Nubia

Nubia
Nobīn
‏النُوبَة‎
Państwa

 Egipt
 Sudan

Położenie na mapie Mapa Nubii
Mapa
18°57′02,8800″N 32°15′20,8800″E/18,950800 32,255800
Multimedia w Wikimedia Commons

Nubia (nub. Nobīn[1], arab. ‏النُوبَة‎) – kraina historyczna w północno-wschodniej Afryce obejmująca środkowy bieg Nilu pomiędzy Asuanem a Chartumem (między VI a I kataraktą), obecnie na terenie południowego Egiptu i północnego Sudanu.

W okresie Nowego Państwa Nubia znana była pod nazwą Kusz, która wzmiankowana jest w Starym Testamencie w Księdze Rodzaju (Rodz. 10, 6–7)[2]. .

Geografia

Nubia obejmuje region pomiędzy Asuanem na I katarakcie na Nilu a miejscem niedaleko Chartumu na VI katarakcie, gdzie łączą się Nil Biały z Nilem Błękitnym[3]. Nubia dzielona jest na Nubię Dolną pomiędzy I a II kataraktą, Nubię Górną pomiędzy II a IV kataraktą i Nubię Południową pomiędzy IV a VI[3][a].

Starożytna Nubia w okresie do ok. 4500 p.n.e. cieszyła się dużo bardziej wilgotnym klimatem i jej tereny pokrywała nie pustynia a sawanna[4]. Klimat zmienił się jednak na suchy i przez ostatnie 5 tys. lat Nubia pozostaje regionem pustynnym z rzadkimi opadami deszczu[4].

Nazewnictwo

Nazwa Nubia zaczęła być stosowana w okresie rzymskim[5]. Wywodzi się najprawdopodobniej od starożytnego egipskiego nb (pol. złoto) i oznacza „Kraj Złota”[3][5] lub też od greckiej nazwy Noubades (pol. Nobadowie) stosowanej dla określenia ludności, która sprowadziła się do Nubii w IV w. p.n.e.[5]

Starożytni Egipcjanie nazywali Nubię Górną m.in. Ta-Setiu – „Krajem Łuczników” lub Ta-Nahesi – „Krajem Wędrownych Łuczników”[6]. Jej północny region nazywano od okresu Średniego Państwa Wawatem[b] a region południowy – Kuszem[6][7].

W okresie Nowego Państwa Nubia znana była pod nazwą Kusz[3][5], która wzmiankowana jest w Starym Testamencie w Księdze Rodzaju (Rdz 10,6–7[8])[9].

Nubia Dolna nazywana była przez starożytnych Greków i Rzymian Dodekaszoenos, a przez Arabów Butn Al-Hajr – „Brzuch Kamieni”[3]. Grecy nazywali Nubię również Etiopią lub Meroe[4].

Królestwa Nobatii, Makurii i Alodii określano mianem chrześcijańskiej Nubii, a nazwę Nubia stosowano dla całego regionu od średniowiecza do XIX wieku[4]. W XIX wieku zaczęto stosować nazwę Sudan od arabskiego Bilad as-Sudan (pol. „Kraj Czarnych”)[4].

Archeologiczne kultury nubijskie znane są pod nazwami: Grupa-A, Grupa-C, Grupa-X i Kerma[5].

Historia

Prehistoria

Ceramika kultury Kerma
Dekorowana waza, Muzeum Egipskie w Berlinie
Zdobiona misa gliniana, Museum of Fine Arts w Bostonie
Naczynia z wyspy Saï, Paryż – Luwr, numery ewidencyjne: E 25469, E 25470, E 27092, E 27093

Tereny Sudanu zamieszkane były przez przedstawicieli Homo erectus do ok. 250 tys. lat temu[10], a najstarsze ślady człowieka anatomicznie współczesnego (Homo sapiens) na terenie Nubii pochodzą sprzed co najmniej 150 tys. lat, czego dowodzi czaszka z Sinja[11]. Osadnictwo w okolicach obecnego Chartumu było rozpowszechnione w okresie mezolitu pomiędzy 8000 a 4000 p.n.e., o czym świadczą znaleziska archeologiczne – pozostałości wyrobów ceramicznych[12].

Z okresu pomiędzy 4000 a 3000 p.n.e. pochodzą ślady pierwszej uprawy ziemi a ludy zamieszkujące tereny Nubii Dolnej – nazwane przez amerykańskiego archeologa George’a Reisnera (1867–1942) Grupą-A[13] – były pod wpływem rodzącej się cywilizacji Egiptu[12]. Władcy z okresu kultury archeologicznej Grupy-A przyjęli symbole władzy podobne do tych stosowanych przez współczesnych im władców Egiptu z okresu kultur archeologicznych Nagada II i Nagada III[7].

