Ten artykuł dotyczy miasta na prawach powiatu w Niemczech. Zobacz też: film.

Monachium

München

Herb Flaga
Państwo	Niemcy
Kraj związkowy	Bawaria
Rejencja	Górna Bawaria
Prawa miejskie	1158[1]
Zarządzający	Dieter Reiter↗
Powierzchnia	310,74 km²
Wysokość	519 m n.p.m.
Populacja • liczba ludności	1 510 378 (31 grudnia 2023)
Nr kierunkowy	089
Kod pocztowy	80331-81929, 85540
Tablice rejestracyjne	M, MUC
Położenie na mapie Bawarii Monachium
Położenie na mapie Niemiec Monachium
48°08′N 11°34′E/48,133333 11,566667
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Monachium (niem. München, [ˈmʏnçən]^ⓘ[ˈmʏnçən]; baw. Minga) – miasto na prawach powiatu w południowych Niemczech, stolica kraju związkowego Bawaria, siedziba rejencji Górna Bawaria, regionu Monachium, powiatu Landkreis München (do którego jednak miasto nie należy) oraz Stowarzyszenia Krajowego (Landesverband) Technisches Hilfswerk^[2], trzecie pod względem liczby ludności miasto Niemiec, zamieszkiwane pod koniec 2019 roku przez niemal 1,5 mln osób^{[potrzebny przypis]}.

Monachium położone jest na Wyżynie Bawarskiej, nad rzeką Izarą. Jest siedzibą Federalnego Trybunału Finansowego (Bundesfinanzhof) oraz centrali prestiżowego Towarzystwa Maxa Plancka prowadzącego działalność badawczo-rozwojową w Niemczech i innych krajach Europy. Miasto jest ponadto głównym ośrodkiem gospodarczym i kulturalno-naukowym południowej części kraju.

W 1158 roku Henryk Lew, książę Bawarii, dokonał lokacji miasta, nadając jednocześnie benedyktynom przywilej organizowania targów. Miasto powstało przy zamku i klasztorze, stąd pełna opisowa nazwa bei den Mönchen – przy mnichach. Dogodna lokalizacja na szlaku handlu solą i most na Izarze zadecydowały o szybkim rozwoju miasta. Od połowy XIII wieku Monachium stało się siedzibą rodu von Wittelsbach, który w 1255 przeniósł tu swoją rezydencję książęcą i władał miastem przez następne stulecia. W 1327 i 1429 miały miejsce wielkie pożary miasta. W latach 1468–1488 wzniesiono główną świątynię miasta – Katedrę Najświętszej Marii Panny. W okresie wojny trzydziestoletniej, w 1632, miasto zajęte zostało przez Szwedów pod wodzą Gustawa Adolfa. W 1759 została założona Bawarska Akademia Nauk, a w 1770 szkoła będąca zalążkiem Akademii Sztuk Pięknych.

W 1806 roku, podczas wojen napoleońskich, miasto zostało stolicą nowo utworzonego Królestwa Bawarii. W XIX wieku rozpoczął się okres przyspieszonego rozwoju Monachium. Maksymilian I – pierwszy król – zdobył środki na wzniesienie klasycznych budowli. Zostały zbudowane Teatr Narodowy i Odeonsplatz. Syn i następca Maksymiliana I – król Ludwik I, miłośnik kultury antycznej i włoskiego renesansu – sprowadził architektów, rzeźbiarzy i malarzy. Zlecił budowę nowej siedziby dla uniwersytetu z Landshut, Starej Pinakoteki, Gliptoteki, monumentalnej bramy-pomnika Propylejów, Dzielnicy Muzeów (Kunstareal), Portyku Marszałków (Feldherrnhalle), Siegestor, Königsplatz, Ludwigstraße (reprezentacyjnej ulicy)^[4], Ruhmeshalle i gigantycznego posągu Bavarii^[5]. Monachium stało się jednym z najważniejszych ośrodków kultury europejskiej, tworzył tu m.in. kompozytor Richard Wagner. W 1852 został ukończony łuk triumfalny Brama Zwycięstwa (Siegestor), w 1874 monumentalny gmach Maximilianeum, w 1909 monumentalny Nowy Ratusz.

