Radnički saveti su bili temelj radničkog samoupravljanja u socijalističkoj Jugoslaviji.^[1] Oni su formirani od zaposlenih u svakom preduzeću, kako u industriji, tako i u poljoprivredi. Za razliku od sindikata u koji samo pregovara, radnički savet je bio organ uprave preduzeća, čije su odluke obavezujuće.

Radnički saveti su predstavljali pravni okvir za vlast radnika u fabrikama. Pod parolom Tvornice radnicima, jugoslavenski komunisti su uspostavili taj sistem 1950-ih godina u društvenim poduzećima.^[2] Radnički saveti su imali od 15 do 120 članova, a u preduzećima s manje od 30 zaposlenih čitav kolektiv je činio radnički savet.^[3] Radni kolektivi su birali i opozivali članove radničkih saveta opštim, neposrednim i tajnim glasanjem. Izborni mandat trajao je godinu dana, a kasnije je produžen na dve godine.^[4]

Radnički savet je imao sva ovlašćenja: od izbora direktora i upravnog odbora, preko odluka o platama, do odluka o investiranju, udruživanju i razvoju.^[5] Radnički saveti su postojali sve do raspada SFRJ i uvođenja kapitalističkog sistema 1990. godine.

Glavni članak: Sovjet

Predlozi za vlast radnika su se pojavljivali mnogo puta tokom istorije, a zagovarali su ih na razne načine socijalisti, komunisti i anarhisti.^[6] Radnički saveti su se javljali u raznim društvenim pobunama 19. i 20. veka, kao što su pariška komuna, sovjeti tokom ruske revolucije i radničko upravljanje fabrikama tokom španjolskog građanskog rata. ^[6]

Nakon sukoba Tita i Staljina 1948. godine, jugoslovenski komunisti su odustali od sovjetskog modela državnog socijalizma i počeli razvijati sopstveni. U toku 1949. je povećana uloga radnika u organizaciji proizvodnje, počelo je obnavljanje zapostavljenih proizvodnih savetovanja direktora i istaknutih radnika, i razmišljalo se o stvaranju organa preko kojih bi radnici upravljali preduzećem. Radničko upravljanje se pominje na sednici Privrednog saveta i Centralnog odbora Saveza sindikata Jugoslavije 11. maja 1949. godine, na kojoj je kritikovana uloga direktora kao nosilaca birokratizma.^[4] Ideju radničkog samoupravljanja teorijski su promišljali Edvard Kardelj, Boris Kidrič i Milovan Đilas.^[4] Jugoslavenski komunisti poslužili su se idejama izvornog marksizma i radničke savjete, kao metodu direktne demokracije, postavili za temelj društva.^[2]

Oni su polazili od duha jugoslovenske revolucije i ideja klasika marksizma o odumiranju države u socijalizmu, posebno od Marksovih analiza iskustva Pariške komune.

Glavni članak: Samoupravni socijalizam

U prvoj fazi je predviđeno da se radnički savjeti obrazuju samo u nekim većim preduzećima. Vlada je na konsultacije pozvala sindikalne vođe Đuru Salaja i Borisa Kidriča. 23. decembra 1949. Privredni savet FNRJ i Centralni odbor Saveza sindikata Jugoslavije su doneli „Uputstvo za osnivanje radničkih saveta.“^[1] Uputstvom je naloženo uvođenje radničkih saveta u odabranih 215 državnih preduzeća. U čl. 1 Uputstva stajalo je:

U cilju punog ostvarenja ustavnog načela o neposrednom učešću radnika u upravljanju privredom i u vršenju privredne kontrole, kao i u cilju aktivnog angažovanja radnika u borbi za izvršenje planskih zadataka, u državnim privrednim preduzećima osnivaju se radnički saveti. Pravilnom organizacijom i radom radničkih saveta pruža se mogućnost radnicima da dobiju ne samo jasniji uvid u rad i probleme preduzeća nego im se pruža mogućnost neposrednog uticaja kako na probleme proizvodnje tako i na probleme samog upravljanja preduzećem. Na taj način radnici će sticati ogromna iskustva i pružaju im se sve mogućnosti da se iz redova radnika još više i brže razvija kadar rukovodilaca preduzeća.

– Uputstvo o osnivanju i radu radničkih saveta državnih privrednih preduzeća, 1949.

