Stanisław Hiszpański

podporucznik pilot
Data i miejsce urodzenia	29 stycznia 1904 Warszawa
Data śmierci	1975
Przebieg służby
Siły zbrojne	Armia Austro-Węgier Wojsko Polskie
Formacja	Legiony Polskie Lotnictwo Wojska Polskiego
Jednostki	1 pułk lotniczy
Główne wojny i bitwy	wojna polsko-bolszewicka II wojna światowa

Stanisław Hiszpański (ur. 29 stycznia 1904 w Warszawie, zm. 1975) – polski malarz, grafik, rysownik i ilustrator wielkich dzieł literatury, powieści, baśni i bajek, modlitewników, znawca korzeni kultury śródziemnomorskiej i polskiej, uczestnik misji archeologicznych^[1]. Z wykształcenia architekt^[2][3]. Erudyta, poliglota, znawca i zbieracz ceramiki i pieśni góralskich z lat 20. i 30. Autor książek z zakresu aeronautyki z własnymi ilustracjami^[4][5]. Członek Związku Polskich Artystów Plastyków^[6][7].

Członek Klubu Wysokogórskiego i taternik. Harcmistrz. Instruktor kajakarstwa^[8][9][10]. Oficer rezerwy Wojska Polskiego. Był w grupie pierwszych 6 pilotów – absolwentów Szkoły Orląt w Dęblinie, w roku 1929, z wyróżnieniem. Współzałożyciel Aeroklubu Akademickiego, członek zarządu Aeroklubu Warszawskiego i Klubu Seniorów Lotnictwa, jako major – pilot rezerwy^[11].

Urodził się 29 stycznia 1904 w Warszawie, w rodzinie właścicieli firmy szewskiej o światowej renomie, istniejącej od 1838 roku. Był jej sukcesorem. Firma uległa zniszczeniu w czasie Powstania Warszawskiego i nie odrodziła się^[12][13]. Jego rodzicami byli Stanisław Feliks Hiszpański i Zofia Janina Kraków. Miał starszego brata Zdzisława oraz młodszą siostrę Marię, też artystkę. Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną była Natalia z domu Eychorn, architekt, harcmistrzyni i pedagog, zastępca szefa łączności Oddziału II Komendy Głównej AK, zamordowana w Auschwitz w lutym 1944. W roku 1945 wstąpił w związek małżeński z Wandą Sas–Jaworską (1916–2014), redaktor^{[14][15][16][17]}. Miał jedną córkę, Bogumiłę (Bognę), autorkę książek i artykułów z dziedziny edukacji, malarkę^[18][19][20]. Bliscy wspominali go jako kochającego męża i ojca, przyjaciela i kompana^[21][22][23].

Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 139-1-28/29)^[24].

Jako uczeń był ilustratorem kroniki liceum im. Mikołaja Reja; tam, w 1924, miał pierwszą indywidualną wystawę^[25], składającą się z około setki karykatur portretowych i sytuacyjnych rysowanych na lekcjach. W latach 1921–1922 stworzył opracowanie graficzne miesięcznika „Polska inwalidom”. Jako rysownik w latach 1919–1939 współpracował z wydawnictwami Gebethner i Wolff oraz Trzaska, Evert i Michalski^[26][27]. Oprócz kilku obrazów w domach prywatnych, cały dorobek przedwojenny zaginął. W posiadaniu córki są 2 akwarele: Sień staromiejska oraz nawiązujący do folkloru Janosik, Janosik kaś podział pałasik?^[28][29]. Po studiach na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej współpracował jako architekt przy realizacji m.in. schronisk nad jeziorami Świteź i Wigry, w Jastarni, gmachu II Gimnazjum Miejskiego przy ul. Rozbrat 26 w Warszawie, Auditorium Maximum Uniwersytetu Warszawskiego, osiedla dla ubogich przy ul. Podskarbińskiej w Warszawie, w Komitecie Budowy Domu Harcerstwa Polskiego i zespole projektowym Dworca Głównego w Warszawie. Projektował również prywatne wille^[30][22]. W 1929 roku uzyskał licencję pilota sportowego w Aeroklubie Warszawskim^[28]. W 1936 roku wszedł w skład władz tego Aeroklubu^[31].