W 1919 powstała w Monachium Bawarska Republika Rad. W okresie Republiki Weimarskiej miasto stanowiło ośrodek ruchu nazistowskiego (pucz monachijski). W 1938 było miejscem zawarcia układu między Niemcami, Włochami, Francją a Wielką Brytanią. Miasto zostało poważnie zniszczone w czasie II wojny światowej.

1880 – 230 023, 1885 – 261 981, 1890 – 349 024, 1900 – 499 932, 1910 – 596 467, 1925 – 680 704, 1933 – 735 388, 1939 – 815 212, 1950 – 831 937, 1960 – 1 079 400^[6], 2020 – 1 488 202.

Położony na Starym Mieście Marienplatz wyznacza centrum Monachium. Wokół placu rozciąga się strefa ruchu pieszego, obejmująca powierzchnię 1 km².

• Trzy dawne bramy miejskie: Isartor, Sendlinger Tor i Karlstor, będące pozostałością po średniowiecznych fortyfikacjach miejskich.
• Katedra Najświętszej Marii Panny (niem. Frauenkirche) pochodząca z XV wieku. Jest najbardziej znaną świątynią w Monachium. Wybudowana z cegły, posiada dwie wieże zwieńczone miedzianymi kopułami, które górują nad miastem.
• Kościół św. Piotra (niem. Peterskirche) położony w pobliżu Marienplatz, gotycki, jest najstarszym kościołem w Monachium, jego historia sięga połowy XII wieku.
• Kościół Ducha Świętego (niem. Heiliggeistkirche), pierwotnie gotycki, przebudowany w stylu barokowym (1724–1730).
• Kościół św. Michała (niem. Michaelskirche), późnorenesansowy.
• Kościół św. Jana Nepomucena (niem. Asamkirche, 1733–1738), dzieło braci Asamów.
• Kościół Teatynów (niem. Theatinerkirche), barokowy z XVII wieku.
• Kościół Świętej Trójcy (niem. Dreifaltigkeitskirche), barokowy, z początków XVIII w.
• Bürgersaal – dwukondygnacyjny, barokowy kościół z początków XVIII wieku, z wnętrzem w stylu rokokowym.
• Kościół św. Ludwika z I połowy XIX wieku.
• Alter Hof, dawna rezydencja cesarska Ludwika IV Bawarskiego pochodząca z XIII wieku, znajdująca się w centrum Monachium; po zniszczeniach wojennych zrekonstruowana w 1950.
• Rezydencja (niem. Residenz) to położony na północnych obrzeżach Starego Miasta pałac wybudowany dla Wittelsbachów w stylu manierystycznym w latach 1570–1620. Wielokrotnie przebudowywany, zwłaszcza na początku XIX wieku, kiedy rozbudowano go o, reprezentujące styl arkadowy, Königsbau i kościół Wszystkich Świętych. Zniszczony w czasie II wojny światowej, odbudowany w latach 60., służy obecnie jako muzeum.
• Nowy Ratusz (niem. Neues Rathaus) to bogato zdobiona budowla pochodząca z końca XIX wieku w stylu neogotyckim znajdująca się na Marienplatz. Monumentalny budynek o prawie 100-metrowej fasadzie posiada powierzchnię 7115 m². Na prawo od dziedzińca ratuszowego stoi gotycka wieża Starego Ratusza (Altes Rathaus), będąca rekonstrukcją XV-wiecznej budowli, która spłonęła od uderzenia pioruna.
• Feldherrnhalle – pomnik bohaterów Bawarii.
• Stara Pinakoteka (niem. Alte Pinakothek) to muzeum, w którym znajdują się zbiory malarstwa pochodzące z wieków od XIV do XVIII. Mieści się w neorenesansowym budynku zaprojektowanym przez Lea von Klenze.
• Nowa Pinakoteka, kolekcja sztuki europejskiej od czasów klasycyzmu do art nouveau.
• Gliptoteka – muzeum sztuki starożytnej w neoklasycystycznym gmachu projektu Lea von Klenze.
• Pałac Nymphenburg – barokowa budowla pochodząca z XVII wieku, zbudowana pierwotnie w stylu włoskiego dworku wiejskiego przez Agostina Barelli. W swej historii pałac był wielokrotnie rozbudowywany i przekształcany.
• Budynek Maximilianeum, pochodzący z 1876 roku, wybudowany jest w stylu neogotyckim. Budowla mieści się w monachijskiej dzielnicy Haidhausen; obecnie jest siedzibą bawarskiego parlamentu.

