Tatulska

Tatulska
Великий Котел
Ilustracja
Tatulska widziana od strony zachodniej
Państwo

 Ukraina

Obwód

 zakarpacki

Położenie

rejon rachowski, hromada Jasina

Pasmo

Świdowiec, Beskidy Połonińskie, Karpaty Wschodnie

Wysokość

1770 m n.p.m.

Wybitność

224 m

Położenie na mapie Świdowca
Mapa konturowa Świdowca, blisko centrum na prawo u góry znajduje się czarny trójkącik z opisem „Tatulska”
Położenie na mapie Karpat
Mapa konturowa Karpat, po prawej nieco u góry znajduje się czarny trójkącik z opisem „Tatulska”
Położenie na mapie Beskidów Wschodnich
Mapa konturowa Beskidów Wschodnich, na dole znajduje się czarny trójkącik z opisem „Tatulska”
Ziemia48°16′16″N 24°12′11″E/48,271111 24,203056
Multimedia w Wikimedia Commons

Tatulska (ukr. Великий Котел, Wełykyj Koteł) – szczyt na Ukrainie, najwyższe wzniesienie głównego pasma Świdowca.

Geografia

Tatulska stanowi wschodnią kulminację głównego pasma Świdowca ciągnącego się od Tempej[1]. Wznosi się na wysokość 1770 m n.p.m.[1][2][a] przy wybitności wynoszącej 224 m oraz izolacji równej 5,2 km[2]. Przewyższają go jedynie szczyty w położonym na południe masywie Bliźnicy – dwa wierzchołki samej Bliźnicy (1881, 1872 m n.p.m.) i Żandarm Druhyj (1785 m n.p.m.)[1]. Na szczycie Tatulskiej grań Świdowca zmienia kierunek z równoleżnikowego na południkowy. Najbliżej na zachód położone są wierzchołki Worożeskiej i Geryszaskiej, na południe zaś Kraczuniaskiej i Stihu. Od Tatulskiej w kierunku północno-wschodnim odchodzi boczne ramię, tzw. Płaj Tatulski ze szczytami Tatulśkyj Menczuł i Tatulśkyj Hruń (na tym ostatnim Połonina Tatuł). Zbocza zachodnie schodzące do doliny potoku Kosiwśka są stosunkowo łagodne. Odmiennie zbocza północno-zachodnie i południowo-wschodnie, które opadają 250-metrowymi ścianami[1] (pierwsze z nich do polodowcowego kotła jeziora Worożeskiego)[8][9].

Choć częściowo przesłonięty przez inne szczyty pasma Świdowca (Apećka, Todiaska, Geryszaska, Żandarm, Bliźnica), ze szczytu Tatulskiej roztacza się rozległy widok. Panorama obejmuje: Gorgany (Strymba, Popadia, Grofa, Sywula, Bratkowska), Czarnohorę (Howerla, Petros), część Karpat Marmaroskich (Jupania, Toroiaga, Cearcănul, Pop Iwan Marmaroski) oraz pojedyncze szczyty innych pasm, takie jak Bran w Górach Țibleș, Czywczyn w Górach Czywczyńskich, Ineul w Górach Rodniańskich, Rotyło w Beskidach Pokucko-Bukowińskich czy Stoj w paśmie Borżawy[2].

Turystyka

Przez górę przebiega, omijając sam wierzchołek od południowego zachodu, Zakarpacki Szlak Turystyczny prowadzący z Ust-Czornej przez najwyższe partie Świdowca w kierunku Trostianca[1][10]. Odcinek pomiędzy Geryszaską a Kraczuniaską powiela także okrężny szlak rowerowy z Kosiwśkej Polany[1]

Nazwa

Na niemieckojęzycznych mapach z okresu austro-węgierskiego szczyt oznaczano nazwą Tatulsky B[erg][11] oraz Tatulska[12]. Ta druga pojawiała się też w literaturze polskojęzycznej[13][14]. Po objęciu terenu Rusi Podkarpackiej przez Czechosłowację, w okresie międzywojennym w wydawnictwach kartograficznych zaczęto stosować nazwę Veliký Kotel (Vel. Kotel)[6][7], choć w przypadku map Wojskowego Instytutu Geograficznego – z jednoczesnym wskazaniem dotychczasowej nazwy polskiej[6]. Forma Tatulska podawana była także w dokumentacji urzędowej (np. polsko-czechosłowacka konwencja turystyczna – w obu wersjach językowych)[15][16][b].

