Publiczny transport zbiorowy – powszechnie dostępny regularny przewóz osób wykonywany w określonych odstępach czasu i po określonej linii lub sieci transportowej^[1].

Współcześnie do podstawowych środków transportu zbiorowego należą:

• w transporcie lądowym szynowym:
  • kolej
  • metro
  • premetro
  • tramwaj
• w transporcie lądowym kołowym:
  • autobus
  • trolejbus
• w transporcie na wodach śródlądowych i morskich:
  • statek pasażerski
• w transporcie powietrznym:
  • samolot pasażerski.

Transport zbiorowy jest przeciwstawiany transportowi indywidualnemu, cechującemu się specyficznymi warunkami komunikacyjnymi oraz brakiem regularności^[2]. Publiczny transport zbiorowy ma charakter substytucyjny względem transportu indywidualnego, zakres substytucji – w zależności od prowadzonej polityki transportowej (część polityki gospodarczej) – jest zmienny^[2].

Polityka zrównoważonego transportu, będąca częścią doktryny zrównoważonego rozwoju, zakłada wzrost roli transportu publicznego w opozycji do rozwoju transportu indywidualnego.

Transport zbiorowy jest kluczowy dla płynności ruchu, co jest treścią paradoksu Downsa-Thomsona.

Transport zbiorowy w przeszłości był utożsamiany z „komunikacją pasażerską”^[3]. Pojęcie tłumaczono pochodzeniem od łacińskiego słowa communicare, oznaczającego utrzymanie stałej więzi, stałego kontaktu między dwoma jednostkami lub dwoma miejscami^[3]. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej pojęcie „komunikacji pasażerskiej” zastąpiono terminem „transport zbiorowy”, przez wzgląd na jednoznaczność przy tłumaczeniu na języki obce^[4].

Komunikację pasażerską zdefiniowano jako szczególną formę organizacji przewozów pasażerskich, wyrosłą na tle masowości potrzeb przewozowych^[5]. Do założeń organizacyjnych komunikacji pasażerskiej zaliczono funkcjonowanie:

• stałych tras przewozowych (linii komunikacyjnych, często połączonych w sieć komunikacyjną),
• ustalonych rozkładów jazdy^[5].

Warunkiem zakwalifikowania przewozów jako publicznych była powszechna dostępność, w której jedynym warunkiem skorzystania z przewozu było uiszczenie opłaty za przewóz^[5].

Według Jana Podoskiego, aby dany system transportowy mógł być uznany za środek transportu zbiorowego, musi spełniać trzy warunki:

• jego pojazdy muszą być dostępne dla każdego, kto przestrzega obowiązujących przepisów i płaci koszty przejazdu bądź posiada uprawnienia do przejazdu bezpłatnego,
• pojazdy kursują według sztywnego rozkładu jazdy, niezależnie od stanu ich zapełnienia; rozkład jest znany użytkownikom, a przy częstotliwości mniejszej niż 15 minut – ujawniony na przystankach i przestrzegany,
• pojazdy muszą kursować po stałych trasach i zatrzymywać na określonych przystankach^[6].

Istnieje szereg środków transportu indywidualnego o cechach publicznych, m.in. taksówki, taksówki zbiorowe, systemy „tele-bus”^[6].

W Polsce podstawowe kwestie dotyczące publicznego transportu zbiorowego reguluje ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym^[1].

Publiczny transport zbiorowy może odbywać się w Polsce na podstawie:

• umowy o świadczenie usług w zakresie publicznego transportu zbiorowego pomiędzy organizatorem a operatorem,
• potwierdzenia zgłoszenia przewozu lub decyzji o przyznaniu otwartego dostępu^[1].

Zarządzanie publicznym transportem zbiorowym przez organizatora polega w szczególności na^[7]:

1) negocjowaniu i zatwierdzaniu zmian do umowy z operatorem;

2) ocenie i kontroli realizacji przez operatora i przewoźnika usług w zakresie publicznego transportu zbiorowego;

3) kontroli nad przestrzeganiem przez operatora i przewoźnika zasad funkcjonowania publicznego transportu zbiorowego;

4) współpracy przy aktualizacji rozkładów jazdy w celu poprawy funkcjonowania przewozów o charakterze użyteczności publicznej;

5) analizie realizacji zaspokajania potrzeb przewozowych wynikających z wykonywania przewozów na podstawie umowy o świadczenie usług w zakresie publicznego transportu zbiorowego;

6) dokonywaniu zmian w przebiegu istniejących linii komunikacyjnych;

7) zatwierdzaniu rozkładów jazdy oraz dokonywaniu ich aktualizacji w przypadku przewozów wykonywanych na podstawie potwierdzenia zgłoszenia przewozu;

8) administrowaniu systemem informacji dla pasażera;

Ustawa o publicznym transporcie zbiorowym nakazuje oznakowanie środków transportu, którymi są wykonywane usługi w zakresie publicznego transportu zbiorowego, w sposób widoczny dla pasażera, podawanie rozkładu jazdy do publicznej wiadomości na wszystkich dworcach i przystankach wymienionych w rozkładzie jazdy, a także upublicznianie cenników opłat lub taryf oraz regulaminów przewozu osób (zawierających warunki obsługi podróżnych, warunki odprawy oraz przewozu osób i bagażu, wskazujących podmiot właściwy do przyjmowania skarg i reklamacji wynikających z realizacji usług oraz terminy ich rozpatrywania). Udostępniane podróżnym cenniki opłat muszą zawierać także ceny biletów ulgowych wynikające z uprawnień ustawowych oraz uprawnień pasażerów do innych ulgowych przejazdów, ustanowionych na obszarze właściwości danego organizatora. Ww. ustawa określa również, że wsiadanie i wysiadanie pasażerów może się odbywać tylko na przystankach lub dworcach określonych w rozkładzie jazdy^[8].

W marcu 2020 roku Luksemburg(inne języki) stał się pierwszym państwem na świecie, które wprowadziło całkowicie bezpłatny transport publiczny(inne języki) na terenie kraju. Estonia wcześniej wprowadziła bezpłatne autobusy w Tallinnie^[9].

Mimo utrudnień stawianych kierowcom samochodów prywatnych udział transportu zbiorowego w Europie, także zachodniej, zazwyczaj maleje (lub jest bez większych zmian), gdyż ludzie wolą jeździć własnymi pojazdami. Przykładowo między 2000 a 2017 w Danii spadł z 20,4% do 18,8%, Irlandii z 17,8% do 17,2%. W pozostałych krajach Europy zachodniej, nawet jeśli nieznacznie wzrósł, to nie przekracza 25% udziału w transporcie. Poza Rumunią, Węgrami i Czechami gdzie jest większy, także w Europie środkowej-wschodniej udział jest mniejszy, przykładowo w Bułgarii spadł z 40,7% do 19,2%^[10].

• Przemysław Małek: 1. Wstępne pojęcia. W: Jan Kubalski, Przemysław Małek, Kazimierz Mroczek: Komunikacja autobusowa. Ekonomika i organizacja. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1968.