Modraszek nausitous

Phengaris nausithous
(Bergsträsser, 1779)
Modraszek nausitous, samiec, Szwajcaria
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Rząd	motyle
Rodzina	modraszkowate
Rodzaj	Phengaris
Gatunek	modraszek nausitous
Synonimy
Papilio nausithous Bergsträsser, 1779 Maculinea nausithous (Bergsträsser, 1779) Glaucopsyche nausithous (Bergsträsser, 1779)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[1]
bliski zagrożenia
Zasięg występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Modraszek nausitous (Phengaris nausithous) – częściowo pasożytniczy, myrmekofilny gatunek motyla dziennego z rodziny modraszkowatych (Lycaenidae)^[2]. W Polsce objęty ochroną prawną^[3].

Za prawidłową nazwę omawianego gatunku uznaje się Phengaris nausithous, spotykany jest on jednak pod łacińskimi nazwami rodzajowymi Maculinea oraz Glaucopsyche. Szczególnie często stosowana jest nazwa Maculinea stanowiąca młodszy synonim nazwy Phengaris. Ze względu na rozprzestrzenienie i utrwalenie sugeruje się jej utrzymanie jako ważnej w drodze wyjątku^[4]. Epitet gatunkowy nausithous odnosi się do imienia Nausitusa, postaci z mitologii greckiej, syna Odyseusza i nimfy Kalipso^[5].

Najbliżej spokrewnionym z modraszkiem nausitousem gatunkiem jest modraszek telejus (gatunki siostrzane w ujęciu kladystycznym)^[6]

Gatunek palearktyczny o zasięgu ograniczonym do Europy. Zasiedla tereny od północnej Hiszpanii i wschodniej Francji po Ural i Kaukaz^[2]. Poza Polską występuje w Armenii, Gruzji, Azerbejdżanie, Rosji, Kazachstanie, Serbii, Mołdawii, Czarnogórze, Rumunii, Bułgarii, Czechach, Niemczech, Austrii, Szwajcarii, Francji, Hiszpanii oraz na Węgrzech, Ukrainie i Białorusi^[1]. W Holandii wyginął a następnie został reintrodukowany^[7].

W Polsce zasiedla południową część kraju najdalej na północ sięgając na południowe Mazowsze. Ponadto izolowane stanowiska gatunku znane są z okolic Chełmna nad Wisłą oraz z Podlasia^[2].

Rozpiętość skrzydeł od 34 do 37 mm. Wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy. Skrzydła samca z wierzchu ciemnoniebieskie z szeroką, czarną obwódką i ciemnymi żyłkami. Na przednim skrzydle występuje rząd czarnych plamek (zazwyczaj nieobecny u samicy). Na tylnym skrzydle plamki nieobecne lub bardzo zredukowane. Wierzch skrzydeł samicy czarnobrunatny, sporadycznie z niebieskim nalotem w części nasadowej. U obu płci spodnia strona skrzydeł barwy brunatnej z pojedynczym rzędem biało obwiedzionych, czarnych plamek^[2].

• 
  Phengaris nausithous ♂
• 
  Phengaris nausithous ♂ △

Samice modraszna nausitousa składają jaja na całkowicie dojrzałych, bordowych kwiatostanach krwiściągu lekarskiego. Preferowane są rośliny rosnące w dość wysokich płatach roślinności oraz kwiatostany znajdujące się w ich szczytowych partiach^[8][9]. Podczas składania jaj samice kierują się ponadto bliskością gniazd odpowiedniego gatunku mrówki^[9]. W Polsce, oraz w większej części Europy podstawowym wykorzystywanym gatunkiem mrówki jest wścieklica zwyczajna (Myrmica rubra), ponadto larwy modraszka nausitousa można czasem znaleźć w gniazdach wścieklicy uszatki (Myrmica scabrinodis) oraz wścieklicy podobnej (Myrmica ruginodis)^[10][2]. Przez 2–3 tygodnie gąsienica odżywia się zawiązkami nasion, a następnie po osiągnięciu ostatniego stadium larwalnego spada na ziemie. Leżąc zazwyczaj nieruchomo pod rośliną żywicielską oczekuje na adopcje przez robotnice mrówek. Wydziela w tym czasie atraktory zapachowe działające na wiele różnych gatunków mrówek z rodzaju wścieklic (Myrmica). Jeśli zostanie odnaleziona rozpoczyna się trwający kilkadziesiąt minut proces adopcji, podczas którego gąsienica może wydzielać z gruczołu nektarowego słodką wydzielinę spijaną przez mrówki^[10]. Zjawisko to jest jednak rzadziej obserwowane niż u spokrewnionego modraszka telejusa^[6]. Jeśli zostanie zaakceptowana robotnice transportują ją do wnętrza mrowiska. Na tym etapie rozwoju gąsienica odżywia się larwami i jajami mrówek oraz prawdopodobnie częściowo dokarmiana jest przez robotnice pokarmem przynoszonym spoza mrowiska. Wiosną, po jedno lub dwukrotnym przezimowaniu, przepoczwarza się a po około 3 tygodniach opuszcza mrowisko jako dorosły motyl^[10].

Dorosłe motyle spotykane są od połowy lipca do końca sierpnia^[2], przy czym pojedyncze osobniki żyją nie dłużej niż trzy doby^[9]. Spijają nektar prawie wyłącznie z kwiatów krwiściągu lekarskiego, rzadziej natomiast odwiedzają kwiaty sadźca konopiastego i krwawnicy pospolitej^[2].

