ulica Hetmańska

Załęska Hałda-Brynów
Fragment ulicy Hetmańskiej w kierunku północnym (2024)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Katowice
Długość	540 m
Przebieg
↑ Euro-Centrum 0 m ← ul. Ligocka → 25 m ul. Tomasza ↗ 235 m ← ul. Rolna → 385 m ← ul. J. Grzyśki → 455 m ul. K. Adwentowicza → 540 m most nad Kłodnicą ↓ do ul. Kłodnickiej
Położenie na mapie Katowic ulica Hetmańska
Położenie na mapie Polski ulica Hetmańska
Położenie na mapie województwa śląskiego ulica Hetmańska
50°13′54,3″N 18°58′35,6″E/50,231756 18,976547
Multimedia w Wikimedia Commons

Ulica Hetmańska w Katowicach – ulica w Katowicach, położona w środkowo-zachodniej części miasta, biegnąca w całości przez teren dzielnicy Załęska Hałda-Brynów część zachodnia.

Droga o długości 540 m i przebiegu zbliżonym do południkowego położona jest w Starej Ligocie, będącej wschodnią częścią Ligoty. Przy niej w 1880 roku powstała pierwsza ligocka szkoła, w następnych latach kamienice-familoki, a w czasach Polski Ludowej wielorodzinne bloki mieszkalne. Ulica jest siedzibą szeregu placówek handlowo-usługowych i instytucji publicznych, w tym filii urzędu pocztowego oraz instytucji oświatowo-wychowawczych.

Ulica Hetmańska przebiega przez teren katowickiej dzielnicy Załęska Hałda-Brynów część zachodnia na całej swojej długości^[1].

Ulica zaczyna się przy skrzyżowaniu z ulicą Ligocką^[2], skąd biegnie w kierunku południowo-wschodnim. Zaraz za skrzyżowaniem skręca ona w kierunku zbliżonym do południowego, jednocześnie krzyżując się na zakręcie z ulicą Tomasza z lewej strony. Ulica Hetmańska do końca swojego biegu biegnie w miarę prostolinijnie, krzyżując się z lewej strony kolejno z ulicami: Rolną, J. Grzyśki i K. Adwentowicza, a z prawej strony z ulicami Rolną i J. Grzyśki^[3].

Ulica kończy się ślepo na moście nad Kłodnicą^[2], a jej kontynuacją jest ścieżka prowadząca w stronę ulicy Kłodnickiej w dzielnicy Ligota-Panewniki^[1].

Ulica Hetmańska to droga powiatowa nr 6439S^[4] o klasie drogi lokalnej (L)^[2]. Długość ulicy Hetmańskiej wynosi 540 m^[5], a szerokość jezdni 4,5 m. Droga na całej swoje długości posiada nawierzchnię bitumiczną^[4]. W systemie TERYT droga widnieje pod numerem 06637^[6], a kod pocztowy dla adresów wzdłuż ulicy to 40-560^[7]. Jest ona w administracji Miejskiego Zarządu Ulic i Mostów w Katowicach^[8].

Na skrzyżowaniu ulic Hetmańskiej i Ligockiej znajduje się sześciowlotowa sygnalizacja świetlna akomodacyjna^[9].

Ulicą Hetmańską pomiędzy ulicami Ligocką a Rolną kursują autobusy transportu zbiorowego na zlecenie Zarządu Transportu Metropolitalnego (ZTM), lecz przy niej nie znajdują się żadne przystanki autobusowe. Najbliższy z nich to m.in. przystanek Stara Ligota Filarowa (ul. Rolna na wysokości ul. Filarowej). Zatrzymują się przy nich autobusy łączące tę część Katowic głównie w kierunku Ligoty-Panewnik i Piotrowic-Ochojca z jednej strony oraz do Śródmieścia i północnych dzielnic Katowic, a także do Sosnowca i Siemianowic Śląskich z drugiej strony^[10][11].

