv/lazur.php arşivlendi. Lazca Sözlük.
  6. ^ "[[İuri Siharulidze]], Çaneti /Lazeti (Gürcüce, Batum, 1977" (PDF). 31 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ocak 2023. 
  7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937, s. 392.
  8. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1946, s. 528.
  9. ^ Gurbet Pastası: Hemşinliler, Göç ve Pastacılık Hemşinliler, Göç ve Pastacılık. İletişim Yayınları. 2016. ISBN 9789750520716. Erişim tarihi: 18 Eylül 2024. 
  10. ^  . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  11. ^  . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  12. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  13. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  14. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  15. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  16. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  17. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  18. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  19. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  20. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  21. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  22. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  23. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  24. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  25. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  26. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  27. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  28. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  29. ^ a b c d e f
    • "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Çayeli Nüfusu - Rize". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. 
    • "Rize Çayeli Nüfusu". nufusune.com. 
  30. ^ "Climate: Çayeli". Climate-Data.org. 15 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2014. 

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Çayeli ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.