Zobacz w Wikiźródłach tekst Dekret PKWN z dnia 15 sierpnia 1944 r. o częściowej mobilizacji i rejestracji ludności do służby wojskowej

Zobacz w Wikiźródłach tekst Rozporządzenie Kierownika Resortu Obrony Narodowej w porozumieniu z Kierownikiem Resortu Administracji Publicznej z dnia 15 sierpnia 1944 r. o utworzeniu Rejonowych Komend Uzupełnień — RKU — i ustaleniu ich zasięgu terytorialnego

Wojskowy komendant uzupełnień (WKU) – dawny terenowy organ wykonawczy niezespolonej administracji rządowej zajmujący się administracją rezerw osobowych. Był organem pierwszej instancji w strukturze administracji wojskowej w Polsce. Swoje zadania wykonywał przy pomocy wojskowej komendy uzupełnień. Pełnił rolę organu wykonawczego Ministra Obrony Narodowej i odpowiadał za realizowanie problematyki obronnej i administracji wojskowej administrowanego terenu. Był bezpośrednio podporządkowany szefowi wojewódzkiego sztabu wojskowego.

Terenowe organy administracji wojskowej w końcowym okresie wojny

Rozkazem szefa Głównego Sztabu Formowania nr 20 z 25 lipca 1944, sformowano 3 powiatowe komendy uzupełnień 6 komisji poborowych oraz punkt rozdzielczy.Obsady personalne tych elementów zostały przygotowane jeszcze w Żytomierzu i na początku sierpnia 1944 roku wraz z Głównym Sztabem Formowania Armii Polskiej w ZSRR przybyły do Lublina. Kierownictwo Sztabu i wywodzący się stąd oficerowie mieli już duże doświadczenie, gdyż formowali jednostki polskie na terenie Związku Radzieckiego^[1]. W czerwcu 1944 roku Główny Sztab Formowania Armii Polskiej w ZSRR opracował i wydał etaty oraz instrukcje o celach, zadaniach i strukturze organizacyjnej tymczasowych ogniw terenowego aparatu mobilizacji i uzupełnień (ludowego) Wojska Polskiego, powiatowych komend uzupełnień wojskowych, komisji ewidencyjno-poborowych i komend etapowych. Widoczne są w tych projektach podobieństwa i sięganie po wzorce funkcjonujące w polskim wojsku w okresie międzywojennym^[1].

Rozkazem Naczelnego Dowództwa WP nr 3 z 8 sierpnia 1944 Główny Sztab Formowania został rozwiązany^[2]. Uległa też częściowej zmianie koncepcja terenowego aparatu mobilizacji i uzupełnień. Dekret PKWN z 15 sierpnia 1944 roku o częściowej mobilizacji i rejestracji do służby wojskowej stanowił^[1]:

Właściwy proces formowania komend uzupełnień w końcowym okresie wojny rozpoczął się od połowy sierpnia 1944 i trwał do połowy września 1945. Do stycznia 1945 utworzony został aparat wykonawczy do celów ewidencyjno-mobilizacyjnych i poborowych. Powstało 17 rejonowych komend uzupełnień^[4]: 10 RKU I klasy i 7 RKU II klasy. 6 RKU rozmieszczono na terenie województwa lubelskiego, po 4 RKU w województwach krakowskim i warszawskim oraz 3 RKU w białostockim. Były to między innymi komendy: Lubelska nr 1, Lubelska nr 2, Siedlecka, Chełmska, Kraśnik, Zamojska, Białostocka, Bielska, Augustowska, Rzeszowska, Przemyska, Jarosławska, Tarnobrzeska, Sokołowska, Garwolińska, Warszawska, Ostrów-Mazowiecka^[5].

Rozkazem Naczelnego Dowódcy WP nr 007 z 18 sierpnia 1944 w składzie każdej rejonowej komendy uzupełnień sformowano trzy komisje poborowe. Kierowały one poborowych na punkty zborne RKU, których głównym zadaniem było: przyjęcie wcielanego żołnierza, sporządzenie odpowiednich dokumentów i skierowanie go do jednostki wojskowej lub do punktu przesyłowego. Kolejny rozkaz NDWP nr 009 z 19 sierpnia 1944 nakazywał zorganizowanie komisji rejestracyjnych, które na wyzwolonych terenach Polski miały przystąpić do rejestracji ludności w celach mobilizacyjnych^[6].

Etaty oficerskie, a przede wszystkim komendantów i kierowników referatów, obsadzano w miarę możliwości oficerami służby poborowej wywodzącymi się z armii przedwrześniowej. Etaty uzupełniano ludźmi niebędącymi fachowcami w sprawach poboru, ale oddanymi „władzy ludowej” i wyznaczano ich na stanowiska zastępcy komendantów RKU do spraw polityczno-wychowawczych^[7].

