Ten artykuł od 2011-06 należy dopracować:

nie ma nic o stworzenie świata (Ziemia, Wszechświat).
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Ten artykuł dotyczy dziedziny teologii dogmatycznej. Zobacz też: inne znaczenie tej nazwy.

Protologia – dziedzina teologii dogmatycznej zajmująca się zagadnieniami początku istnienia świata i człowieka. W zakres zainteresowania protologii wchodzą także zagadnienia raju i grzechu pierworodnego. Nazwa tej dziedziny została utworzona przez analogię z eschatologią, zajmującą się rzeczami ostatecznymi.

Protologia jako dziedzina teologiczna stała się możliwa i zrozumiała od strony formalnej jedynie wraz z przyjściem Jezusa Chrystusa – umożliwił On bowiem, poprzez oficjalne Objawienie, pełne zrozumienie faktu, że człowiek był i jest w ciągu całej swej historii podmiotem absolutnego auto-przekazu Boga. Przekaz ten może być przewyższony jedynie przez wizję uszczęśliwiającą. Wypracowanie doktryny pierwszych początków oraz nadprzyrodzonego wyniesienia człowieka i jego upadku była możliwa jedynie w Nowym Testamencie.

Według Karla Rahnera adekwatna współczesna protologia jest możliwa jedynie w nawiązaniu do eschatologii, ponieważ początek jest zawsze ukierunkowany i zostaje wypełniony w swym końcowym spełnieniu. A ponieważ spełnienie się wieków, czyli eschaton jest skupione wokół przyjścia, paruzji Chrystusa, protologia winna zawsze brać Chrystusa za punkt wyjścia^[1] Podkreślając związek między protologią i eschatologią współczesna refleksja, w duchu odnowy teologii po Soborze watykańskim II, nawiązuje do patrystycznej koncepcji wypełnienia historii człowieka i świata jako powrotu do raju^[2].

Cechą charakterystyczną współczesnej protologii jest ukazywanie założeń (a priori) i praktycznej realizacji (de facto) wewnętrznej jedności protologii. Wśród zagadnień, które bada w dialogu z nowożytnymi koncepcjami powstania człowieka, proponowanymi np. w ramach teorii ewolucji, są np.:

• historyczne początki człowieka
• jedność rodzaju ludzkiego i jego historii – zagadnienie szersze niż sam problem monogenizmu,
• seksualna natura człowieka – temat badany z innego punktu widzenia niż czyni to teologia moralna. Zagadnienia te szeroko analizował Jan Paweł II w swej książce Mężczyzną i niewiastą stworzył ich.
• opracowanie początkowych rozdziałów Księgi Rodzaju (Rdz 1-11) szerzej niż uczyniły to różne szkoły teologiczne do tej pory, komentując sześć dni stworzenia – Heksaemeron.

Zadaniem jaki stawia sobie protologia jako dziedzina teologiczna jest także danie przeciwwagi dla protologii zsekularyzowanej, która zajmuje się zagadnieniami historii naturalnej, ewolucji, procesu hominizacji, wieku świata i ludzkości, cech charakterystycznych człowieka pierwotnego bez odniesienia do twierdzeń Objawienia. Teorie na ten temat nie mogą być uznane za protologię w ścisłym sensie tego słowa. Zadaniem protologii chrześcijańskiej będzie ukazanie faktu, że początki ludzkości wymykają się człowiekowi spod kontroli. Rzeczywistość, do której ludzkość jest prowadzona przez zmartwychwstanie Chrystusa – eschatologia rodzaju ludzkiego – rzuca światło na początki stworzenia człowieka, ukazując jak niewiele informacji dostarcza na ten temat np. antropologia fizyczna.

Podczas gdy odkrywane są kolejne formy historyczne człowiekowatych, przedstawiane jako ogniwa pośrednie łączące współczesnego człowieka rozumnego (ew. archaicznego Homo sapiens) z innymi człowiekowatymi, teologowie próbują zweryfikować i zharmonizować dane dostarczane przez archeologię, antropologię, biologię związane z ewolucją człowiekowatych z Objawieniem na temat początków człowieka^[3].