Radnički saveti su uvedeni u 215 jugoslovenskih preduzeća, i to: 80 u Srbiji, 67 u Hrvatskoj, 39 u Sloveniji, kao i u nekim drugim republikama. Prvi radnički savet, od 13 članova, izabran je 31. decembra 1949. u fabrici cementa „Prvoborac" u Solinu, kod Splita. Radnički saveti su pominjani na proizvodnim savetovanjima kao oblik sistema moralne stimulacije. Izbor prvih radničkih saveta nosio je obeležje političko-ideološke mere sa jakim propagandističkim naglaskom (parole i transparenti, fotografije izabranih, publicitet u štampi, manifestacije, itd.).^[4] Odbacivanje „staljinističkog centralističkog upravljanja" i početno prenošenje poslova s centralnih na niže organe izazivali su otpor dela kadra.^[4]

Prema oceni Četvrte gradske konferencije KP Beograda, uloga partijskih organizacija u rukovođenju preduzećima je porasla posle uvođenja radničkih saveta. Poimence su pomenuta preduzeća („Zmaj", „Sutjeska", „Staljingrad" i druga) u kojima su partijske organizacije „uspešno rukovodile radničkim savetom".^[4]

Glavni članak: Zakon o samoupravljanju (1950)

Narodna skupština FNRJ je 27. juna 1950. usvojila Zakon o samoupravljanju, čime su sredstva za proizvodnju prestala da budu državna i postala društvena svojina. Boris Kidrič je radničko samoupravljanje označio kao „početak kraja birokratizma". Tito je ocenio da su prethodno svi društveni procesi u mladom jugoslovenskom revolucionarnom društvu bili pod kontrolom države. Preispitivanjem dotadašnjeg puta, KPJ je zaključila da se mora suzbiti proces podržavljivanja društva.^[4] Suština revolucionarnog zakona o samoupravljanju sastojala se u uviđanju da se proces odumiranja države ne može odlagati za budućnost, da KPJ ne sme izgubiti odlike revolucionarne partije i postati aparat vlasti, i da se državna svojina mora pretvoriti u društvenu, pod upravom neposrednih proizvođača. U zemlji je već bilo obrazovano 520 radničkih saveta. Vladinim Uputstvom od 22. jula regulisani su prvi opšti izbori za radničke savete. Od avgusta do oktobra osnovano je 7.136 radničkih saveta, u koje je izabrano 155.166 radnika i službenika.^[4]

Mnoga lokalna rukovodstva nisu u ovoj fazi razumevala promene izvršene stvaranjem radničkih saveta. Radnički saveti su negde tretirani samo kao savetodavni organi.^[4] Jovan Đorđević, koji je radio na formulisanju zakona, smatra da je uvođenje radničkih saveta bilo takođe sredstvo da se poveća proizvodnja putem veće zainteresovanosti radnika, jer je privredna situacija bila „tragična".^[4] Državno rukovodstvo je obiman proces preuzimanja preduzeća od strane radnika, često nekvalifikovanih, poverilo sindikalnim organizacijama na terenu.^[1] Uvođenjem radničkih saveta, Sindikat je dobio novu ulogu: da motiviše radnike za veću proizvodnju, da se brine o zaštiti na radu, opismenjavanju i osposobljavanju radnika za upravljanje preduzećima.^[1] Radnici su na osnovu kvalifikacija raspoređeni u pet kategorija, a rasponi plata bili su 1:3,3.^[1]

U narednom razdoblju država se usredsredila na industrijski razvoj. Nakon reformi iz 1953. i uvođenja radničkog samopravljanja industrijska proizvodnja doživjela je bum, a izvoz se više nego udvostručio između 1954. - 1960., tako da je Jugoslavija između 1957. i 1960., bila druga po stopi rasta na svijetu.^[7]

Glavni članak: Zakon o udruženom radu

Zakon o udruženom radu, poznat kao ZUR, bio je jedan od temeljnih zakona samoupravne socijalističke Jugoslavije od 1976. godine ^[8] sve do njenog raspada 1990-ih.^[9] Idejni kreator tog zakona bio je Edvard Kardelj, predsjednik Kordinacione komisije za ustavna pitanja.