Panorama Monachium z wieży telewizyjnej Olympiaturm

Monachium posiada wiele całorocznie pielęgnowanych parków i terenów zielonych. Dużą część pielęgnowanej zieleni miejskiej stanowią tzw. pasy zieleni (Grünstreifen). Są to najczęściej obszary usytuowane między osiedlami lub na tyłach ciągów kamienic, pielęgnowane przez gospodarkę komunalną miasta z taką samą starannością jak parki miejskie. Rozpiętość pasów zieleni osiąga nierzadko kilkaset metrów do kilometra.

 Osobny artykuł: Ogród Angielski.

W samym sercu miasta znajduje się założony w 1788 roku na obszarze wcześniejszego prywatnego lasu Ogród Angielski (niem. Englischer Garten), obejmujący powierzchnię 4,17 km². Jest on największym śródmiejskim parkiem na świecie. Położony jest wzdłuż przecinającej miasto rzeki Izary, w większości po jej lewobrzeżnej stronie. Park jest podzielony na część południową mającą charakter prototypowego parku miejskiego i część północną przypominającą zadbany park leśny. Obie części przecina trasa samochodowa szybkiego ruchu, niekolidująca z drogami łączącymi obie części parku. W części południowej znajduje się jeden z największych w Monachium ogrodów piwnych (Biergarten) wokół chińskiej wieży, jak i sztucznie nasypane wzniesienie z klasycystyczną kopułą na greckich kolumnach, będące popularnym punktem widokowym na centrum miasta i południową część parku. W parku znajduje się również słynna na cały świat plaża naturystów, jedyna taka na świecie w centrum wielkiego miasta. W pobliżu parku, po jego zachodniej stronie, znajduje się większość instytutów Uniwersytetu Ludwika i Maksymiliana, w tym budynek główny, przez co park jest licznie odwiedzany przez studentów i ogólnie młodych ludzi. Park jest udostępniony bez ograniczeń rowerzystom. Latem młodzi ludzie grają muzykę na żywo.

Monachium jest wielkim ośrodkiem gospodarczym i finansowym z siedzibami banków, przedsiębiorstw ubezpieczeniowych (m.in. największego na świecie towarzystwa reasekuracyjnego Munich Re), instytucji handlowych. Silnie rozwinięty przemysł elektrotechniczny (m.in. zakłady Siemens), środków transportu (produkcja samochodów BMW), maszynowy i włókienniczy. Znajdują się tu zakłady przemysłu chemicznego, elektronicznego, poligraficznego, a także precyzyjnego (zakłady optyczne) i spożywczego (browarnictwo). Jest też dużym ośrodkiem handlu i siedzibą znanych koncernów przemysłowych. Rozwinięte jest tu też rzemiosło artystyczne (m.in. wyroby z porcelany).

Aglomeracja monachijska, licząca 2,6 miliona mieszkańców, posiada dobrze rozbudowaną infrastrukturę transportową. Transport na terenie miasta zapewnia osiem linii metra oraz S-Bahn, kolej regionalna i liczne linie tramwajowe. System dodatkowo uzupełniony jest przez linie autobusowe docierające na tereny pozbawione połączeń szynowych. Dworzec główny München Hauptbahnhof umiejscowiony jest w ścisłym centrum miasta. Od 28 maja 2006 Monachium połączone jest trasą kolei dużych prędkości ICE prowadzącą do Norymbergi przez Ingolstadt. Pociągi na tej trasie mogą rozwijać prędkość 300 km/h. Port lotniczy w Monachium usytuowany jest w odległości około 30 km na północny wschód. Jest to jedno z najbardziej ruchliwych lotnisk w Niemczech. W 2006 lotnisko obsłużyło 34 miliony pasażerów. Podróż koleją z dworca głównego na lotnisko trwa 40–45 minut.

München Hauptbahnhof, München-Giesing, München Harras, München-Laim, München-Langwied, München Leienfelsstraße, München Donnersbergerbrücke, München Hackerbrücke, München Isartor, München Karlsplatz, München Marienplatz, München Westkreuz, München-Pasing, München Ost.