Klasyfikacja Reisnera została z czasem uściślona i obecnie wyróżnia się trzy okresy kultury Grupy-A: okres starożytny pomiędzy ok. 3700 a 3250 p.n.e., okres klasyczny 3250-3150 p.n.e. i okres końcowy 3150-2800 p.n.e.[13] W okresie starożytnym i klasycznym rozwinęła się wymiana handlowa z prehistorycznym Egiptem – Nubijczycy zamieszkujący obszar przy III katarakcie sprowadzali z terenów dalej na południu złoto, kość słoniową, heban, kadzidło oraz skóry zwierząt, które dostarczyli Nubijczykom Grupy-A a ci wymieniali je z Egipcjanami na piwo, wino, oliwę i zboża, a także na narzędzia i miedź[14].

Relacje ze Starożytnym Egiptem

Nubia była wielokrotnie najeżdżana przez Egipt ze względu na znajdujące się tam duże zasoby złota. Około 2500 p.n.e. Egipcjanie zajęli częściowo tereny Nubii Górnej (Wawat) i zdominowali zamieszkałą tam ludność (w klasyfikacji Reisnera – Grupę–C)[15]. Już ok. 2575 p.n.e. faraon Snofru najechał Nubię i utworzył egipską placówkę w Buhen, a na zachód od Nilu powstały kamieniołomy gnejsu[7]. Tereny Kuszu zamieszkiwała wówczas ludność kultury Kermy[7].

Około 2160 p.n.e., kiedy Egipt przechodził okres dezorganizacji – Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2250 – ok. 2050 p.n.e.) – nubijskie Królestwo Kerma ze stolicą w Kermie przechodziło okres rozkwitu[15].

Około 1915 p.n.e. faraon Senuseret I z XII dynastii opanował tereny Nubii, wznosząc fortece w Buhen, Anibie, Semnie i Kummie. Około 1826 p.n.e. Senuseret III podjął nieskuteczną próbę zajęcia nubijskiej wyspy na Nilu – Saï i wycofał się do Semny[7]. Tereny na południe od II katarakty nazwał Kuszem a ich mieszkańcom – Kuszytom – zakazał przejścia na północ od Semny z wyjątkiem handlu w Iken[7].

Nubia utraciła ostatecznie niezależność ok. 1500 p.n.e. na rzecz Nowego Państwa, kiedy to została podbita przez faraonów XVIII dynastii, m.in. przez wojska Totmesa III[16]. Nubią administrowali przez kolejne 500 lat zarządcy z Egiptu, którzy nosili tytuł „Syn Króla Kusz”[16]. Nubia płaciła wówczas Egiptowi wysokie podatki, dostarczała niewolników i poborowych do wojska[16].

Królestwo Kusz

Sztuka i architektura Królestwa Kusz
Piramidy w Meroe, 2005
Relief z kaplicy grobowej piramidy króla Amanitenmomide w Meroe, Muzeum Egipskie w Berlinie, numer ewidencyjny 2260
Meroityczne naczynie ceramiczne z Faras, Muzeum Egipskie w Berlinie, numer ewidencyjny 20856
Meroityczne naczynie ceramiczne znalezione w Faras, British Museum, Londyn
 Osobny artykuł: Kusz (kraina).

W XI wieku p.n.e. Nubia odzyskała niepodległość, kiedy Egipt stracił na znaczeniu pod koniec Nowego Państwa[17]. Zarządcy Kusz wspierani przez armie nubijską zerwali z Egiptem i stali się władcami samodzielnymi i od nich wywodzili się królowie Kusz[17]. Powstało wtedy samodzielne królestwo Kuszytów ze stolicą w Napacie, którą ustanowił pierwszy potwierdzony w źródłach historycznych król Kusz – Alara (ok. 780–760 p.n.e.)[18].

Kuszyci rozwinęli odrębną od egipskiej kulturę – posługiwali się własnym językiem, wypracowali własne formy architektoniczne i sztuki użytkowej[17]. Swoich władców chowali pod piramidami o formie innej niż egipskie[17].