Współzałożyciel i w latach 1941–1943 kierownik plastyczny eksperymentalnego (widownię stanowili oficerowie–jeńcy) teatru kukiełek. Stworzył około stu postaci scenicznych i 30 dekoracji scenicznych – w warunkach głodu, zakazu posiadania narzędzi, braku materiałów. W organizowanych w 1944 przez międzynarodową organizację YMCA konkursach: karykatury portretowej: II nagroda, karykatury sytuacyjno–obozowej: ex equo I i II nagroda, w konkursie na ilustracje książkowe: I nagroda za „Na skalnym Podhalu” Tetmajera oraz II za „Nasza Pani radosna” Zambrzyckiego; 34 prace zostały zakupione przez YMCA.

Pracował w Wojskowym Instytucie Naukowo–Wydawniczym jako szef samodzielnej sekcji regulaminowo – wydawniczej. Wówczas rozgrywała się ryzykowna walka z radzieckimi zwierzchnikami o poszanowanie polskich tradycji i słownictwa lotniczego w Dowództwie Wojsk Lotniczych w Warszawie. Awansował do stopnia majora. Wydał Krótki słownik terminów lotniczych (1947) oraz popularyzujące wiedzę aeronautyczną Lotnictwo bez cudów z własnymi ilustracjami (1949)^{[32][33][34][35][36]}. 1945 roku przyjęty do Związku Polskich Artystów Plastyków. W 1950 roku z powodów politycznych został zdegradowany, w 1968 zrehabilitowany jako „członek rzeczywisty”^[37][36]. Prócz ilustracji do książek o tematyce militarnej, w tym własnych publikacji, z tych lat zachowały się rysunki tuszem oraz cykl ilustracji malowanych akwarelą do Don Kichota Cervantesa; ilustracje i okładki wydawnictw Książka i Wiedza i Nasza Księgarnia oraz Wiedza, a także rysunki w tygodniku „Kino”^[38][39]. Cykl 14 rysunków ukazujących Starówkę warszawską sprzed odbudowy znajduje się w Muzeum Warszawy^[40].

Okładki i ilustracje dla Wydawnictwa Czytelnik, MON, Sport i Turystyka, Ars Christiana, Pallotinum, Wydawnictwo Św. Wojciecha, Znak. Ilustracje anegdot historycznych „Bigos staropolski”, okładki tygodnika „Za i przeciw”. Na zamówienie ks. kardynała Wyszyńskiego ilustracje Drogi Krzyżowej oraz Matka Boska Karmiąca^[41].

Letnie plenery w Kazimierzu Dolnym – powstało ponad 100 rysunków piękna architektury (obecnie historycznych), które są własnością Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu^[42][43][44]. Początek, trwającej 10 lat współpracy z Instytutem Historii Kultury Materialnej PAN to udział w misjach archeologicznych, realizacja dokumentacji i rekonstrukcji obiektów m.in. w Wiślicy, Kaliszu i Płocku^[45][46].

Obrazy religijne – malowane akwarelą, barwnymi tuszami, z czarnym konturem, o zróżnicowanej stylistyce, także groteskowe przedstawienia tematów poważnych – Zwiastowania, Ukrzyżowania, „kontrowersyjnych” postaci świętych. Charakterystyczne odniesienia wydarzeń biblijnych do życia w wielkiej metropolii XX wieku^[47][48]. Powstaje cykl 24 ilustracji do Odysei Homera. Kreska konturu i żywe barwy akwareli nawiązują do sztuki minojskiej i kreteńskiej. Cały cykl zakupiła Biblioteka Narodowa w roku 2009. Symulakry obrazów „Odysei” można zobaczyć w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie^{[49][50][51][52]}. W 1961–1972 obrazy (19) do Mitów Sumeryjskich w stylu sztuki Mezopotamii sprzed 4 tysięcy lat^{[53][54][55][56]}. W 1964 roku pracuje w Ośrodku Informacji Technicznej i Ekonomicznej Budownictwa jako tłumacz wydawnictw fachowych z francuskiego, niemieckiego, angielskiego i rosyjskiego^[57][54]. Tworzy 96 limeryków żartobliwie karykaturujących rzeczywistość^[58]. W 1969 r. otrzymał odznakę Zasłużonego Działacza Lotnictwa Sportowego^[59].