W drugim etapie do maja 1945, na podstawie rozkazu Naczelnego Dowództwa nr 10/Org. z 20 stycznia 1945, sformowano kolejne RKU w województwach: warszawskim, kieleckim, pomorskim, krakowskim, łódzkim, śląskim i poznańskim. Wkrótce siecią RKU został objęty cały obszar Polski sięgający po granicę polsko–niemiecką sprzed 1939. W połowie 1945 sieć terenowych organów administracji wojskowej liczyła już 58 komend^[7].

W trzecim etapie do wrzesień 1945 powstała sieć rejonowych komend uzupełnień na terenach „Ziem Odzyskanych”. 17 września 1945 weszło bowiem w życie rozporządzenie ministrów obrony narodowej i administracji publicznej regulujące zasięg terytorialny rejonowych komend uzupełnień w Polsce^[8]. Dotychczasowe komendy zostały zniesione, a na ich miejsce utworzono nową sieć administracji wojskowej liczącą 122 rejonowe komendy uzupełnień. I kategoria komend liczyła 30–34 osoby, kategoria II – 22 do 28 osób, kategoria III – 19-22, a kategoria IV – 16-18 osób^[7].

• 
  Rozkaz Nr 10/Org.
  (strona 1.)
• 
  Rozkaz Nr 10/Org.
  (strona 2.)
• 
  Rozkaz Nr 10/Org.
  (strona 3.)
• 
  Rozkaz Nr 10/Org.
  (strona 4.)

W 1948 na terenie Polski funkcjonowały 130 rejonowe komendy uzupełnień^[9].

Wojskowe komendy rejonowe

Ustawą z 4 lutego 1950 o powszechnym obowiązku wojskowym zmieniono nazwę Rejonowe Komendy Uzupełnień na Wojskowe Komendy Rejonowe (WKR)^[10][11]. Pod koniec 1959 w Wojsku Polskim funkcjonowało 206 wojskowych komend rejonowych^[12].

Powiatowe i miejskie sztaby wojskowe

W połowie lat 60. ubiegłego wieku powołano powiatowe (SzW) i miejskie MSzW) sztaby wojskowe^[13]. Przez pewien okres funkcjonowały zarówno PSzW jak i wojskowe komendy rejonowe. Te ostatnie weszły w skład nowo powstałych PSzW i MSzW^[14].

W końcu 1965 w Polsce funkcjonowały 202 powiatowe sztaby wojskowe^[15], a w 1968 było ich 305^[16].

Wojskowe komendy uzupełnień

W 1975 rozformowano powiatowe i miejskie sztaby wojskowe, a w ich miejsce utworzono wojskowe komendy uzupełnień^[17].

W 2004 zreorganizowano wojskowe komendy uzupełnień^[18].

W 2007 wojewódzkie sztaby wojskowe wraz z podległymi sobie wojskowymi komendami uzupełnień wyszły z podporzadkowania Sztabu Generalnego WP i zostały przekazane Inspektoratowi Wsparcia SZ. W wyniku przeprowadzonych zmian w systemie dowodzenia i kierowania sił zbrojnych, decyzją MON nr 426/MON z 29 października 2014, organa TOAW powróciły ponownie do struktury Sztabu Generalnego WP^[19].

23 kwietnia 2022 weszła w życie ustawa z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny^[20], która zgodnie z art. 777 zniosła szefów wojewódzkich sztabów wojskowych i wojskowych komendantów uzupełnień, natomiast wojewódzkie sztaby wojskowe przekształciła w Centralne Wojskowe Centrum Rekrutacji, a wojskowe komendy uzupełnień w wojskowe centra rekrutacji^[20].

Podstawowe zadania^[21]: 1) zapewnienie mobilizacyjnego rozwinięcia jednostek wojskowych, poprzez:.

• kierowanie przygotowaniem wojskowej komendy uzupełnień do wykonywania czynności związanych z osiąganiem wyższych stanów gotowości bojowej i zabezpieczeniem mobilizacyjnego rozwinięcia jednostek wojskowych,
• planowanie i organizowanie mobilizacyjnego uzupełniania jednostek wojskowych środkami transportowymi i maszynami pobieranymi z gospodarki narodowej;

2) administrowanie rezerwami osobowymi, w tym:

• uczestniczenie w przygotowaniu i przeprowadzeniu kwalifikacji wojskowej oraz planowanie przedsięwzięć związanych z organizacją i przeprowadzeniem kwalifikacji wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny,
• nadawanie przeznaczeń osobom uznanym za zdolne do czynnej służby wojskowej,
• kierowanie osób i żołnierzy rezerwy do powiatowych komisji lekarskich albo wojskowych komisji lekarskich oraz do wojskowych pracowni psychologicznych w celu określenia zdolności do czynnej służby wojskowej,
• wzywanie osób w sprawach powszechnego obowiązku obrony, a także powoływanie do czynnej służby wojskowej albo służby lub szkolenia w obronie cywilnej,
• przeprowadzanie zaciągu ochotniczego w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny,
• orzekanie o udzieleniu odroczenia osobie podlegającej obowiązkowi odbycia zasadniczej służby wojskowej (przeszkolenia wojskowego),
• przenoszenie do rezerwy osób stawiających się do kwalifikacji wojskowej,
• nadawanie przydziałów mobilizacyjnych, przydziałów kryzysowych, pracowniczych przydziałów mobilizacyjnych oraz przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych,
• reklamowanie od obowiązku czynnej służby wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny,
• gromadzenie zasobów wyszkolonych rezerw osobowych na potrzeby uzupełnieniowe Sił Zbrojnych,
• sporządzanie analiz stanu zasobów rezerw osobowych,
• prowadzenie ewidencji osób podlegających obowiązkowi służby wojskowej,
• udzielanie zezwoleń na wyjazd i pobyt za granicą, o których mowa w art. 53 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej;
• współpraca z kierownikami jednostek przewidzianych do militaryzacji (jednostek zmilitaryzowanych) w zakresie uzgadniania możliwości nadawania przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych do tych jednostek żołnierzom rezerwy;

