Meroe – starożytne miasto w Nubii, znajdujące się pomiędzy VI a V kataraktą na Nilu, ok. 220 km na północ od Chartumu, w północnej części dzisiejszego Sudanu niedaleko współczesnych miejscowości Kabuszijja i Begrawija.
Od VI w. p.n.e. ośrodek kultury meroickiej z zachowanymi śladami dawnej kultury egipskiej i greckiej. W latach od 300 r. p.n.e. do 350 r. n.e. Meroe było stolicą królestwa Kusz po przeniesieniu z wcześniejszej stolicy, Napaty. W tym czasie Meroe było również nekropolą nubijskich królów kuszyckich. Tu rozwinęło się pismo meroickie, które z czasem zastąpiło egipskie. W IV w. n.e. miasto zostało opuszczone.
Prace wykopaliskowe, prowadzone również przez polskich archeologów, odsłoniły m.in. nekropolę królewską obejmującą kilkadziesiąt niewielkich grobów i piramid z komorami podziemnymi, budowanych z piaskowca i cegły, o wysokości od 10 do 30 m, a także pozostałości kilku pałaców królewskich, wielką świątynię Amona i inne budowle sakralne (poświęcone m.in. Izydzie), zabudowę miejską oraz resztki pieców hutniczych.
Meroe leży na wschodnim brzegu Nilu, ok. 6,4 km na północ od Kabūszīyah koło Szandi[1] i ok. 220 km na północ od Chartumu, w północnej części dzisiejszego Sudanu[2].
Od nazwy miasta Meroe nazwano region „Wyspa Meroe”, pomiędzy rzekami Nil i Atbara, którego obszar zajmuje obecnie region Butana[3][4].
Obszar Meroe został zamieszkany ok. X w. p.n.e.[2] a samo Meroe stało się jednym z głównych ośrodków władzy królestwa Kusz od VIII wieku p.n.e. do IV wieku n.e. Od IV w. p.n.e.[3] Meroe było stolicą królestwa po przeniesieniu z wcześniejszej stolicy Napaty[3], która została zajęta przez faraonaPsametycha II ok. 590 r. p.n.e.[1]
Lokalizacja Meroe dalej na południe, pomiędzy VI a V kataraktą na Nilu, na terenach zasobnych w rudy żelaza i heban była sprzyjająca w przypadku wojny z Egiptem[6]. Meroe stało się ważnym ośrodkiem produkcji żelaza, wyrobu broni i narzędzi rolniczych[2][6]. Narzędzia żelazne przyczyniły się do rozwoju rolnictwa – w regionie Meroe uprawiano proso i sorgo, a także hodowano bydło[6]. Nadwyżki eksportowano, korzystając z dogodnej lokalizacji miasta na szlaku do Egiptu i nad Morze Czerwone[6]. Meroe handlowało również piórami strusimi, złotem, kością słoniową, hebanem i skórami lampartów[6]. Meroe stało się ważnym ośrodkiem przemysłowym i handlowym[6]. W okresie swojej największej świetności mogło liczyć 20–25 tys. mieszkańców[4].
Od III w. p.n.e. w Meroe chowano władców królestwa[3]. Jako pierwszy z władców spoczął w Meroe król Arakamani[2][7].
O mieście wspomina w V w. p.n.e. grecki historyk Herodot – jest to pierwsza pisemna wzmianka o Meroe[2][4].
Znaczenie miasta zmalało w okresie inwazji rzymskiej, a jego upadek przypieczętowało podbicie w połowie IV wiek n.e. przez Ezana, władcę królestwa Aksum[8]. Ostatecznie Meroe zostało porzucone zanim dotarło tu chrześcijaństwo w drugiej połowie VI wieku[2].
Prace archeologiczne
Meroe znalazło się w obszarze zainteresowań podróżników europejskich w początkach XVIII wieku[2]. W 1772 roku podróżujący w regionie szkocki podróżnik i pisarz James Bruce (1730–1794) zasugerował, że ruiny w Begrawiji to pozostałości po starożytnym Meroe[2][9]. Bruce znalazł tu fragmenty piedestałów i obelisku z hieroglifami[9].
Szwajcarski podróżnik i badacz Egiptu Johann Ludwig Burckhardt (1784–1817) dotarł do ruin w okolicach Szandi w 1814 roku, ale nie przypisał im większego znaczenia[2][9].
Kilka lat później ruiny opisali francuscy podróżnicy Frédéric Cailliaud (1787–1869) i Linant de Bellefonds (1799–1883)[2]. Cailliaud sporządził mapę Meroe i dokonał pomiarów piramid, odkrył kolejne ruiny w Musawwarat es-Sufra i opisał ruiny świątyń w Naqa[9]. Wyniki swoich badań opublikował w latach 1826–1828 w książce Voyage á Meroë[9].
W 1834 roku wiele piramid zostało zniszczonych podczas poszukiwań skarbów przez włoskiego poszukiwacza skarbów Giuseppe Ferliniego (1797–1870)[2], który dokonał otwarcia wielu grobowców, w których znalazł biżuterię meroicką[9].
Pierwsze prace badawcze w Meroe zostały przeprowadzone przez Królewską Ekspedycję Pruską prowadzoną przez niemieckiego egiptologaKarla Richarda Lepsiusa (1810–1884) w latach 1842–1844[2]. Zespół Lepsiusa sporządził m.in. plany piramid i kopie inskrypcji na ścianach budowli[9].