W latach 1972–1974 powstało 15 obrazów ilustrujących akwarelą i tuszem Eneidę Wergiliusza, z nawiązaniami do tragicznych dziejów Rzymu w latach 40. XX wieku i widma totalitaryzmu^[60][61][62]. W latach 1970–1973 tworzy 8 obrazów do Legendy Krakowskiej vel Wandzia i Szkopy oraz panteon 14 Bogów Słowiańskich (oba cykle zakupione przez Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie)^[63][62][64]. W latach 70. ilustruje także średniowieczny romans O Walgierzu Udałym, Heligundzie królewnie i Wisławie zdradźcy, nawiązując do konwencji iluminacji z epoki; prace nabyło Muzeum Zamkowe w Sandomierzu^[65][62]. W uznaniu zasług pięćdziesięciolecia pracy artystycznej w 1973 otrzymał Nagrodę Jubileuszową Ministra Kultury i Sztuki^[66]. Zmarł w 1975 roku.

W roku 2000 nazwano jedną z ulic w Warszawie imieniem Rodziny Hiszpańskich w uznaniu zasług 5 członków rodu, wśród nich Stanisława Hiszpańskiego – artysty malarza. Trzech Stanisławów Hiszpańskich widnieje na Tablicach Zasłużonych na Powązkach, także „Stanisław Hiszpański 1904–1975” na tablicy Zasłużeni Plastycy^[67][68]. „Hiszpański należał do rzadkiego w XX stuleciu gatunku ludzi dorównujących miarą swych wszechstronnych uzdolnień humanistom doby renesansu. W dziejach Polski, w historii polskiej kultury i nauki zapisał swe imię...” (cyt za Irena Kossowska „Malarz, rysownik i ilustrator” w: Stanisław Hiszpański – malarz osobliwy).

Został Laureatem Jubileuszowej Nagrody Ministra Kultury^[69][70].

Był żołnierzem trzech wojen. W roku 1918 w Legionach, relegowany ze względu na zbyt młody wiek; udział w rozbrajaniu Niemców na ulicach Warszawy. W roku 1920 żołnierz 201 kompanii piechoty na froncie walk o Wilno, z Budionnym i w obronie Warszawy. W 1921 udział w plebiscycie śląskim i rozbrajaniu bojówek niemieckich. W sierpniu 1939 zmobilizowany do 1 pułku lotniczego. W drodze do Brodów k. Lwowa, gdzie były samoloty, walczył jako dowódca plutonu piechoty^[35][71]. Dostał się do Oflagu IIC w Woldenbergu^[72][73][74]. W Wojsku Polskim został mianowany na stopień podporucznika rezerwy w korpusie oficerów aeronautyki ze starszeństwem z 1 stycznia 1932^[75]. W 1934 był oficerem rezerwowym 1 pułku lotniczego^[76]. Do końca życia był majorem pilotem rezerwy.

Według spisu dokonanego przed wystawą retrospektywną w „Zachęcie” w 1979 roku jest ich 636^[77], w tym (do roku 2019) 164 prace zostały zakupione przez polskie instytucje kulturalne: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Bibliotekę Narodową, Muzeum Narodowe, Muzeum Historyczne Warszawy, Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Muzeum Okręgowe w Sandomierzu i inne. Miasta Polski – Warszawa, Kazimierz Dolny, Gdańsk, Gniezno, Jarosław, Płock, Mirsk – rysunki ołówkiem lub tuszem (1946–1967), 121 rysunków, w Muzeum Warszawy, Muzeum Nadwiślańskim w Kazimierzu, Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, kolekcjach prywatnych.

• Zaczarowany Kazimierz – akwarela, tusz, złoto (1964–1974), 7 obrazów w Muzeum Nadwiślańskim, 2 w kolekcjach prywatnych
• Odyseja – akwarela, tusz, werniks (1963–1969), 24 obrazy w Bibliotece Narodowej, 1 w kolekcji prywatnej
• Legendy Sumeryjskie – akwarela, tusz, werniks (1961–1972), 28 obrazów z wariantami, 27 rysunków tuszem, 14 przerywników, w kolekcji córki
• Eneida – akwarela, tusz, werniks (1972–1974), 27 obrazów z wariantami, w kolekcji córki oraz innej prywatnej
• O Walgierzu Udałym, Heligundzie królewnie i Wisławie zdradźcy”– barwne tusze, akwarela, werniks (1974), 32 obrazy w Muzeum Okręgowym w Sandomierzu
• Ilustracje do legend polskich – tusz (1948), 2 rysunki w kolekcjach prywatnych
• Bigos staropolski – tusz (1959), 25 rysunków drukowanych w 1959 w „Za i przeciw”, w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie oraz w kolekcji prywatnej
• Legenda krakowska Wandzia i Szkopy – akwarela, tusz, werniks (1970–1973), 8 obrazów w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie
• Bogowie słowiańscy – akwarela, tusze barwne, tusz czarny, winawil (1964–1974), 7 obrazów w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie, 3 w kolekcji córki

Obrazy religijne – akwarela, barwne tusze, czarny tusz, winawil (1949–1974), ok. 80 obrazów, w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie, w kolekcjach prywatnych, w kolekcji córki.