Podobnym cyklem rozwojowym cechuje się spokrewniony modraszek telejus^[11]. Samice tego gatunku składają jednak jaja na niedojrzałych, znajdujących się zazwyczaj w połowie wysokości rośliny kwiatostanach krwiściągu lekarskiego, ponadto wspomniany gatunek wykorzystuje inny zestaw mrówek żywicielskich dzięki czemu oba motyle ograniczają konkurencje międzygatunkową wykorzystując różne nisze ekologiczne^[8][9]. Populacje modraszka nausitousa cechują się ponadto wyższym sukcesem rozrodczym wynikającym ze skuteczniejszej adopcji gąsienic i mniej negatywnego wpływu na populacje mrówek (mniejsza masa larw oraz ich ograniczone drapieżnictwo spowodowane częściowym dokarmianie przez robotnice). Poza tym, gniazda podstawowego żywiciela gąsienic modraszka nausitousa są większe niż gniazda głównego żywiciela modraszka telejusa dzięki czemu mogą wyżywić większą ilość larw. Gwarantuje to nieco większą odporność gatunku na lokalne wymieranie wskutek zmian warunków środowiska niż w wypadku modraszka telejusa^[12].

Modraszek nausitous zasiedla przede wszystkim ekstensywnie użytkowane, wilgotniejsze łąki trzęślicowe ze związku Molinion, w tym łąki olszewnikowo-trzęślicowe (zespół Selino-Molinietum) oraz torfowiska niskie i torfowiska węglanowe^[13][14]. Spotykany jest też jednak w suchszych środowiskach takich jak należące do łąk świeżych (rząd Arrhenatheretalia) łąki rajgrasowe (zespół Arrhenatheretum) oraz górskie łąki konietlicowe (związek Polygono-Trisetion)^[15][16]. Może występować na zakrzaczonych stokach w miejscach wysięku wody. Bezwzględnym warunkiem zasiedlenia przez modraszka nausitousa danego stanowiska jest występowanie rośliny pokarmowej oraz odpowiedniego gatunku mrówki gospodarza^[13].

Motyl mniej wymagający pod względem warunków ekologicznych niż zasiedlający czasem te same stanowiska modraszek telejus^[2][13]. W przeciwieństwie do wspomnianego gatunku unika miejsc całkowicie otwartych preferując stanowiska częściowo zakrzaczone^[13].

Modraszek nausitous w Polsce objęty jest ścisłą ochroną gatunkową^[3]. Jest ponadto chroniony na mocy dyrektywy siedliskowej oraz ratyfikowanej przez Polskę konwencji berneńskiej^[17]. Jego obecność na danym terenie może być argumentem za wyznaczeniem specjalnego obszaru ochrony siedlisk sieci Natura 2000^[18][19]. Polska zobowiązana jest również zapewnić właściwy stan ochrony krajowych zasobów tego gatunku^[20][21].

Modraszek nausitous został określony jako gatunek bliski zagrożenia (NT − Near Threatened) w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych opracowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN)^[1]. Z tym samym statusem figuruje na Europejskiej czerwonej liście motyli^[22]. W Polskiej czerwonej księdze zwierząt – Bezkręgowce został sklasyfikowany jako gatunek niższego ryzyka (LR – Lower Risk)^[23]. Na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce uwzględniony ze statusem gatunku najmniejszej troski (LC – Last Concern)^[24].

Sytuacja modraszka nausitousa w Polsce jest lepsza niż w większości krajów zachodniej Europy, należy jednak spodziewać się jej pogorszenia ze względu na obserwowane zmiany profilu rolnictwa^[13]. Podstawowym zagrożeniem dla tego gatunku są przemiany środowisk w których żyje spowodowane odchodzeniem od tradycyjnego sposobu zagospodarowania łąk. Szczególnie groźna jest intensyfikacja gospodarki łąkarskiej (zbyt wczesne i zbyt częste koszenie). Również długotrwałe nieużytkowanie łąk zasiedlonych przez modraszka nausitousa stanowi dla niego zagrożenie prowadząc do uruchomienia procesów sukcesji (zarastanie krzewami i drzewami). Zmiany takie prowadzą do przekształcenia struktury zbiorowisk roślinnych, ustępowania rośliny żywicielskiej oraz gatunku mrówki gospodarza co w końcu prowadzi do zaniku populacji samego motyla^[13]. Innym zagrożeniem jest nadmierne osuszanie łąk spowodowane obecnością lub budową nowych systemów melioracyjnych^[23]. Dodatkowym czynnikiem zmniejszającym liczbę siedlisk modraszka nausitousa są zmiany sposobu wykorzystania terenów zajmowanych przez wilgotne łąki, na przykład przeznaczanie ich na grunty orne lub pod zabudowę^[10]. Ponadto w Europie stwierdzono negatywny wpływ na populacje modraszka nausitousa między innymi takich czynników jak stosowanie chemicznych środków ochrony roślin, zalesianie ekosystemów łąkowych, zmiany klimatyczne czy nadmierny wypas. Obserwowane są również niekorzystne efekty fragmentacji siedlisk i izolacji poszczególnych stanowisk gatunku^[7].

• motyle dzienne Polski
• owady Polski