PROFILPELAJAR.COM

Więzienie na Łukiszkach
Państwo	Litwa
Okręg	wileński
Data powstania	1837
Data likwidacji	2019
	Położenie na mapie Wilna Więzienie na Łukiszkach
	Położenie na mapie Litwy Więzienie na Łukiszkach
	54°41′29″N 25°15′59″E/54,691389 25,266389
	Multimedia w Wikimedia Commons

Prawosławna cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy, część kompleksu więziennego

Więzienie na Łukiszkach (lit. Lukiškių tardymo izoliatorius kalėjimas; ros. Лукишкская тюрьма, Łukiszkskaja tiurma) – najstarsze więzienie na Litwie, położone w śródmieściu Wilna, 300 m od zabudowań Sejmu, blisko pl. Łukiskiego, w zaułku Łukiskim 6 (Lukiškių skersgatvis); nazwy ul. we wcześniejszym okresie to Московская, Moskiewska, Więzienna, Kalėjimo. Jedno z najbardziej okrutnych miejsc odosobnienia Polaków w rosyjskim i radzieckim systemie represji, obok Łubianki i Lefortowa w Moskwie, Kriestów w ówczesnym Piotrogrodzie czy Brygidek we Lwowie.

Historia

Pierwszy obiekt więzienia wybudowano po 1837, zmodernizowano w latach 1867–1890. Rosnące szybko potrzeby zmusiły władze carskie do wybudowania w tym miejscu w latach 1901–1904 całego kompleksu obiektów łącznie na 700 osadzonych według proj. G.A. Trambickiego^[1], wzorowanego na wybudowanym w 1884 więzieniu Kresty (Кресты) w Petersburgu. W owym czasie to było jeden z najbardziej nowoczesnych tego typu obiektów – z własną studnią artezyjską, siecią wodociągową i kanalizacyjną, centralnym ogrzewaniem i systemem wentylacyjnym. Był wyposażony w kuchnię, piekarnię, łaźnię, pralnię, dom mieszkalny dla funkcjonariuszy. W budynku więziennym na trzech górnych piętrach (2,3,4) mieścił się też kościół katolicki, zaprojektowany w stylu romańskim. Zlokalizowany na 3 piętrze ołtarz wykonano z marmuru według proj. płk. inż. K.P. Kelczewskiego. Pomyślano również o zlokalizowaniu synagogi. W 1905 dobudowano z żółtego kamienia cerkiew prawosławną św. Mikołaja Cudotwórcy (Šv. Mikalojus Stebukladarys/Св. Никола Чудотворец). Całkowity koszt inwestycji zamknął się w kwocie 969 tys. rubli.

Miejsce kaźni przedstawicieli wielu narodów – Białorusinów, Litwinów, Żydów, a także tysięcy Polaków, uczestników powstań i żołnierzy AK, w którym przetrzymywano więźniów politycznych za czasów carskich, hitlerowskich (Gestapo), litewskich (Sauguma) i sowieckich (NKWD i KGB). Niejednokrotnie przebywało w nim od 2 tys. do 16 tys. osób jednocześnie.

W czerwcu 1941, pod koniec tzw. pierwszej okupacji sowieckiej, NKWD wymordowała dużą grupę więźniów. W trakcie późniejszej okupacji niemieckiej do więzienia przywożono Żydów z wileńskiego getta oraz polskich więźniów politycznych, których rozstrzeliwano w Ponarach (Paneriai).

Od 3 marca 1942 r. w więzieniu przebywali aresztowani profesorowie Wileńskiego Seminarium Duchownego i Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Stefana Batorego, wileńscy księża (łącznie 29-ciu kapłanów) oraz 81 kleryków^[2]. Klerycy narodowości litewskiej zostali po trzech dniach zwolnieni, pozostałych 5 maja 1942 r. wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. Księży profesorów 18 marca 1942 r. wywieziono do Wyłkowyszek, gdzie byli internowani w litewskim Seminarium Duchownym. Kapłani spoza Seminarium zostali w większości zwolnieni 29 marca 1942 r.^[3]

26 marca 1942 r. uwięziono około 60 wileńskich zakonników i około 230 sióstr zakonnych. Po jakimś czasie część uwięzionych zwolniono, a innych wywieziono do obozów na Litwie bądź rozesłano w głąb Litwy^[3].

Więzienie zostało oficjalnie zamknięte 2 lipca 2019^[4] i przekształcone w muzeum i centrum kulturowe. W ostatnim okresie przed zamknięciem pełniło rolę aresztu i więzienia – przebywało w nim około 1100 osób, w tym po wyroku około 200 osadzonych. Zatrudniało około 250 funkcjonariuszy.

Upamiętnienie

Martyrologia Polaków więzionych i mordowanych w więzieniu Łukiszki w czasach carskich, sowieckich i okupacji niemieckiej została po 1990 upamiętniona na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic, „ŁUKISZKI 1861 – 1864, 1940 – 1945”.

Przebywali na Łukiszkach

Z tym tematem związana jest kategoria: Więźniowie więzienia na Łukiszkach.

Menachem Begin, premier Izraela w latach 1977–1983
Mykolas Biržiška, polityk litewski
Mykolas Burokevičius, I sekretarz KC KPL–KPZR
Bertrand Cantat, piosenkarz francuski
Feliks Dzierżyński, twórca i szef Czeka, GPU i OGPU
Maksim Harecki, białoruski działacz polityczny, pisarz
Franciszek Olechnowicz, białoruski pisarz, działacz kulturalny i narodowy
Kazimierz Pietkiewicz, socjalista polski
Maria Rzeuska, nauczycielka, publicystka, członkini konspiracji
Barbara Skarga, humanistka, filozof, etyk, historyk filozofii, siostra Hanny Skarżanki
Zbigniew Skłodowski, przywódca Szarych Szeregów na Litwie
Leopold Tyrmand, polski pisarz i publicysta, popularyzator jazzu w Polsce
Jakub Wygodzki, polsko-litewski polityk żydowskiego pochodzenia
Jonas Vileišis, litewski wydawca i dyplomata
Tomasz Zan, poeta

Warte odnotowania

W akcji odbicia z więzienia na Łukiszkach Eugeniusza Chylińskiego w 1942 wzięła udział Hanna Skarżanka, ówcześnie żołnierz Kedywu Okręgu Wileńskiego AK.

Więzienie wizytowali

Valdas Adamkus, prezydent Litwy
Audrys Bačkis, kardynał
Dalia Grybauskaitė, prezydent Litwy
Sylwia (królowa Szwecji)

Zobacz też

Przypisy

↑ Monika Tomkiewicz: Więzienie na Łukiszkach w Wilnie 1939-1953, IPN Warszawa 2018, s. 23
↑ Duchowni [online], Dryświaty [dostęp 2020-05-08] (pol.).
↑ ^a ^b Ks. TadeuszK.T. Krahel Ks. TadeuszK.T., Miesiąc martyrologii duchowieństwa [online], Tygodnik Wileńszczyzny [dostęp 2020-05-08] (pol.).
↑ Baltic News Service, 15min.lt: Iš Lukiškių kalėjimo iškelti paskutiniai nuteistieji, antradienį – oficialus uždarymas. 1 July 2019. [dostęp 2019-07-03]. (lit.).

Bibliografia

HelenaH. Pasierbska HelenaH., Wileńskie Łukiszki na tle wydarzeń lat wojny 1939–1944, Gdańsk: Helena Pasierbska, 2003, ISBN 83-906451-6-5, OCLC 749141739 .