Pierwsze prace archeologiczne przeprowadzono w Meroe w 1902 roku, kiedy to odkryto ulice i gmachy miasta[1]. Wykopaliska prowadzone przez brytyjskiego archeologa Johna Garstanga (1876–1956) w latach 1910–1914 potwierdziły tezę Bruce’a o odnalezieniu starożytnego Meroe[2]. W latach 20. XX wieku amerykański archeolog George Andrew Reisner (1867–1942) odkrył pozostałości po trzech piramidach[2].
Po latach przerwy, w latach 60. XX wieku zespoły Uniwersytetu w Chartumie i Uniwersytetu w Calgary wznowiły wykopaliska i odkryły kolejne części starożytnego miasta[2]. W latach 1992–1993 prace prowadzili naukowcy z Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie[2]. Prowadzone w XXI wieku badania archeologiczne i prace konserwatorskie w Meroe mają charakter międzynarodowy i realizowane są przede wszystkim w ramach programu Misji Katarskiej na Rzecz Piramid w Sudanie (ang. Qatari Mission for the Pyramids of Sudan, QMPS), której celem jest m.in. zbadanie stu piramid w nekropolii królewskiej w Meroe[10][11].
W 2011 roku stanowisko archeologiczne na wyspie Meroe zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO[3]. Stanowisko obejmuje trzy obszary wykopalisk: samo miasto i nekropolię oraz dwa sąsiadujące z nim osiedla i ośrodki religijne w Musawwarat es-Sufra i Naqa[3]. Stanowisko obejmuje najlepiej zachowane pozostałości architektury z okresu królestwa Kusz: piramid, świątyń, pałaców oraz budynków mieszkalnych i gospodarczych z okresu od VIII wieku p.n.e. do IV wieku n.e.[3]
Architektura
Prace wykopaliskowe odsłoniły m.in. nekropolę królewską obejmującą kilkadziesiąt niewielkich grobów i piramid z komorami podziemnymi, budowanych z piaskowca, o wysokości od 10 do 30 m, a także pozostałości kilku pałaców królewskich, wielką świątynię Amona i inne budowle sakralne (poświęcone m.in. Izydzie), zabudowę miejską oraz resztki pieców hutniczych.
mury miejskie – wzniesione z kamiennych bloków skalnych bez użycia spoiwa otaczają nieregularny, trapezoidalny obszar (295–365 m długości i 195 m szerokości), który nazwano Miastem Królewskim[2]. Same mury stoją jeszcze miejscami, wznosząc się na wysokość 3,5 m[2]. Ich grubość waha się od 3,5 do 5,5 m na północy i 3,6–4,6 m na zachodzie[2]. Mury datowane są na III–II wiek p.n.e.[2]
wielka świątynia Amona – wzniesiona z cegieł i błota po wschodniej stronie Miasta Królewskiego, druga co do wielkości w królestwie Kusz, skierowana przodem w stronę pustyni, orientowana na osi wschód-zachód[2].
„łaźnie królewskie” – eksedra i kwadratowy zbiornik wodny o głębokości 2 m w obrębie Miasta Królewskiego wypełniający się wodą podczas wylewów wód Nilu[2]. Do zbiornika prowadzą schody, a po jego południowej stronie znajduje się sześć rynien doprowadzających wodę z akweduktu[2]. Ścianę południową, wystającą 1 m nad brzegi zbiornika, zdobią kamienne przedstawienia lwów i byków, malowidła dwóch węży i słonia oraz trzy wolnostojące posągi[2].
nekropola południowa – nekropola z 200 grobami, wśród nich znajduje się kilka mastab i piramid[4].
nekropola zachodnia – nekropola z 500 grobami, wśród nich kilka piramid; chowani tu byli m.in. członkowie rodzin królewskich[4].
nekropola północna – nekropola królewska z 44 piramidami, które formą przypominają piramidy egipskich dygnitarzy wznoszone w okresie Nowego Państwa na południe od Asuanu[2]. 41 piramid to groby królewskie[13]. Piramidy wznoszone na kwadracie o boku od 4,5 do 17,5 m i ścianach o nachyleniu od 60° do 73°[2]. Budowle początkowo powstawały z piaskowca a później z cegły, wszystkie były pokryte zaprawą wapienną i pomalowane[2]. Po wschodniej stronie do piramid przylegały kaplice pogrzebowe z 1–3 pomieszczeniami, często bogato zdobionymi reliefami przedstawiającymi władcę na tronie[2]. Do grobowców pod piramidami prowadzą wąskie, strome schody[2]. Zmarłym do grobu wkładano kosztowności, jednak do tej pory zachowała się jedynie biżuteria zrabowana w 1834 roku przez Ferliniego – uważa się, że wyposażenie pozostałych grobów zostało skradzione wcześniej[2].
W komorze grobowej znajduje się kamienny postument, na którym leżało ciało lub sarkofag. Postument jest bogato zdobiony reliefami przedstawiającymi bogów.
↑„Beg” oznacza Bagrawiję, oznaczenia za Reisnerem (1923).
↑Za Fritz Hintze, Die Grösse der Meroitischen Pyramiden., [w:] W. K. Simpson, W. M. Davies (wyd.), Studies in Ancient Egypt, the Aegean, and the Sudan, Essays in honor of Dows Dunham on the occasion of his 90th birthday, June 1, 1980., Museum of Fine Arts, Boston, Boston 1981, S. 97–98, ISBN 0-87846-197-3.