• Cykl Kulawy bosman, ilustracje do powieści Rychlińskiego (wyd.1956, 1959) – tusz, (1956), 19 rysunków w kolekcji córki
• Ilustracje do Pisma Świętego, Drogi Krzyżowej, kolęd i pastorałek, modlitewników – tusz (1954–1959)
• Ilustracje do pieśni i piosenek podhalańskich – akwarela, tusz (lata 1930.)
• Ilustracje do bajek i baśni Puszkina, Andersena, Grabowskiego – akwarela lub tusz i akwarela (1946–1953)
• Inspirowane utworami Lema Schizolemie – tusz, akwarela (1971–1972), 3 obrazy, w kolekcji córki
• Ilustracje do Don Kichota Cervantesa – akwarela (1947), 3 obrazy w kolekcji córki
• Satyra obyczajowa Chuligańskie – tempera (1956), 3 obrazy
• Dyrektor i sekretarka – tusze barwne, winawil, 2 obrazy w kolekcji córki
• Ilustracje do książek popularnonaukowych – tusz lub tusz i akwarela (1945–1958)
• Okładki książek – tempera (1945–1959)^[78][79]

Jego przedwojenny dorobek (m.in. karykatury profesorów gimnazjum, ilustracje do piosenek podhalańskich, ilustracje do wydawnictw Gebethner i Wolff, Trzaska, Evert i Michalski, tygodnika „Kino”) przepadł w czasie II wojny światowej. Prace z Oflagu Woldenberg (karykatury sytuacyjne i obozowe nagrodzone I i II nagrodami, ilustracje do Dekamerona Boccaccia) zaginęły w drodze do Genewy^[80][81]. Do roku 2019 miał 53 wystawy^{[82][83][84][85][86][87]}.