Nazwa Великий Котел (Wełykyj Koteł) utrwaliła się po włączeniu terenu Zakarpacia do ZSRR, choć nie jest i nigdy nie była ona używana przez okolicznych mieszkańców[18]. Wariant Tatulska do dziś stosowany jest w literaturze polsko-[9][19][20][21][22], a z rzadka także ukraińskojęzycznej (w formie Татульська, Tatulśka)[8], choć w tej drugiej uznawana jest za formę dawną[23]. Współcześnie w języku ukraińskim dominują zamiennie stosowane nazwy Koteł[3][4][5][10][18] i Wełykyj Koteł[8][24][25][26]. Tym samym mianem określany bywa położony na północnych skłonach Tatulskiej cyrk Wielki Worożeski[9] (koteł oznacza tyle, co „kocioł”).

Uwagi

  1. ↑ Część źródeł podaje dokładną wysokość 1770,8 m n.p.m.[3][4][5], co dawałoby w zaokrągleniu do pełnych metrów wynik 1771. Według pomiarów z pierwsej połowy XX wieku szczyt miał wznosić się na wysokość 1774 m n.p.m.[6][7]
  2. ↑ Także na czechosłowackiej mapie urzędowej z 1919 roku opracowanej na podstawie dawnej mapy autro-węgierskiej z zaktualizowaną czechosłowacką nomenklaturą figuruje nazwa Tatulska[17].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f Gora Kotël (1770 m) [online], mapy.cz [dostęp 2022-09-26] (pol.).
  2. ↑ a b c Velikii Kotel [online], peakvisor.com [dostęp 2022-09-26] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-15] (ang.).
  3. ↑ a b Mykoła Karabiniuk, Iwan Kałynyn, Władysław Peresolak, Морфометричні особливості рельєфу ландшафтів Чорногора і Свидовець в межах Закарпатської області, „Naukowi zapysky” (2), Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Wołodymyra Hnatiuka w Tarnopolu, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2022-06-17] (ukr.).
  4. ↑ a b Jarosław Krawczuk, Структурно-геоморфологічний аналіз Полонинсько-Чорногірських Карпат, „Wisnyk Lwiwśkoho uniwersytetu. Serija heohraficzna” (35), Lwów: Uniwersytet Lwowski, 2008, s. 192 [zarchiwizowane z adresu 2022-03-15] (ukr.).
  5. ↑ a b Mychajło Hamkało, Особливості організації пішохідного туризму в межах Свидовецького масиву [online], lnu.edu.ua, marzec 2020 [dostęp 2022-09-26] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-21] (ukr.).
  6. ↑ a b c Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Rafajłowa (pas 55, słup 38), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1935 (pol.).
  7. ↑ a b Vojenský zeměpisný ústav, Průvodce po Československu, t. 2. Země Slovenská a Podkarpatoruská, mapa topograficzna 1:200 000, arkusz Svidovec a Čorna hora, Praga: Orbis, 1933 (cz.).
  8. ↑ a b c Ihor Płatny, Oksana Płatna, Мандрівки карпатськими стежками [PDF], Perejasław Chmielnicki: Perejasław-Chmelnyćkyj derżawnyj pedahohicznyj uniwersytet imeni Hryhorija Skoworody, 2018, s. 8–9 [zarchiwizowane z adresu 2022-03-20] (ukr.).
  9. ↑ a b c Piotr Kłapyta i inni, Rzeźba i współczesne procesy morfogenetyczne wysokogórskiego masywu Świdowca (Karpaty Wschodnie, Ukraina) [PDF], „Roczniki Bieszczadzkie” (28), Bieszczadzki Park Narodowy, 2020, s. 175–176 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-19] (pol.).
  10. ↑ a b Iwan Suchan, Антропогенний вплив на формування і розвиток природних територіальних комплексів верхів’я басейну річки Чорна Тиса (Українські Карпати, [w:] Iwan Kałynycz (red.), Географічні аспекти просторової організації території, суспільства та збалансованого природокористування, Użhorod: Użhorodzki Uniwersytet Narodowy, 2022, s. 31 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-21] (ukr.).