Wzdłuż krótkiego odcinka ulicy Hetmańskiej pomiędzy skrzyżowaniem z ulicą K. Adwentowicza do mostku nad Kłodnicą przebiega czerwony szlak turystyczny – Szlak Bohaterów Wieży Spadochronowej (41 km) Katowice – Chudów^[12].

Zabudowa ulicy Hetmańskiej tworzy głównie grupa wolnostojących kamienic i familoków z przełomu XIX i XX wieku. Wyróżnia się wśród nich budynek szkoły przy ulicy Hetmańskiej 8 oraz budynek poczty przy ulicy Hetmańskiej 1. Na zapleczach działek znajdują się ogrody i zabudowa gospodarcza^[13]. Przy południowej stronie ulicy znajdują się wysokie bloki mieszkalne w otoczeniu zieleni, a bliżej torów kolejowych zieleń i garaże^[14].

Ulica Hetmańska znajduje się na terenie Ligoty, dokładnie w jej części zwanej Starą Ligotą^[15]. W tamtym też rejonie powstała pierwotna osada (rejon ulic Ligockiej, Załęskiej i Hetmańskiej), która po raz pierwszy była wzmiankowana w 1360 roku^[15]. Ligota w XIX wieku zaczęła się przekształcać się w osadę przemysłową, czemu sprzyjał wzrost liczby mieszkańców^[16].

W 1874 roku mieszkańcy Ligoty wystąpili z prośbą o zezwolenie na budowę szkoły powszechnej. Budowę obiektu przy późniejszej ulicy Hetmańskiej 1 rozpoczęto po pięciu latach, a ukończono w 1880 roku^[15]. Rok później naukę w pierwszej ligockiej szkole rozpoczęło 105 dzieci^[17]. Na mapie z 1883 roku zaznaczony jest budynek szkoły, natomiast jeszcze nie ma drogi w śladzie późniejszej ulicy Hetmańskiej. Pojawia się ona już na mapach wydanych w latach późniejszych^[4].

Późniejsza ulica Hetmańska została wytyczona na przełomie XIX i XX wieku^[17] zgodnie z południkowym rozłogiem pól uprawnych. Przy ulicy zaczęły powstawać familoki i kamienice, historyzujące i modernistyczne, głównie dla pracowników kopalni węgla kamiennego „Oheim” (późniejszy „Wujek”) w Brynowie^[18]. Ciąg kamienic-familoków powstał w zachodniej pierzei ulicy Hetmańskiej i wzdłuż ulicy Kredytowej, a we wschodniej pierzei i przy późniejszej ulicy Rolnej wzniesiono kilka wolnostojących kamienic^[19]. W budynkach tych ulokowały się także punkty handlowo-usługowe: sklep rzeźniczy, dwie piekarnie oraz remiza ochotniczej straży pożarnej^[20]. Remiza OSP funkcjonowała przy późniejszej ulicy Hetmańskiej 3^[21].

W 1904 roku wzniesiono budynek szkoły pod nr. 10, a w 1912 roku kolejny – pod nr. 8^[17]. W 1913 roku zelektryfikowano ulice Załęską i Hetmańską^[22], a do czasu wybuchu I wojny światowej nową zabudowę wielorodzinną ulokowano także na zachód od ulicy Hetmańskiej – przy ulicy Kredytowej oraz po drugiej stronie ulicy Hetmańskiej – w rejonie ulic: Średniej, Tomasza i Filarowej^[23].

W okresie przedwojennym ulica nosiła nazwę Schulstrasse^[24], a w latach 1922–1924 nazwę ulica Szkolna^[24]. W 1924 roku Ligotę włączono w granicę Katowic^[25], a od 1925 roku drodze nadano współczesną nazwę^[24].

