Koschlya Rogy alias Gyelyta, tres lanceas transversales in campo rubeo defert. Ex Polonia genus ortum. Huius quidem miles strenuus Florianus Sary dum in prelio, propter Wladislaum Loketek ad Plowcze cum Cruciferis habito, animose pugnans in ventre transfossus, viscera, altera die in palestra iacens, rege inspectante tractaret, iussu regis sublatus et reintegratus, familie sue alterum nomen Gelyta indidit. In qua viri modesti, canum et in venacione studiosi.
Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae
Po przetłumaczeniu:
Koźle Rogi inaczej Jelita, trzy poprzeczne włócznie w polu czerwonym nosi. Ród zrodzony w Polsce. Z niego waleczny żołnierz, Florian Szary, w bitwie za Władysława Łokietka pod Płowcami został przebity w brzuch, kiedy odważnie walczył z krzyżowcami, a nazajutrz leżał w gimnazjum i leczył swoje rany, kiedy to spostrzegł go król, wtedy został zabrany i wyleczony z jego rozkazu, a następnie otrzymał wraz z rodziną inne imię, Jelita. W rodzinie tej byli skromni mężowie, i miłośnicy psich polowań.
Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae
(...) trzy kopie złote czy żółte, ułożone na kształt gwiazdy w czerwonem polu, tak że dwie pobocznie końcami i ostrzem do góry wyrychtowane, średnia na dół prosto końcem, nad hełmem pół kozła wyskakującego, nogi przednie do góry wyniósł, w prawą tarczy obrócony, z rogami na głowie.
Opis współczesny
Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:
Na tarczy w polu czerwonym dwie kopie w krzyż skośny, złote, na nich takaż trzecia na opak w słup.
W klejnocie pół kozła wspiętego, srebrnego z czarnymi rogami.
Jeden z najstarszych herbów polskich. Pierwszy wizerunek zachował się na pieczęci Tomisława z Mokrska z 1316 roku. Najstarszy zapis pochodzi z 1398 roku[potrzebny przypis].
Inne źródła podają, że na tarczy znajdują się nie kopie, ale włócznie. Fryz heraldyczny w ufundowanej przez Wierzbiętę z Paniewic, starostę generalnego Wielkopolski (1352–1369), kaplicy w klasztorze w Lądzie przedstawia herb Jelita jako trzy nieskrzyżowane włócznie – środkowa w słup, pozostałe w skos lewy i prawy, ostrzami do góry[potrzebny przypis].
Forma Jelita może być interpretowana jako forma fleksyjna genetivussingularis lub nominativuspluralis (mianownik w liczbie mnogiej) od podstawowej postaci Jelito, nie można tego rozstrzygnąć na podstawie kontekstów źródłowych. Wczesne pojawienie się pieczęci (1316), jak i zapisów poświadczających nazwę osobową Jelito przeczy podaniu Długosza, jakoby herb wyobrażający trzy włócznie oraz zawołanie Jelita miały być nadane Florianowi Szaremu, rannemu w bitwie pod Płowcami w 1331 roku[13].
Początek historii herbu według jednej z najsłynniejszych polskich legend przyjęty jest na 1331 rok gdy, 27 września pod Płowcami, Władysław Łokietek czterdzieści tysięcy zbił Krzyżaków tak, że z jego ludzi czterdziestu tylko i kilku na placu legło, a nazajutrz objeżdżał pobojowisko, między trupami polskimi napadł na jednego swego rycerza Floriana Szaryusza (Floriana Szarego), który mężnie w tej batalii potykając się, wiela ranami zwątlony, jelita swe własną reką we wnętrzności tłoczył. Ujrzawszy to Król, z politowaniem rzekł do swoich; „O, jaką ten zacny żołnierz ponosi mękę”. Na co on sił ostatnich prawie dobywszy odpowiedział: „nie tak mie to dolega i trapi, co widzisz Królu, jako zły sąsiad w jednej ze mna wiosce mieszkąjacy”. „Nie turbuj się”, prawi, „jeżeli wynidziesz z tego razu, uwolnię cię od sąsiedzkiej niewoli”. Jakoż i uwolnił go Łokietek i pańsko udarował. Niektórzy rozumieją, że wtenczas ojczysty jego herb kozła na hełm wyniósł, a trzy kopie, którymi go przeszytego widział, na tarczy osadził.
Ten zacny król z Krzyżaki, gdy bojował mężnie A dawał im na wszystkim odpór dość potężnie, U Połowcz wsi, wojsko ich poskromił niemałe A popsował nadęte myśli ich zuchwałe. Nazajutrz po boisku onym król jeżdżący Ujźrzał rycerza swego głowę podnoszący. Trzema drzewy przebity był, zarazem rzecze: Równa męka nie może być takowej męce. On rycerz odpowiedział: więtsza męka jeszcze, Gdy zły sąsiad w jednej wsi, co się zgadzać nie chce. Spytał król: możesz być żyw, ja przyrzekam tobie, Sąsiada mieć nie będziesz ku przekazie sobie. Odjeżdżając kazał go swym barwierzom leczyć A one drzewa z niego tym prędzej wykręcić.
Dlatego w żadnym u mnie nie jest dziwowisku, Że on szary Florian na pobojowisku Gdy w się pchał wytoczone jelita na ziemię, Łokietkowi królowi odpowiedział, że mię Barziej boli zły sąsiad w mej wiosce niźli ta Rana, przez którą ze mnie wypadły jelita! Stąd Jelita Zamoyskich, trzy złożone groty, Wieczna pamiątka, wieczny charakter ich cnoty; Które się z Księżycem Wiśniowieckich zdarzą, Na królewskim je tronie Polacy posadzą: Więc do zgody sąsiedniej Orła i Pogonie, Te, co ich sąsiad mierział, Jelita w koronie.
Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[15]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego,Tadeusza Gajla[16] (550 nazwisk[17]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Jelita. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Jelita[17]:
Jury Łyczkowski, na swojej stronie dotyczącej heraldyki, wspomina również o nazwiskach; Antoszewski, Dziczkaniec, Dziowga, Iwaszewski, Jakutowicz, Koniuszewski, Skorobohat, Woydziewicz[18].
