Miejsca upamiętniające poetkę w Gorzowie Wielkopolskim
Pomnik Papuszy w Parku Wiosny Ludów w Gorzowie Wielkopolskim ul. Sikorskiego – tablica na budynku biblioteki Park Róż, ulubione miejsce przechadzek ul. Kosynierów Gdyńskich 20 – dom poetki w latach 1959–1983 ul. Kosynierów Gdyńskich 20 – tablica upamiętniająca Ulica Papuszy na Osiedlu Parkowym
Grób Bronisławy i Jana Wajssów na cmentarzu Parafii św. Józefa w Inowrocławiu (2021)
Jej matką była Katarzyna Zielińska. Ojciec zmarł na Syberii około 1914 roku. Matka Papuszy wyszła ponownie za mąż za Jana Wajsa[2].
Papusza nigdy nie uczęszczała do szkoły. W wieku 16 lat została wydana za mąż za starszego o 24 lata[5] harfiarza Dionizego Wajsa (zm. 1972), brata jej ojczyma. Nie mieli dzieci, choć po II wojnie światowej wychowywali wojennego sierotę o imieniu Władysław, który był nazywany „Tarzanio”[2]. Była jedną z niewielu kobiet romskich, które samodzielnie nauczyły się pisać i czytać.
Przed II wojną światową jej tabor wędrował po Wołyniu, Podolu i Wileńszczyźnie[1], a w czasie wojny ukrywała się wraz ze swoim taborem w lasach wołyńskich, co opisała w poemacie Krwawe łzy co za Niemców przeszliśmy na Wołyniu w 1943 i 44 roku. Po wojnie trasa taboru prowadziła przez Mazury i Pomorze na zachód Polski. Zimę z 1947 na 1948 rok spędziła w Wieprzycach, a na przełomie 1949 i 1950 roku mieszkała w Witnicy. W 1950 roku Bronisława Wajs zamieszkała w Żaganiu. Od 1953 roku stale mieszkała w Gorzowie Wielkopolskim, co było wynikiem odgórnie narzuconego przez władze PRL nakazu osiedlania się. W 1981 roku, starą i schorowaną, przyjęła pod opiekę siostra, Janina Zielińska, mieszkająca w Inowrocławiu[2].
Talent poetki odkrył w 1949 roku Jerzy Ficowski, który później został jej tłumaczem z języka romskiego. Pierwsze tłumaczenia jej tekstów przesłał Julianowi Tuwimowi, który doprowadził do ich publikacji. Twórczość Papuszy po raz pierwszy pojawiła się w prasie literackiej w 1950 roku w miesięczniku „Problemy” (nr 10/50). Ukazał się wtedy wywiad Tuwima z Ficowskim, do którego dołączono cztery wiersze oraz kilka fotografii cygańskiej poetki o pseudonimie „Papusza”. Oficjalnie Papusza zadebiutowała wierszem w „Nowej Kulturze” w 1951 roku. Jednocześnie w miesięczniku „Twórczość” pojawił się biogram poetki wraz z Pieśnią Cyganki[2].
W środowisku romskim spotykała się z niechęcią, ze względu na odstępstwo od tradycyjnej roli kobiety. Została odrzucona z powodu zdrady plemiennych tajemnic po ukazaniu się w 1953 roku książki Ficowskiego Cyganie polscy, w której autor opisał wierzenia, prawa moralne oraz słownik romskich wyrażeń. Szykany, którym była poddana, spowodowały wystąpienie choroby psychicznej i konieczność okresowego leczenia w zakładach psychiatrycznych[5].
Zmarła 8 lutego 1987 roku w Inowrocławiu. Została pochowana 14 lutego na inowrocławskim cmentarzu Świętego Józefa[6].
W 1996 roku rękopisy i pamiątki poetki zostały odkupione od Jerzego Ficowskiego i przekazane Stowarzyszeniu Twórców i Miłośników Kultury Cygańskiej w Gorzowie Wielkopolskim[2]. W roku 2020 trafiły ostatecznie do gorzowskiej biblioteki publicznej[7].
Papusza, czyli wielka tajemnica. Wybór tekstów (Gorzów Wlkp., 1992).
Upamiętnienie
1974 – powstał film dokumentalny Papusza w reżyserii Mai Wójcik oraz Ryszarda Wójcika. Realizatorzy filmu opisali obyczaje i życie społeczności cygańskiej. Bohaterami filmu byli Papusza oraz Jerzy Ficowski[5].
↑Data 17 sierpnia 1908 została umieszczona na płycie nagrobnej Papuszy[2]. Potwierdzenia tej daty, na podstawie dokumentów znajdujących się w archiwach, dokonał prof. Dariusz Rymar[3]. Inne daty urodzenia, to m.in. podawana w Encyklopedii PWN – 30 maja 1910 z miejscem urodzenia w Lublinie[4], 10 maja, lata: 1906, 1909, 1910. Daty te były przyjmowane na podstawie relacji samej Papuszy, a wprowadzone do literatury przez Jerzego Ficowskiego w swoich publikacjach, z zastrzeżeniem o ich niepewności. Pierwszą podaną, przez Ficowskiego w swojej pierwszej książce, była 30 maja 1910[3].
.jpg)