W 1922^[26], 1923^[27][17][28] bądź 1924 roku pomiędzy ulicami Hetmańską a Ligocką został wzniesiony pomnik Powstańców Śląskich^[29] upamiętniający 11 zmarłych podczas III powstania śląskiego powstańców pochodzących z Ligoty^[17]. Został on w 1939 roku zburzony przez Niemców, a w 1962 roku został on odbudowany^[29][28].

W 1930 roku nauka szkolna odbywała się w trzech budynkach przy ulicy Hetmańskiej 1, 8 i 10, gdzie w 16 salach prowadzono 20 oddziałów lekcyjnych, w których kształciło się 842 dzieci. Szkołę otaczały dwa ogrody^[30]. Budynek przy ulicy Hetmańskiej 10, należący dotychczas do Publicznej Szkoły Powszechnej nr 30 im. S. Staszica w Katowicach, 22 września 1934 roku odstąpiono Publicznej Szkole Powszechnej nr 31 w Katowicach. Szkoła ta do budynku przy ulicy Franciszkańskiej przeniosła się 26 stycznia 1939 roku^[31]. W latach międzywojennych obok szkoły prowadzony był sklep rzeźnika^[30] (ul. Hetmańska 2), a w 1939 roku działała także piekarnia (ul. Hetmańska 21)^[32].

W czasach niemieckiej okupacji ulicę przemianowano na Steinstrasse, a po 1945 roku przywrócono drodze nazwę ulica Hetmańska^[24].

Od 1947 roku przy budynku Szkoły Podstawowej nr 8 działała szkolna biblioteka. W 1950 roku działalność rozpoczęła Filia nr 5 Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach, która od 1956 roku zaczęła funkcjonować w budynku starej szkoły przy ulicy Hetmańskiej 1^[33]. Współcześnie Filia nr 5 funkcjonuje przy ulicy Braci Mniejszych 2^[34].

Ulica Hetmańska zaznaczona jest na mapach topograficznych z lat 1958–1961 w swoim współczesnym przebiegu. Jest ona gęsto zabudowana po obydwu stronach drogi, zwłaszcza na północ od skrzyżowania z ulicą J. Grzyśki^[4].

Ochotnicza straż pożarna przy ulicy Hetmańskiej 3 została przekształcona w 1959 roku w zawodową strażą pożarną. Fatalne warunki lokalowe spowodowały to, że na początku lat 80. XX wieku podjęto starania na rzecz budowy nowej strażnicy, która rozpoczęła swoją działalność w 1987 roku na terenie Piotrowic^[21] przy ulicy T. Kościuszki 189^[35].

W latach 60. XX wieku rozpoczęto wyburzanie zabudowy Starej Ligoty, w miejsce której powstały nowe obiekty mieszkalne, a w połowie lat 70. XX wieku przy ulicach J. Grzyśki i Hetmańskiej w miejsce wyburzonej parterowej zabudowy rozpoczęto budowę jedenastokondygnacyjnych bloków mieszkalnych^[29].

W latach 1962–1964 rozbudowano budynki Szkoły Podstawowej nr 8 poprzez wzniesienie sali gimnastycznej i budowę części łączącej budynki przy ulicy Hetmańskiej 8 i 10^[31][17]. 23 lutego 1964 roku przy ulicy Hetmańskiej 1 rozpoczął działalność urząd pocztowy^[21], a od 1968 roku w tym samym budynku rozpoczął działalność Klub Seniora^[36].

Pod koniec lat 80. XX wieku budynek szkoły przy ulicy Hetmańskiej 10 został wyburzony z uwagi na szkody górnicze^[17][37], a w 2009 roku rozebrano budynek przy ulicy Hetmańskiej 15^[38]. W 2013 roku na ścianie budynku przy ulicy Hetmańskiej 13 powstał mural autorstwa Roberto Ciredza^[39].