3) wykonywanie świadczeń na rzecz obrony poprzez:

• prowadzenie ewidencji przedmiotów świadczeń rzeczowych z uwzględnieniem aktualnych danych,
• administrowanie zasobami przedmiotów świadczeń rzeczowych znajdujących się w ewidencji wojskowej komendy uzupełnień, jak również prawidłowe ich wykorzystanie na potrzeby mobilizacyjnego uzupełnienia,
• organizowanie przy współudziale organów administracji publicznej kontroli stanu technicznego środków transportowych i maszyn u posiadaczy wydzielających je do jednostek wojskowych,
• organizowanie wykorzystania zasobów paliw płynnych utrzymywanych w stacjach paliwowych do pojazdów przekazywanych z gospodarki narodowej;

4) współpraca z innymi organami i podmiotami w sprawach związanych z obronnością państwa, w tym:

• utrzymywanie współpracy z terenowymi organami administracji rządowej, samorządu terytorialnego oraz innymi organami i instytucjami państwowymi, a także przedsiębiorcami i innymi jednostkami organizacyjnymi oraz stowarzyszeniami społecznymi bezpośrednio związanymi z obronnością państwa,
• współdziałanie z właściwymi organami samorządu terytorialnego w sprawach dotyczących przygotowania i przeprowadzenia kwalifikacji wojskowej na obszarze działania wojskowej komendy uzupełnień,
• sporządzanie i przekazywanie w razie potrzeby wójtom lub burmistrzom (prezydentom miast) imiennych wykazów osób podlegających kwalifikacji wojskowej, które należy wezwać przed powiatową komisję lekarską,
• utrzymywanie ścisłej współpracy z odpowiednimi organami Policji, Straży Granicznej, Służby Ochrony Państwa, w zakresie kierowania osób podlegających odbyciu zasadniczej służby wojskowej do odbycia służby w formacjach uzbrojonych niewchodzących w skład Sił Zbrojnych.

5) udział w rekrutacji i naborze ochotników do czynnej służby wojskowej, w tym do zawodowej służby wojskowej i służby kandydackiej;

6) udział w realizacji zadań z zakresu zarządzania kryzysowego w ramach terytorialnego zasięgu działania wojskowych komend uzupełnień przez:

• uczestniczenie, w razie potrzeby, w pracach zespołów zarządzania kryzysowego samorządu terytorialnego na szczeblu powiatu (miasta na prawach powiatu) i gminy na administrowanym terenie,
• przedstawianie szefowi wojewódzkiego sztabu wojskowego wniosków i materiałów do prowadzonej przez wojewodę analizy zagrożeń w poszczególnych powiatach oraz zaleceń wojewody do powiatowych planów zarządzania kryzysowego;

7) promocja obronności i służby wojskowej przez:

• współpracę ze szkołami i uczelniami w zakresie promowania ochotniczych form służby wojskowej we współdziałaniu z dowódcami jednostek wojskowych na administrowanym terenie,
• organizowanie akcji i wystąpień promujących służbę wojskową w lokalnych mediach oraz w ramach uroczystości i imprez rozrywkowych realizowanych na administrowanym terenie,
• współpracę z powiatowymi urzędami pracy.

Stan na dzień 19-06-2011^[22]

• WKU wspomniana jest w utworze Konkretna piosenka zespołu Golec uOrkiestra

Zobacz hasło WKU w Wikisłowniku

• Józef Margules (red.): Z zagadnień rozwoju ludowego Wojska Polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1964.
• Andrzej Wojtaszak, Kazimierz Kozłowski: Żołnierz polski na Pomorzu Zachodnim X-XX wiek. Materiały z sesji naukowej z 10 listopada 1999 r. Praca zbiorowa. Szczecin: Oddział Edukacji Obywatelskiej, 2001. ISBN 83-86992-76-X.
• Jan Pałgan: Wojewódzki Sztab Wojskowy w Szczecinie. Geneza, rozwój, współczesność. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2018. ISBN 978-83-65409-80-5.
• Krzysztof Załęski: Siły zbrojne. Teoria i praktyka funkcjonowania. Warszawa: Dyfin SA, 2018. ISBN 978-83-8085-693-6.