• Stanisław Hiszpański – malarz osobliwy. red. Maria Dłutek, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2000, ISBN 83-85938-93-1 Poz.1, Andrzej Ryszkiewicz. Kultura i dystans, s.9–10, poz.1, Irena Kossowska. Malarz, rysownik i ilustrator, s.11–93, Janusz S. Pasierb. Stanisław Hiszpański – groteska religijna?, s.115–132, Stanisław Hiszpański. Autor o sobie, s.133–138, Stanisław Hiszpański. Trzech Stanisławów Hiszpańskich, szewców warszawskich, s.139–162, Wanda Hiszpańska. 27 lat na Tamce, s.163–178; Ze wspomnień, s.189–194, Bogumiła Hiszpańska. Tata, s.179–188, Paulina Toporowicz. Kalendarium, s.205–212
• Waldemar Odorowski. Malarze Kazimierza nad Wisłą. Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa, 1991, ISBN 83-03-03429-4. Tadeusz Mycek. Spotkania z mistrzami. Portrety 63 architektów polskich. Przedsiębiorstwo Poligraficzne „Gryfis”, Warszawa, 1998, ISBN 83-910730-0-9
• Stanisław Hiszpański (1904–1975). Ministerstwo Kultury i Sztuki. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, „Zachęta”, 1979 (katalog wystawy retrospektywnej)
• Witold Rychter: Skrzydlate wspomnienia. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1980, s. 352. OCLC 830198483.
• Stanisław Hiszpański. Teatr Kukiełek – rozdział w: Oflag II C Woldenberg. Wspomnienia jeńców. Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa, 1984, ISBN 83-05-11162-8
• Barbara Walicka (red). Homer. Odyseja z ilustracjami Stanisława Hiszpańskiego. Wydawnictwo Alfa, Warszawa, 1995, ISBN 83-7001-864-5
• Olgierd Budrewicz. Sagi warszawskie, t.I/III, rozdział „Hiszpańscy”, s.25–38. Wyd.Czytelnik, Warszawa, 1990, ISBN 83-07-01412-3
• Stanisław Hiszpański. Wystawa jubileuszowa rysunku i akwareli, Warszawa, Dom Artysty Plastyka, 1973 (katalog)
• Marek Waszkiel. Dzieje teatru lalek w Polsce (do 1945 roku). Polska Akademia Nauk– Instytut Sztuki, Warszawa 1990. ISBN 83-900047-5-5
• Bogumiła Hiszpańska. Osobliwi Hiszpańscy/Peculiar Hiszpańskis. Spotkania z Warszawą. Cultural Caleidoscope. Listopad/November 2001
• Witold Rychter. Skrzydlate wspomnienia. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1980
• Stanisław Gieżyński. Malarz, tłumacz i poeta. Stanisław Hiszpański – życiorys intymny. Miesięcznik „Weranda”, kwiecień 2013
• Stanisław Hiszpański. Lotnictwo bez cudów. Książka i Wiedza, 1949
• Stanisław Hiszpański. Krótki słownik terminów lotniczych. Wojskowy Instytut Naukowo–Wydawniczy, 1946
• Jerzy Banak. Stanisław Hiszpański – 46 ekspozycja prac Artysty, grudzień 2004–styczeń 2005 (katalog)
• Stanisław Hiszpański (1904–19075) Malarstwo Grafika Rysunek. Muzeum Narodowe w Gdańsku, Oddział Sztuki Współczesnej. Gdańsk–Konin–Sandomierz–Płock 1998–1999
• Stanisław Hiszpański – malarstwo i rysunki. 50–ta wystawa prac artysty, Galeria Muzeum Archidiecezjalnego w Katowicach, czerwiec–sierpień 2008
• Magdalena Magenta. Odyseja przypomniana pędzlem. Psychologia w teatrze życia, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, październik–grudzień 2009, ISSN 1505-9812
• Bogna Hiszpańska. Stanisław Hiszpański – malarz osobliwy Odysei i Eneidy. Psychologia w teatrze życia, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, październik–grudzień 2009, ISSN 1505-9812
• Niezwykłe obrazy Stanisława Hiszpańskiego. Galeria Piecowa, luty 2019 (plakat)
• Bogumiła Hiszpańska. Portret rodzinny. Gazeta Wyborcza, 12 września 2001
• Anna Ziędarska. Wena krąży wokół mnie. Rozmowa z Bogną Hiszpańską, artystką malarką. Świat elit nr 1–2, 2013
• Anna Miga. Rzeczywistość w wyobraźni Bogny Hiszpańskiej, Galeria Pałacu Vauxhall w Krzeszowicach, grudzień 2016 (katalog)
• „Zaczarowany Kazimierz” wystawa grafiki Stanisława Hiszpańskiego, Kazimierz 1974
• Włodzimierz Szafrański. Pradzieje w twórczości Stanisława Hiszpańskiego. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, styczeń–luty 1977 (katalog)
• Włodzimierz Szafrański. Stanisław Hiszpański (1904–1975) – malarz starożytności płockich. Kwartalnik Towarzystwa Naukowego Płockiego nr 4/83, rok 1975
• Marek Boruta. Malarstwo Franciszka Walczowskiego i Stanisława Hiszpańskiego na wystawach w warszawskim Arsenale. Z otchłani wieków, rocznik 61, rok 2006
• Marcin Szumowski. Saga rodu Hiszpańskich. Dzień Dobry, nr.35, sierpień 2001
• Mity Sumeru w grafice Stanisława Hiszpańskiego. Andrzej Wawrzyniak, Włodzimierz Bogusz. Muzeum Azji i Pacyfiku, kwiecień–maj 1988( katalog)
• Bogna Hiszpańska. Wanda Hiszpańska z d.Sas–Jaworska. Wspomnienie (1916–2014). Gazeta Wyborcza,26 sierpnia 2015

• Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1934.
• Janina Palmowska: Hiszpańska Natalia. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 9. Wrocław – Warszawa – Kraków: Polska Akademia Nauk – Instytut Historii – Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1961, s. 536–537., reprint wydany przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, 1990, ISBN 83-04-03497-2
• http://stanislawhiszpanski.eu/
• Artyści plastycy okręgu warszawskiego 1945–1970. Słownik biograficzny (przewodniczący rady programowej Andrzej Janota), Warszawa 1972, s. 181–182 (tu data urodzenia: 29 stycznia 1901)

Cmentarz Stare Powązki: HISZPAŃSCY, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2020-05-15] .