Ogończyk jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarówlitewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku. Przedstawiciele rodu rycerskiego Ogończyków, Wojciech z Kościoła i Mikołaj z Taczewa, adoptowali wówczas bojara, Jerzego Sangawa[7]. Wraz z upływem czasu i rozwojem struktury szlacheckiej, Ogończykowie podzielili się na wiele rodzin. Najbardziej znane rody z późniejszych epok, pieczętujące się herbem Ogończyk to między innymi: Działyńscy[8] i Kościeleccy[9].
Ma być pół strzały białej, żeleźcem do góry prosto wyrychtowanej, na półpierścieniu, w polu czerwonem, w hełmie dwie ręce Panieńskie od góry wyciągnione (...).
Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, T. VII
Opis współczesny
Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:
Przedstawienia herbu Ogończyk na przestrzeni wieków
Herb Ogończyk w Herbarzu Złotego Runa z około 1433-1435 r., zanotowany jako Ogonow wśród innych polskich herbów (w lewym dolnym rogu). Herb Ogończyk w herbarzu Armorial Bellenvillle z lat 1360–1400 (na samym dole, drugi od lewej strony)Herb Ogończyk w swojej XV-wiecznej formie w herbarzu Armorial Gelre (na samym środku)Herb Ogończyk w "Księdze herbowej rodów polskich" z 1898 r.
Paprocki, za przodków rodu Powałów-Ogończyków uważa dwóch rodzonych braci: Piotra Ogona i Andrzeja Powałę, synów Piotra z Radzikowa (w ziemi dobrzyńskiej)[13].
Herb prawdopodobnie wywodzi się od innego herbu, który nosi nazwę Odrowąż[12].
Najwcześniejsze wzmianki
Najstarsza znana pieczęć pochodzi z roku 1384 i należy do Piotra, kasztelana lubelskiego. Natomiast najstarsza zapiska sądowa pochodzi z 1401 roku[14].
Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające herb to datowane na lata 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae polskiego historyka Jana Długosza wywodząc go ze szlachty morawskiej. Zapisuje on informacje o herbie jako Powała wśród 71 najstarszych polskich herbów szlacheckich we fragmencie[2]:
Powala ex familia Odrowasch deriuata, (...). Genus Morauicum, in quo viri officiosi, ad potationem procliui.
Herb znajduje się w herbarzach: Gelre, Złotego Runa, Lyncenich, Bellenville, Codex Bergshammar i w herbarzyku Ambrożego[potrzebny przypis].
Etymologia
Powała pochodzi od nazwy osobowejPowała (Słownik Staropolskich Nazw Osobowych). Zawołanie Powała funkcjonowało wymiennie z drugą proklamacją; Ogon, w zależności od terytorialnego rozsiedlenia: Powałowie w Małopolsce, Ogonowie w ziemi kujawsko-łęczyckiej[13].
Ogon również pochodzi od nazwy osobowej, w tym wypadku natomiast jest nią Ogon (SSNO)[4].
Herbowni
Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[15]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego,Tadeusza Gajla (560 nazwisk). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Ogończyk. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Ogończyk[16]:
Żarpalski, Żegrowski, Żelski, Żernicki, Żołtowski, Żółtowski, Żółwiński, Żórawski, Żuk, Żukowski, Żyrnicki[16]. Herbu używali także Zboromirscy z majątku Wiszenka, obecna Białoruś.
Herb Ogończyk w Tablicach odmian herbowych autorstwa Teodora Chrząńskiego z 1909 roku. V rząd, I kolumna.
Juliusz Karol Ostrowski w swojej Księdze herbowej rodów polskich podaje również następujące odmiany herbu[17]:
Ogończyk II – odmiana z dwiema rękami zbrojnymi w koronie, trzymającymi pół pierścienia. Przysługiwała m.in. rodzinie Kuczborskich z ziemi dobrzyńskiej oraz Wernerowiczom.
Ogończyk III – odmiana z dwiema rękami w białych rękawach, trzymającymi pół pierścienia. Przysługiwała rodzinom Działyńskich i Grotkowskich.
.jpg)