Po zajęciu Napaty przez faraona Psametycha II ok. 590 r. p.n.e., stolicę przeniesiono do Meroe[19][20]. Lokalizacja nowej stolicy dalej na południe, pomiędzy VI a V kataraktą na terenach zasobnych w rudy żelaza i heban była sprzyjająca w przypadku kolejnej wojny z Egiptem[21]. Meroe stało się ważnym ośrodkiem produkcji żelaza, wyrobu broni i narzędzi rolniczych[22][21]. Narzędzia żelazne przyczyniły się do rozwoju rolnictwa – w regionie Meroe uprawiano proso i sorgo, a także hodowano bydło[21]. Nadwyżki eksportowano, korzystając z dogodnej lokalizacji miasta na szlaku do Egiptu i nad Morze Czerwone[21]. Meroe handlowało również piórami strusimi, złotem, kością słoniową, hebanem i skórami lampartów[21]. Od III w. p.n.e. w Meroe chowano władców królestwa a jako pierwszy z władców spoczął tam król Arakamani[22][23]. Prace wykopaliskowe w Meroe odsłoniły m.in. nekropolę królewską obejmującą kilkadziesiąt niewielkich grobów i piramid z komorami podziemnymi, budowanych z piaskowca, o wysokości od 10 do 30 m, a także pozostałości kilku pałaców królewskich, wielką świątynię Amona i inne budowle sakralne (poświęcone m.in. Izydzie), zabudowę miejską oraz resztki pieców hutniczych[22].

Upadek Kusz nastąpił po inwazji armii Aksum, najprawdopodobniej za panowania Elli Amidy (ok. 320 lub 325)[17][19].

Trzeci Okres Przejściowy

 Osobny artykuł: Trzeci Okres Przejściowy.

W latach 790–656 p.n.e.[c] Nubia zawładnęła przejściowo Egiptem (XXV dynastia)[9][24].

Ekspansję kuszycką na ziemie egipskie rozpoczął Kaszta, a jego syn Pianchi objął tron i zapoczątkował XXV dynastię[18]. W 671 p.n.e. na Egipt najechali Asyryjczycy dysponujący bronią z żelaza i zmuszając kolejnych faraonów kuszyckich Taharkę i Tanutamona do ucieczki do rodzimej Napaty, wyparli Kuszytów[17].

Relacje ze Starożytnym Rzymem

Podczas rzymskiego panowania w Egipcie w 27 r. p.n.e., za rządów królowej Kandake, jej wojska zaatakowały Rzymian[25]. Po początkowych sukcesach (zdobycie Elefantyny, Syene i File) rzymskie wojska wyparły Nubijczyków i poprowadziły kontrofensywę zajmując Napatę. Po zawarciu układu pokojowego Rzymianie wycofali się z Nubii[26].

W kolejnych latach (wiek I–II n.e.) Nubia utrzymywała z Rzymem kontakty handlowe. Rzymskie wyroby luksusowe znajdowano w nubijskich grobach królewskich z tego okresu[27]. W III wieku na terenie królestwa Meroe pojawiły się plemiona Nuba, od których pochodzi dzisiejsza nazwa Nubii.

Chrystianizacja

Pod koniec III wieku do Nubii przybyli Nobadowie, nazywani również Grupą-X, których pochodzenie nie jest do końca wyjaśnione[17][19][28]. Nobadowie toczyli walki z plemieniem Blemiów zakończone ostatecznym zwycięstwem za czasów króla Silko w drugiej połowie V wieku[17][28]. Założyli królestwo Nobatię a ok. 540 królowie nobadyjscy przyjęli chrześcijaństwo i Nubia stopniowo ulegała chrystianizacji[17][28].

W VI wieku na terenie Nubii znajdowały się trzy królestwa: Nobatia ze stolicą w Pachoras, Makuria ze stolicą w Dongoli i Alodia ze stolicą w Sobie[19]. Królestwa przeszły na chrześcijaństwo w latach 543–575, przystosowując dawne świątynie dla potrzeb nowej wiary i wznosząc nowe[19].

Islamizacja

Najazdy Arabów w VII wieku spowodowały izolację Nubii od innych krajów chrześcijańskich. Jednak samo wyparcie chrześcijaństwa przez islam nastąpiło dopiero między XIV a XVI wiekiem, kiedy to terytorium Nubii zostało podbite przez muzułmanów.

Od XVI wieku Nubia znajdowała się w granicach sułtanatu Sennar. W latach 1821–1832 została podbita przez paszów Egiptu.

Prace archeologiczne i badania historyczne

W latach 1958–1964 miała miejsce międzynarodowa akcja ratowania zabytków Nubii pod patronatem UNESCO, przy udziale Polski.

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Encyklopedia Britannica podaje, że Nubia tradycyjnie dzielona jest na dwa regiony: Nubię Górną i Nubię Dolną, przy czym Nubia Górna obejmowała tereny powyżej i poniżej II katarakty, patrz Britannica (2016).
  2. ↑ Lobban podaje, że nazwa Wawat stosowana była na określenie przynajmniej północnego regionu Nubii Dolnej. Patrz Lobban (2003). Encyklopedia Britannica podaje, że Wawat rozciągał się od II do I katarakty, patrz Britannica (2016).
  3. ↑ Encyklopedia PWN online podaje okres ok. 712–664 p.n.e., patrz PWN.