W ramach badań nad antropogenezą badacze stawiają wiele hipotez posługując się wykopaliskami paleontologicznymi. M.in. w latach 60. XX w. małżeństwo paleontologów, Louis Leakey i Mary Leakey postawiło tezę, zgodnie z którą ok. 1,9 miliona lat temu Homo habilis (człowiek zręczny) dał początek gatunkowi Homo erectus (człowiek wyprostowany), z którego mniej więcej 190 tys. lat temu wyewoluowali obecnie żyjący ludzie. Korzystali oni z odkryć dokonanych w wykopaliskach prowadzonych przez ich synów, Jonathana i Richarda Leakeyów w Wawozie Olduvai w Tanzanii. Obecnie większość naukowców opowiada się za teorią, że Homo habilis był przodkiem wszystkich późniejszych gatunków z rodzaju Homo, w tym również – choć nie bezpośrednio – Homo sapiens. Teoria ta przeczy twierdzeniom, iż człowiek powstał w procesie kreacji^[4][5].

Na definitywne stwierdzenia w tej dziedzinie jest jednak o wiele za wcześnie. Materiały z wykopalisk służące do sformułowania tez o antropogenezie zawierają jeszcze zbyt wiele luk, by można było na ich podstawie przedstawić przekonujący model antropogenezy, a tym samym stwierdzić naukowo jak powstał człowiek jako osoba.

Konkurencyjną do teorii Leakeyów jest poligenizm. Zgodnie z nimi Homo sapiens powstał równocześnie w wielu miejscach globu^[6].

Paleo-archeolodzy odkryli wiele szczątków podobnych anatomicznie do współczesnych ludzi, które są datowane na tysiące lat przed powstaniem Homo sapiens (Z wyjątkiem człowieka kromaniońskiego):

• Człowiek kromanioński (Homo sapiens fossilis, czyli Homo sapiens kopalny), którego uważa się za anatomicznie identycznego z człowiekiem współczesnym.
• Człowiek współczesny starszy Homo sapiens idaltu (idaltu oznacza w lokalnym etiopskim języku afar, osobę starszą), który wykazuje pewne nieznaczne różnice z człowiekiem współczesnym i został wyodrębniony jako osobny podgatunek.
• Człowiek neandertalski, który zamieszkiwał Europę podczas ostatniego zlodowacenia. Prof. João Zilhão z wydziału archeologii i antropologii uniwersytetu w Bristolu (Wlk. Brytania), znalazł w hiszpańskiej prowincji Murcja, w dwóch miejscach związanych z neandertalczykami (grota Aviones oraz grota Antón), z okresu odległego od nas o ok. 50 tys. lat, barwione i perforowane ręcznie muszle morskie, używane najpewniej jako naszyjniki. Analiza grudek czerwonego i żółtego pigmentu, znalezionych obok, sugeruje stosowanie kosmetyki ciała – na 10 tys. lat przed najwcześniejszymi śladami tzw. współczesnych ludzi^[7]. W badaniach DNA neandertalczyków, przeprowadzonych przez Instytut Antropologii Ewolucyjnej Maxa Plancka z Lipska, porównano sekwencję 4 miliardów nukleotydów pobranych z kości, z odpowiednimi sekwencjami żyjącej populacji ludzkiej w Afryce, Azji i Europie i znaleziono większe podobieństwo z Europejczykami i Azjatami niż z Afrykańczykami. Wskazuje to na tzw. wspólnotę prokreacyjną / (ang.) interbreeding/^[8]. Neandertalczyka należy więc nazywać Homo sapiens neanderthalensis.
• Ludzie z Przylądka Igielnego w Południowej Afryce. Antropolodzy, m.in. dzięki badaniom genetycznym, stawiali tezę, że gatunek Homo sapiens powstał od 200 do 150 tys. lat temu w Afryce. Znaleziska na Przylądku Igielnym przesuwają tę datę wstecz. Znalezione tam przedmioty pochodzą sprzed ok. 165 tys. lat. Są to wąskie na ok. 1 centymetra groty, umieszczane w drewnianych styliskach – narzędzie składało się więc z dwóch materiałów o różnych właściwościach. Twórcy tych narzędzi używali też barwników, przede wszystkim ochry, co jak twierdzą uczeni, jest dowodem ich umiejętności myślenia symbolicznego^[9].
• Wcześni Brytyjczycy z Happisburgh w hrabstwie East Anglia, w Wlk. Brytanii. Narzędzia znalezione latem 2010 r. są starsze niż te z Południowej Afryki. Potwierdzają one obecność w północnej Europie, gdzie zimy były wtedy takie jak obecnie w Skandynawii, ludzi ubranych i posługujących się narzędziami z krzemienia 80 tys. lat wcześniej niż myślano – ok. 780 tys. a może nawet 950 tys. lat temu^[10].

