Zawołanie, inaczej proklama (łac. proclamatio, od clamare – krzyczeć)[1] – werbalny element polskiego herbu szlacheckiego, jedna z cech charakterystycznych polskiej heraldyki[1].
Wywodzi się jeszcze z czasów organizacji plemienno-rodowych i stanowiło prawdopodobnie rodzaj hasła identyfikującego członków rodu, stosowanego w systemie mobilizacji oddziałów zbrojnych oraz w bitwie[1][2]. Hasłem pomocy zwoływano rodowców do bitwy (wici)[1][2].
Z badań heraldycznych Józefa Szymańskiego wynika, że pierwotnie w Polsce zawołania posiadały funkcję co najmniej równorzędną ze znakami plastycznymi, czyli herbami. Dopiero pod wpływem reguł heraldyki zachodnioeuropejskiej rola zawołania zmniejszała się, praktycznie aż do jego zaniku[1]. Zawołań pozbawione są herby powstałe w okresie późniejszym, w wyniku nobilitacji czy indygenatu[1]. W związku z tym ustalone przez J. Szymańskiego 116 zawołań łączyć należy z najstarszymi herbami polskimi[1]. Łącznie znane jest 189 zawołań pojawiających się w źródłach do końca XV wieku[1]. Niekiedy jeden herb posiadał kilka różnych zawołań, charakterystycznych dla odrębnych gałęzi rodu[1]. W rodach związanych z tymi herbami zawołania pełnić mogły rozmaite funkcje, stanowiąc jednocześnie i nazwę herbu, i nazwę rodu, i zawołanie herbowe (rodowe)[1].
Klasyfikacja zawołań herbowych
Józef Szymański zaproponował podział zawołań herbowych na cztery ogólne kategorie[1]:
- Zawołania osobowe – stanowiące najliczniejszą grupę wśród polskich proklam, wywodzące się od nazwy pojedynczego człowieka, przyjęte następnie przez cały ród, dzielące się z kolei na:
- odimienne – będące w istocie imieniem, najprawdopodobniej seniora rodu, czy jego najwybitniejszego ówcześnie przedstawiciela, np. Grzymała;
- przezwiskowe – czyli wywodzące się de facto od pierwotnej formy nazwiska, czy to jednostki, czy też całego rodu. Przezwisko, zgodnie ze zwyczajem, urabiano najczęściej od cech fizycznych bądź też charakterologicznych, np. Junosza;
- etniczne – wskazujące na pochodzenie rodu, przy czym wskazanie to odnosić się może do dużej jednostki etnicznej lub „małej ojczyzny”, czyli terenu „gniazda” rodu: np. Prus, Sas[potrzebny przypis].
- Zawołania topograficzne – mające podobny walor informacyjny jak zawołania etniczne – wskazują jednak raczej na terytorium niż na grupę etniczną. Wskazując na miejsce pochodzenia czy osiedlenia, mogą czynić to mniej lub bardziej precyzyjnie, określając:
- ziemię; także zawołania z nazwami hydrograficznymi – na przykład „Jeziora” czy „Śreniawa” – traktując je, zgodnie z zasadami osiedlania się człowieka, jako określenia terytorium zajmowanego przez ród i związanego z rzeką jako szlakiem komunikacyjnym;
- gród, np. Do – łęga, Do – liwa;
- więź rodową, „gniazdową”, np. Brzezina
- Zawołania obrazowe – pochodzące od przedmiotów umieszczonych na herbie, np. Lis, Koza, Korab
- Zawołania o charakterze okrzyku bojowego – najmniej liczne spośród zawołań, służące prawdopodobnie jako hasła zwołujące ród (wici), jako bojowy okrzyk rodu mający dodawać wojennego animuszu, lecz przede wszystkim identyfikujący poszczególnych wojowników w boju, np. Wali Uszy, Nagody.
Klasyfikacja Szymańskiego stanowi poprawioną i unowocześnioną wersję klasyfikacji zaproponowanej przez Semkowicza[2].
Zachodnia Europa
Do pewnego stopnia podobny element, o tej samej bojowej genezie, występuje w heraldyce szkockiej. Jednym z wyróżników przynależności klanowej jest, prócz tartanu, godła i herbu – zawołanie bojowe. Jest ono wspólne wszystkim współklanowcom, zarówno herbowym jak i nieherbowym. Członkowie klanu posiadający prawo używania herbu umieszczają zawołanie bojowe nad klejnotem, w odróżnieniu od zwykłych dewiz herbowych, umieszczanych poniżej tarczy. Klanowe zawołanie może funkcjonować również bez pełnego herbu, np. często jest umieszczane w otoku godła klanowego[potrzebny przypis].
Przypisy
- ↑ a b c d e f g h i j k JózefJ. Szymański JózefJ., Nauki pomocnicze historii, wyd. 6, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 668-671, ISBN 978-83-01-16171-2 .
- ↑ a b c WładysławW. Semkowicz WładysławW., Encyklopedia nauk pomocniczych historii, Warszawa: Universitas, 2011, s. 156-163, ISBN 978-83-242-3000-6 .