Skrzyżowanie ulic Ligockiej i Hetmańskiej stało się miejscem, w którym tworzą się w godzinach szczytu zatory drogowe. Z tego też powodu m.in. katowiccy radni wysunęli kilka interpelacji w sprawie rozwiązania tego problemu, z czego w dokumencie z 1 grudnia 2019 roku zaproponowano budowę ronda na skrzyżowaniu tychże ulic^[40][41][42]. Urząd Miasta Katowice w odpowiedzi na nią zaznaczył, iż budowa ronda nie rozwiązałaby problemu przepustowości układu drogowego tej części Katowic, a prace nad rozwiązaniem tego problemu skupiały się planach budowy przedłużenia ulicy F. Bocheńskiego oraz nad rozwojem sieci centrów przesiadkowych^[43].

Obiekty zabytkowe i historyczne:

• Budynek najstarszej ligockiej szkoły (ul. Hetmańska 1) – z 1880 roku^[17], wzniesiony w stylu tradycyjnym^[44]; jest to obiekt murowany z cegły i tynkowany^[45],
• Kamienica (ul. Hetmańska 2) – z I ćwierćwiecza XX wieku, w stylu modernistycznym^[46]; jest to obiekt murowany z cegły, tynkowany, dwukondygnacyjny, zwieńczony dachem dwuspadowym; posiada zdobione obramienia okien, fryz i szczyt^[47],
• Kamienica (ul. Hetmańska 6) – z przełomu XIX i XX wieku, w stylu historyzmu^[46]; jest to obiekt murowany z cegły, nietynkowany, dwukondygnacyjny, zwieńczony dachem dwuspadowym; na fasadzie znajduje się ryzalit, szczyt z ostrołukowymi blendami i nadproża okienne ze zwornikami^[47],
• Budynek szkoły (ul. Hetmańska 8) – z lat 30. XX wieku (bądź z 1902 roku^[17]), w stylu funkcjonalistycznym; przebudowany^[46],
• Kamienica (ul. Hetmańska 12) – z 1913 roku, w stylu historyzmu^[46]; jest to obiekt murowany z cegły, nietynkowany, trójkondygnacyjny, zwieńczony dachem dwuspadowym; znaczącymi detalami budynku są m.in. łuki odcinkowe, nadproża czy sterczyny^[48],
• Kamienica-familok (ul. Hetmańska 13) – z przełomu XIX i XX wieku^[44]; jest to obiekt murowany z cegły, nietynkowany, trójkondygnacyjny, zwieńczony dachem dwuspadowym; na fasadzie znajduje się ryzalit, a znaczącymi detalami budynku są m.in. szczyt, łuki odcinkowe czy nadproża^[49] ,
• Kamienica (ul. Hetmańska 14) – z początku XX wieku, w stylu modernistycznym^[46]; jest to obiekt murowany z cegły, nietynkowany, trójkondygnacyjny, zwieńczony dachem dwuspadowym krytym dachówką; na elewacji znajdują się takie detale, jak m.in. lizeny, szczyt i gzyms^[49],
• Kamienica (ul. Hetmańska 16) – z początku XX wieku, w stylu modernistycznym^[46]; wtórnie przebudowana,
• Kamienica (ul. Hetmańska 18; róg z ul. Rolną) – z lat 30. XX wieku, w stylu funkcjonalizmu^[46]; jest to obiekt murowany z cegły, tynkowany, czterokondygnacyjny, nakryty płaskim dachem; znaczące detale budynku to pasy okien i narożne balkony^[50],
• Mostek kolejowy na Kłodnicy (południowy koniec ul. Hetmańskiej)^[44] – z II połowy XIX wieku, wzniesiony w stylu historyzmu; jest to obiekt murowany z cegły, jednoprzęsłowy^[51].

Pomniki i miejsca pamięci:

• Pomnik ku czci powstańców śląskich (ul. Hetmańska; róg z ul. Ligocką)^[52] – z lat 20. XX wieku, zniszczony w 1939 roku i odbudowany w 1962 roku; jest to pomnik w postaci głazu na postumencie, zwieńczony rzeźbą orła^[28].