Monachium jest największym i najbardziej znaczącym ośrodkiem naukowym południowych Niemiec. Znajdują się tu liczne uczelnie, między innymi:

• Akademia Sztuk Pięknych.
• Uniwersytet Ludwika i Maksymiliana, sięgający tradycjami 1472 roku.
• Uniwersytet Techniczny, powołany w 1868 roku jako politechnika. W 1930 wchłonął wyższą szkołę rolniczą. Obecna nazwa obowiązuje od roku 1970.
• Wyższa Szkoła Zawodowa (Fachhochschule München), istniejąca od 1971 roku.
• Uniwersytet Bundeswehry w Monachium, powstały w 1972 roku.
• Wyższa Szkoła Muzyczna (Musikhochschule München).
• Wyższa Szkoła Telewizji i Filmu (Hochschule für Fernsehen und Film München).
• Wolny Uniwersytet Ukraiński, powstały w 1921 (w Monachium od 1945).

LMU, TUM, FH i MH posiadają wspólną organizację (Studentenwerk München) zarządzającą wszystkimi państwowymi domami studenckimi w Monachium. Studentenwerk dysponuje obecnie (2008) 10 000 miejsc w akademikach, z czego 99% to miejsca w jednoosobowych pokojach lub jednoosobowych apartamentach.

Nowy podział na dzielnice (Stadtbezirke), który wszedł w życie w roku 1992, zmniejszył liczbę dzielnic w Monachium z 41 do 25. Są to (w porządku alfabetycznym):

Allach-Untermenzing (23) Altstadt-Lehel (1) Aubing-Lochhausen-Langwied (22) Au-Haidhausen (5) Berg am Laim (14) Bogenhausen (13) Feldmoching-Hasenbergl (24) Hadern (20) Laim (25) Ludwigsvorstadt-Isarvorstadt (2) Maxvorstadt (3) Milbertshofen-Am Hart (11) Moosach (10)

Neuhausen-Nymphenburg (9) Obergiesing-Fasangarten (17) Pasing-Obermenzing (21) Ramersdorf-Perlach (16) Schwabing-Freimann (12) Schwabing-West (4) Schwanthalerhöhe (8) Sendling (6) Sendling-Westpark (7) Thalkirchen-Obersendling-Forstenried-Fürstenried-Solln (19) Trudering-Riem (15) Untergiesing-Harlaching (18)

• Szkoła monachijska, monachijczycy, grupa polskich malarzy działających od połowy XIX w. do 1914 w Monachium.
• Muzeum Rezydencji posiada bogate zbiory polskie, pochodzące z czasów I Rzeczypospolitej.
• Fasada XVII-wiecznego Kościoła Teatynów jest ozdobiona kartuszem z herbami Elektoratu Bawarii i I Rzeczypospolitej. W kościele spoczywają polskie królewny Teresa Kunegunda Sobieska i Maria Anna Wettyn.
• W Katedrze Najświętszej Marii Panny została pochowana piastowska księżniczka Beatrycze świdnicka.
• Na Stadionie Olimpijskim w Monachium reprezentacja Polski odniosła zwycięstwo nad Brazylią w meczu o brązowy medal Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 1974.
• Działają tu Centrum Kultury Polskiej oraz klub piłkarski Polonia Monachium. Ukazuje się także pismo Polonik Monachijski.
• Mieści się tu Konsulat Generalny RP.

• 
  Karlstor
• 
  Wnętrze kościoła św. Jana Nepomucena
• 
  Kościół Świętego Piotra, w głębi kościół Ducha Świętego i wieża Starego Ratusza
• 
  Marienplatz
• 
  Kościół św. Michała
• 
  Propyleje
• 
  Siegestor
• 
  Posąg Bavarii i Ruhmeshalle
• 
  Olympiaturm

Miejscowości partnerskie:

• Bordeaux, Francja
• Cincinnati, Stany Zjednoczone
• Edynburg, Wielka Brytania
• Harare, Zimbabwe
• Kijów, Ukraina
• Sapporo, Japonia
• Subotica, Serbia
• Vogošća, Bośnia i Hercegowina
• Werona, Włochy

• Bayern Monachium
• TSV 1860 Monachium
• Centrum Kultury Polskiej
• Letnie Igrzyska Olimpijskie 1972
• Oktoberfest
• Synagoga Ohel Jakob w Monachium

• Strona miasta (niem.), (ang.), (fr.), (wł.), (ros.)
• Informacje o Monachium (pol.)
• Galeria zdjęć (niem.)
• Zdjęcia miasta [online], travel-impressions.de [zarchiwizowane z adresu 2012-06-03]  (niem.).