Kineski varijeteti najviše se razlikuju u fonologiji, a u manjoj meri i u vokabularu i sintaksi. Južni varijeteti uobičajeno imaju manji broj početnih konsonanata od severnih i centralnih varijeteta, ali u odnosu na istorijski srednji kineski jezik češće zadržavaju završne konsonante u reči. Svi varijeteti imaju karakteristiku tonskih jezika, fonološko svojstvo zajedničko mnogim jezicima širom sveta ali retko u Evropi, na Bliskom Istoku, južnoj Aziji i Pacifiku. Tonska je karakteristika jezika srodna akcentu srodnom svim jezicima, ali u tonskim jezicima tonski akcenat mora da bude prisutan dok ostali nisu neophodni. Severni varijeteti imaju manje izražene tonske distinkcije od južnih akcenata. Mnogi varijeteti imaju i karakteristiku tonskog sanda pri kojemu se ton menja u zavisnosti od konteksta ili prirode tonova koji ga okružuju. Najkompleksniji tonski obrasci pojavljuju se u pokrajinama Džeđang i Kvantung.
Historija
U 2. milenijumu pre nove ere kineski je jezik bio u upotrebi uz donji tok reke Wei i srednjem toku reke Huang Ho. Sa toga se geografskog prostora jezik proširio na istok preko Velike kineske nizine u Šandung, a zatim i prema jugu u dolinu reke Jangce i dalje prema jugu do brdovitih predela južne Kine. Kako se jezik širio preuzimao je mesto lokalnih jezika, a geografska rasprostranjenost rezultirala je u povećavanju regionalnih razlika. Simultano, u periodima političkog jedinstva i jačanja centralnih vlasti, postojala je tendencija da se promoviše cetralni standard kako bi se olakšala komunikacija među osobama iz različitih sredina.[1]
Prvi poznati istorijski dokazi o dijalektalnim razlikama u kineskom jeziku dolaze iz Perioda Proleća i Jeseni (722–479 pne.). U to je vreme dinastija Džou, iako je već izgubila značajan deo političke moći, nastojala dadefiniše i promoviše standardni govor. Fangyan, prvi kineski rečnik iz I veka nove ere bio je posvećen razlikama u vokabularu među regijama. Pisani komentari iz prva dva veka nove ere dinastije Han sadrže obimne diskusije o lokalnim varijetetima u izgovoru. Qieyun, rimovani rečnik iz 601. godine primećuje velike razlike u izgovoru među regijama i postavlja si zadatak da definiše standardni izgovor za čitanje klasičnih književnih dela.[2] Taj je standard danas poznat kao srednji kineski jezik i veruje se da je nastao kao dijasistem na osnovi čitalačkih tradicija i severnih i južnih centara.[3]
Velika kineska nizina stvarala je malo prepreka migracijama što je dovelo do relativne lingvističke homogenosti na sjeveru Kine. Na jugu su planine i reke sudelovale u stvaranju šest glavnih grupa kineskog jezika, sa značajnim razlikama u samim grupama, posebno u govorima u provinciji Fujian.
Sve do sredine 20. veka većina je Kineza govorila samo svoj lokalni jezik. Zbog praktičnosti, državni funkcioneri i administracija u vremenu dinastija Ming i Qing obavljale su svoje dužnosti upravljanja carstvom na uniformom jeziku nastalom na podlozi mandarinskih varijeteta kineskog jezika koji je bio poznat pod nazivom Guānhuà ili u prevodu na srpskohrvatski"službenički jezik". Znanje ovoga jezika bilo je zato presudno za karijeru u državnoj administraciji, ali sam jezik nikada nije bio formalno definisan i standardizovan.
U ranim godinama nacionalističke Republike Kine klasični kineski jezik zamenjen je sa pisanom verzijom narodnog jezika u raznim dijelovima zemlje. U 1930-im je došlo i do usvajanja današnjeg standardnog mandarinskog jezika kojemu je primarni izvor bio Pekinški dijalekt. Danas je standardni mandarinski jezik službeni jezik Narodne Republike Kine, Republike Kine (Tajvan) i jedan od službenih jezika u Singapuru.