Obiekty nieistniejące:

• Budynek szkoły (ul. Hetmańska 10) – z 1904 roku, wyburzony w latach 80. XX wieku^[17],
• Kamienica (ul. Hetmańska 15) – wzniesiona na przełomie XIX i XX wieku w stylu historyzmu ceglanego prostego; był to obiekt murowany z cegły, nietynkowany, trójkondygnacyjny, zwieńczony dachem dwuspadowym krytym papą; miał takie detale, jak łuki odcinkowe i gzymsy^[49]; kamienicę rozebrano w 2009 roku^[38].

Według stanu z połowy listopada 2023 roku przy ulicy Hetmańskiej swoją siedzibę miało 49 aktywnych działalności gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON, w tym m.in.: firmy handlowo-usługowe, sklepy wielobranżowe, kwiaciarnia, gabinety lekarskie, wspólnota mieszkaniowa i inne^[53].

Działały tutaj wówczas także m.in. salon meblowy^[54], kawiarnia, czy sklep sieci Żabka^[55], a także m.in.: Filia Urzędu Pocztowego Katowice 25 (ul. Hetmańska 1)^[56], Klub Seniora (ul. Hetmańska 1)^[57] czy różnego rodzaju placówki oświatowo-wychowawcze: Niepubliczna Szkoła Podstawowa „Wesołe Słoneczka” (ul. Hetmańska 7)^[58], Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 8 w Katowicach (ul. Hetmańska 8)^[59] i Uczniowski Klub Sportowy „Ósemka” przy Zespole Szkolno-Przedszkolnym nr 8 w Katowicach (ul. Hetmańska 8)^[60].

Wierni rzymskokatoliccy mieszkający przy ulicy Hetmańskiej przynależą do parafii Świętej Rodziny i św. Maksymiliana Kolbego^[61].

• AntoniA. Barciak AntoniA., EwaE. Chojecka EwaE., SylwesterS. Fertacz SylwesterS. (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 2, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012, ISBN 978-83-87727-29-1 .
• MariaM. Kasprzyk MariaM., Studium historyczno-urbanistyczne Katowic w granicach administracyjnych. Ligota. Tom I Tekst, Opublikowano w: Miejski System Zarządzania – Katowicka Infrastruktura Informacji Przestrzennej. Zabytki, Kraków: Pracownie Konserwacji Zabytków „ARKONA” Sp. z o.o. Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej, 1996  (pol.).
• Katalog Archidiecezji Katowickiej. Część II Dekanaty i parafie, Katowice: Kuria Metropolitalna w Katowicach, 2005, ISBN 978-83-922482-7-9  (pol.).
• GrzegorzG. Płonka GrzegorzG. (red.), Zarys dziejów Ligoty i Panewnik: od zarania do czasów współczesnych, Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 2010, ISBN 978-83-7164-621-8, OCLC 670291340  (pol.).
• GrzegorzG. Płonka GrzegorzG. (red.), Przewodnik po Ligocie i Panewnikach, Katowice: Rada Jednostki Pomocniczej nr 6 Ligota-Panewniki, 2015  (pol.).
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice – II edycja. Część 1. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego, Załącznik nr 1 do uchwały nr XXI/483/12 Rady Miasta Katowice z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie uchwalenia „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice” – II edycja, Miasto Katowice, 2012  (pol.).
• LechL. Szaraniec LechL., Osady i osiedla Katowic, Katowice: Oficyna „Artur”, 1996, ISBN 83-905115-0-9 .
• JanJ. Witaszek JanJ., Ligota. Teren, granice i drogi, [w:] AndrzejA. Złoty (red.), Ligota, Murcki... i inne szkice historyczne, Katowice: Drukarnia Archidiecezjalna, 2008, s. 9–44, ISBN 978-83-7593-014-6, OCLC 316485680  (pol.).