Ponieważ w najbliższej przyszłości natrafienie przez paleontologów na ślady ogniw pośrednich pomiędzy wczesnymi ludźmi a innymi hominidami, wyjaśniających ewolucję człowieka jest trudne do przewidzenia, dlatego uwaga badaczy początków rodzaju ludzkiego kieruje się w stronę ludzkiego DNA^[11].

Z punktu widzenia teologicznej wizji człowieka, mającego unikalną naturę duchowo-cielesną, stworzoną przez Boga na Jego obraz i podobieństwo (Rdz 1,27), niewiadome we współczesnych teoriach opisujących powstanie ludzi stanowią zachętę do refleksji nad tajemnicą powstania rodzaju ludzkiego.

Objawienie podaje następujące dane, będące dogmatycznymi prawdami wiary, wyznaczającymi kierunek poszukiwań:

1. Człowiek nie jest jedynie efektem ewolucji ciała, ponieważ ma duszę nieśmiertelną, ontologicznie różną od materii, z której utworzone jest ciało. Duchowa dusza nie mogła być wynikiem ewolucji materii ciała. Fakt duchowej i nieśmiertelnej natury duszy jest możliwy do rozpoznania nie tylko przez wiarę, lecz także przez rozum. Przeczył temu XIX-o wieczny nurt duchowości zwany fideizmem; m.in. pogląd ten wyznawał Louis Eugene Bautain, z którego pod wpływem watykańskiej Kongregacji ds. duchowieństwa wycofał się w 1844 r.^[12] Inny francuski myśliciel Augustin Bonnetty wyznawał pogląd, że naturalne władze poznawcze duszy nie są w stanie rozpoznać duchowych rzeczywistości w życiu człowieka: oprócz istnienia Boga i Jego atrybutów, także prawd dotyczących człowieka – jego początku i końca, obowiązków, oraz zasad rządzących życiem społecznym i rodzinnym^[13]. Jego poglądy nazwane tradyzjonalizmem zostały uznane za niezgodne z wiarą Kościoła przez watykańską Świętą Kongregację Indeksu, co potwierdził Pius IX dekretem z 15.06.1855 r.^[14]
2. Dusza ludzka została stworzona bezpośrednio przez Boga, i tak dzieje się z każdym nowo powstającym człowiekiem^[15].
3. Cały rodzaj ludzki powstał z jednej pary ludzkiej – gdyż nie widać, jak można inne teorie, np. poligenizm, zharmonizować z nauczaniem Magisterium Kościoła na temat grzechu pierworodnego^[16].

• grzech pierworodny
• Raj
• stworzenie świata według Biblii
• Heksaemeron
• Projekt poznania ludzkiego genomu
• eschatologia
• dusza (teologia katolicka)
• teistyczny ewolucjonizm

• Adolf Darlap, Creation – III-Protology, w: Sacramentum Mundi. An Encyclopedia of Theology. K. Rahner SJ, Cornelius Ernst, K. Smyth (red.), Adolf Darlap (red. tomu). Wyd. 5. T. 2. Londyn: Burns & Oats, 1973, s. 33-34. ISBN 0-85532-142-3.
• K. Rahner SJ, Heinrich Gross: Fondazione generale della protologia e dell'antropologia teologica. W: Sacramentum Mundi. Nuovo corso di dogmatica come teologia della storia della salvezza. J. Feiner, M. Löhrer (red.) Fernando Vittorino Joannes (red. wydania włoskiego). T. 2. Brescia: Editrice Queriniana, 1970, s. 9-55.