Przypisy

  1. ↑ Leo Reinisch: Die Nuba-Sprache. Wien: 1879, s. 271.
  2. ↑ o. Hugolin Langkammer OFM: Słownik biblijny, Księgarnia Św. Jacka, Katowice 1989, s. 54
  3. ↑ a b c d e Richard A. Lobban Jr.: Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia. Scarecrow Press, 2003, s. I. ISBN 978-0-8108-6578-5. [dostęp 2016-07-09].
  4. ↑ a b c d e Richard A. Lobban Jr.: Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia. Scarecrow Press, 2003, s. Ii. ISBN 978-0-8108-6578-5. [dostęp 2016-07-09].
  5. ↑ a b c d e The Oriental Institute of the University of Chicago: The History of Ancient Nubia. [dostęp 2016-07-09]. (ang.).
  6. ↑ a b Simson R. c: Egypt, Trunk of the Tree, Vol. I: A Modern Survey of and Ancient Land. Algora Publishing, 2003, s. 85. ISBN 978-0-87586-221-7. [dostęp 2016-07-09].
  7. ↑ a b c d e f Nubia, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2016-07-09] (ang.).
  8. ↑ Księga Rodzaju – dzieje potomków Noego. W: Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2016-07-09].
  9. ↑ a b Richard A. Lobban Jr.: Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia. Scarecrow Press, 2003, s. 395. ISBN 978-0-8108-6578-5. [dostęp 2016-07-09].
  10. ↑ Mirosław Masojć i inni, Saharan green corridors and Middle Pleistocene hominin dispersals across the Eastern Desert, Sudan, „Journal of Human Evolution”, 130, 2019, s. 141–150, DOI: 10.1016/j.jhevol.2019.01.004 [dostęp 2019-08-19] (ang.).
  11. ↑ Klein Richard, The Human Career., Chicago/London: Chicago University Press, 1999.
  12. ↑ a b Richard A. Lobban Jr.: Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia. Scarecrow Press, 2003, s. Ivii. ISBN 978-0-8108-6578-5. [dostęp 2016-07-09].
  13. ↑ a b Robert Steven Bianchi: Daily Life of the Nubians. Greenwood Publishing Group, 2004, s. 33. ISBN 978-0-313-32501-4. [dostęp 2016-07-09].
  14. ↑ Robert Steven Bianchi: Daily Life of the Nubians. Greenwood Publishing Group, 2004, s. 36. ISBN 978-0-313-32501-4. [dostęp 2016-07-09].
  15. ↑ a b Richard A. Lobban Jr.: Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia. Scarecrow Press, 2003, s. Iviii. ISBN 978-0-8108-6578-5. [dostęp 2016-07-09].
  16. ↑ a b c Simson R. c: Egypt, Trunk of the Tree, Vol. I: A Modern Survey of and Ancient Land. Algora Publishing, 2003, s. 88. ISBN 978-0-87586-221-7. [dostęp 2016-07-09].
  17. ↑ a b c d e f g h i Sudan - The kingdom of Kush, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2016-07-09] (ang.).
  18. ↑ a b Praca zbiorowa: Wielka Historia Świata. T. 3. Polskie Media Amer.Com, 2005, s. 68. ISBN 83-7425-028-3.
  19. ↑ a b c d e Meroe, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2016-07-03] (ang.).
  20. ↑ UNESCO: Archaeological Sites of the Island of Meroe. [dostęp 2016-07-03]. (ang.).
  21. ↑ a b c d e Toyin Falola: Key Events in African History: A Reference Guide. Greenwood Publishing Group, 2002, s. 56. ISBN 978-0-313-31323-3. [dostęp 2016-07-03].
  22. ↑ a b c UNESCO: Archaeological Sites of the Island of Meroe – nomination file. [dostęp 2016-07-03]. (ang.).
  23. ↑ Richard A. Lobban Jr.: Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia. Scarecrow Press, 2003, s. 258. ISBN 978-0-8108-6578-5. [dostęp 2016-07-09].
  24. ↑ Nubia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-07-09].
  25. ↑ Peter L. Shinnie: Meroe. Warszawa: WAiF, 1986, s. 46–47.
  26. ↑ Peter L. Shinnie: Meroe. Warszawa: WAiF, 1986, s. 47–48.
  27. ↑ Peter L. Shinnie: Meroe. Warszawa: WAiF, 1986, s. 53.
  28. ↑ a b c Praca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Średniowiecze. Bizancjum – Wyprawy krzyżowe. T. 18. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2007, s. 116. ISBN 978-83-7425-698-8.