Ovaj zakon uspostavio je potpuno autonoman sistem zasnovan na neposrednom suverenitetu radnika i građanina. Svaki radnik je bio član Osnovne organizacije udruženog rada. Ako je brojala više od 100 ljudi, OOUR je birala svoju skupštinu, u suporotnom se odlučivalo na zboru svih. Zbor je delegirao predstavnike sa imperativnim mandatom u Radnički savet, koji je imao sva ovlašćenja: od izbora direktora, preko odluka o platama, do odluka o investiranju, udruživanju i razvoju.^[5] Rad preduzeća nije imao samo svrhu ostvarenja zarade, već i eksplicitno socijalnu svrhu. Iz zarade je trebalo omogućiti obrazovanje, zdravstvenu infrastrukturu, zapošljavanje i rešavanje stambenog pitanja.^[5]

Osnovne organizacije udruženog rada (OUR-i) su razvijeni za sve oblike rada, od industrije, poljoprivrede, usluga, školstva i kulture.

Radnički savet je činilo 15-20 pojedinaca koje su radnici birali na dve godine. Radnički savet se sastajao svakog meseca (sastanci su bili otvoreni za sve članove kolektiva) i donosio odluke o poslovanju. Radnički savjeti su sami sebi određivali proizvodne planove, cijene svojih proizvoda i usluga, organizaciju rada, zapošljavanje, uslove rada i plate. Jedna od najvažnijih odluka bila je kako uložiti prihod preduzeća i koji deo prihoda treba podeliti kao lični dohodak.^[10]

Radnički savet je birao komitet rukovodilaca (izvršni odbor), koji je činilo 3-11 pojedinaca i koji je donosio svakodnevne odluke. Kada je trebalo doneti neku bitnu odluku - kao, na primer, o spajanju sa drugim preduzećem - ceo kolektiv je glasao.^[10]

Direktor preduzeća je bio jedina spona sa centralni sistemom. Njega je predlagala partija na period od četiri godine, ali je radnički savet odlučivao hoće li ga prihvatiti ili odbaciti, što se u praksi dešavalo.^[10] Vlast je preko imenovanih direktora donekle zadržala kontrolu, jer su oni imali pravo veta na odluke radničkih savjeta.^[7]

Prema Zakonu o udruženom radu iz 1976. godine, svaka samupravna jedinica tzv. OUR, bila je samostalni pravni subjekt, financijski i komercijalno nezavisan. Svi zaposleni radnici jednog OUR-a imali su pravo sudjelovati u radu zbora radnika (skupštine) i pravo da biraju i budu izabrani u formalno najviše tijelo OUR-a - Radnički savjet. Radnički savjet, kao najviši organ, određivao je poslovnu politiku - cijene i planove, odlučivao o raspodjeli dohotka i nagrađivanju, odobravao ulaganja i zaduživanja, odobravao poslovne račune, te kao zadnja instanca odlučivanja, davao odobrenje za imenovanje direktora i ostalih rukovodioca.

Česte kritike na račun radničkih saveta i jugoslovenskog samoupravljanja u celini glase da je taj sistem bio preterano birokratski, te da radnički saveti nisu imali stvarnu moć odlučivanja, već su samo pro forme provodili direktive koje dobiju "sa vrha", odnosno od partijskih struktura koje su odlučivale.

Unatoč tih velikih nominalnih ovlasti, na rad i odluke i radničkih savjeta uvelike su utjecali direktori, na čije je imenovanje, veliki direktni (i indirektni) uticaj imao Saveza komunista Jugoslavije (preko svojih organizacija). Praktički samo jedna trećina direktora, dolazila je iz redova onih koje su predlagali sami radnički savjeti iz svojih redova. Ostali su dolazili iz političkih struktura lokalnih općina i sindikata, koji su još uvijek bili pod snažnom kontrolom SKJ praktički sve do 1990.^[2]

• Branko Petranović: ISTORIJA JUGOSLAVIJE, knjiga III - SOCIJALISTIČKA JUGOSLAVIJA 1955-1988
• Steele, David (1992). From Marx to Mises: Post-Capitalist Society and the Challenge of Economic Calculation. Open Court Publishing Company. ISBN 978-0875484495. 

Radnički saveti u Jugoslaviji na Wikimedijinoj ostavi

• Samoupravni socijalizam
• Zakon o udruženom radu
• Sovjet