Standardni mandarinski jezik dominantan je jezik u društvenom životu i njegovo je učenje i izučavanje mnogo češće od bilo kojeg drugog varijeteta kineskog jezika.[4] Izvan kontinentalne Kine i ostrva Tajvan, jedina dva varijeteta koja se uobičajeno formalno izučavaju jesu dominantni madarinski i manje prisutan standardni kantonski jezik.
Klasifikacija
Razlike u varijetetima kineskog jezika upoređuju se sa razlikama među pojedinim romanskim jezicima.[5][6] Sinolog i lingvist Jerry Norman procenio je da postoji nekoliko stotina varijeteta kineskoga jezika koji nisu međusobno razumljivi. Ti varijeteti sačinjavaju dijalekatski kontinuum u kojemu razlike među varijetetima rastu kako i njihova međusobna geografska udaljenost raste, iako u nekim slučajevima postoje i oštre regionalne dijalektalne razlike među govornicima dva ili više geografski bliska varijeteta. Međusobna razumljivost razlikuje se i na osnovi širih geografskih celina Kine. Sva tri varijeteta mandarinskog na severu kine međusobno su razumljiva, dok varijeteti Min kineskog u provinciji Fujian mogu da se razlikuju u tolikoj meri da nije retka situacija ne postoji međusobna razumljivost jezika između dva sela.
Dijalektalne grupe
Klasifikacija varijeteta kineskoga jezika u kasnom XIX i početkom XX veka temeljila se na impresionističkim kriterijumima gde se nije analizirala dublja struktura ili istorijske veze i razvoj varijeteta. Klasifikacija se često temeljila na tokovima reka koje su bile glavne rute migracija i komunikacije u južnoj Kini. Prva naučna klasifikacija, utemeljena primarno na evoluciji srednjekineskih početnih slova, sačinjena je od strane Wang Lija i Li Fang-Kueija 1936. i 1937 godine, uz manje modifikacije drugih lingvista. Konvencionalna podela na sedam grupa dijalekata prvi se puta pojavila 1961. godine u drugom izdanju dijalektološkog priručnika Yuan Jiahua-a.
Mandarinska grupa dijalekata koja se govori u severnoj i u severozapadnoj Kini je najveća od svih dijalektalnih grupa. Dunganski jezik u Kazahstanu i Kirgistanu je mandarinski varijetet koji se piše ćiriličnim pismom.
Gan varijeteti primarno se koriste u provinciji Jiangxi i nekim od okolnih područja. U prošlosti je Gan grupa smatrana vrlo srodnom Hakka grupi zbog sličnog načina evolucije srednjeg kineskog jezika (prelaska zvučnih inicijalnih glasova u neizrečene inicijalne glasove) u obe grupe, pa su zato često posmatrani zajedno kao Gan-Hakka grupa dijalekata.
Sijang
Sijang varijeteti se koriste u provinciji Hunan. Dijalekti u grupi se razlikuju po opsegu u kojemu su na njih utecali mandarinski varijeteti kineskog jezika.
Min
Primarne grupe Min dijalekata
Min, koji se govori u provinciji Fujian, istočnim delovima provincija Guangdong i Hainan, na ostrvu Tajvan i dijelovima jugoistočne Azije jedini je ogranak kineskog jezika koji svoje poreklo direktno iz srednjeg kineskog jezika. Min je najraznovrsnija grupa kineskih dijalekata u kojoj se mnogi zasebni varijeteti koriste i u široj regiji van same Kine. U planinama zapadnog Fujiana čak i govori dva sela mogu biti međusobno nerazumljivi. Ranije podele delile su Min dijalekte na severne i južne. Najrasprostranjeniji varijetet u grupi Min je Hokkien.
Hakka
Hakka (u doslovnom prevodu "porodica u gostima) i koriste ga Han Kinezi koji žive u planinama severoistoka provincije Guangdong kao i oni na Tajvanu u Maleziji i Singapuru. Meixian dijlekt smatra se prestižnim dijalektom ove grupe.