  11. ↑ Carl Kummerer Ritter von Kummersberg, Administrativ-Karte von den königreichen Galizien und Lodomerien mit dem Grossherzogthume Krakau und den Herzogthümern Auschwitz, Zator und Bukowina in 60 Blättern, arkusz Umgebungen von Worochta und Żabie, 1880 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-25] (niem.).
  12. ↑ Mapa topograficzna 1:75 000, arkusz Brusztura (Zone 12 Kol. XXX.), Kaiserlich-Königliches Militär-Geographisches Institut, 1905 (niem.).
  13. ↑ Mieczysław Orłowicz, Bliźnica i Świdowiec, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”, r. XXXV, Kraków 1914, s. 48 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-23] (pol.).
  14. ↑ Henryk Gąsiorowski, Przewodnik po Beskidach Wschodnich, t. II: Pasmo Czarnohorskie, Lwów — Warszawa: Książnica-Atlas, 1933, s. 437–441 (pol.).
  15. ↑ Konwencja Turystyczna pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Czeskosłowacką, podpisana dnia 30 maja 1925 r. w Pradze., „Dziennik Ustaw” (Dz.U. z 1926 r. nr 57 poz. 333), art. 2 ust. 3 lit. b, Internetowy System Aktów Prawnych, 11 czerwca 1926, s. 696 (pol. • fr.).
  16. ↑ Smlouva mezi Československem a Polskem o turistice [PDF], „Sbírka zákonů a nařízení”, č. 80/1926 Sb. (čá 44/1926), art. 2 ust. 3 lit. a, 9 czerwca 1926, s. 388 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-25] (fr. • cz.).
  17. ↑ Mapa topograficzna 1:200 000, arkusz 42°48° Marmaroš-Sihoť, Ministerstvo Národní Obrány, Kartografické oddělení, 1919 (cz.).
  18. ↑ a b Josyp Hiłecki, Потенціал краєзнавчо-творчої діяльності в Українських Карпатах, „Hirśka szkoła Ukrajinśkych Karpat” (6–7), Iwano-Frankiwsk: Przykarpacki Uniwersytet Narodowy im. Wasyla Stefanyka, 2011, s. 200, ISSN 1994-4845 [zarchiwizowane z adresu 2022-04-01] (ukr.).
  19. ↑ Aleksander Strojny, Krzysztof Bzowski, Artur Grossman, Ukraina zachodnia. Tam szum Prutu, Czeremoszu..., wyd. 1, Wydawnictwo Bezdroża, 2004, s. 328, 336 (pol.).
  20. ↑ Adam Dylewski, Ukraina. Praktyczny Przewodnik, wyd. 2, Bielsko-Biała: Wydawnictwo Pascal, 2003, s. 225, ISBN 83-7304-152-4 (pol.).
  21. ↑ Adam Kulewski, Niech się nade mną pochylą Pop Iwan z Popadią [PDF], „Płaj” (4), Warszawa: Towarzystwo Karpackie, 1990, s. 42, ISBN 83-85141-04-9 [zarchiwizowane z adresu 2021-06-26] (pol.).
  22. ↑ Agnieszka Montusiewicz, Jerzy Montusiewicz, Z wędrówki po Beskidach Wschodnich, „Płaj” (3), Warszawa: Towarzystwo Karpackie, 1990, s. 44, ISBN 83-85141-03-0 [zarchiwizowane z adresu 2021-06-26] (pol.).
  23. ↑ Wołodymyr Hrycelak, Ihor Dyky, Iwan Rowenczak, Досвід підготовки видання «Українські Карпати. Комплексний атлас автотуриста», „Zbirnyk naukowych prać” (24), Charków 2016, s. 28 (ukr.).
  24. ↑ Wasyl Bedzir, Червоні лінії курорту «Свидовець» [online], Uriadowyj Kurjer, 25 lutego 2020 [dostęp 2022-09-26] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-15] (ukr.).
  25. ↑ Ludmyła Hrycak i inni, Сучасні причини фрагментації ареалів високогірних видів роду Gentiana L., „Наукові записки Тернопільського національного педагогічного університету ім. В. Гнатюка. Сер. Біологія”, 18 (3), Tarnopol: Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Wołodymyra Hnatiuka w Tarnopolu, 2021, s. 26, DOI: 10.25128/2078-2357.21.3.4, ISSN 2078-2357 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-21] (ukr.).
  26. ↑ Особливості природи високогір’я, [w:] Roman Czerepanyn, Аркто-альпійські види рослин Українських Карпат, Iwano-Frankiwsk: Przykarpacki Uniwersytet Narodowy im. Wasyla Stefanyka, 2017, s. 16, ISBN 978-966-640-432-2 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-21] (ukr.).
Szczyty górskie Ukrainy

przewyższające 1750 m n.p.m.

Szczyty Świdowca

przewyższające 1400 m n.p.m.