Wjazd do Lisiego Ogona ulicą Łochowską z BydgoszczyŁowisko specjalne Lisi Ogon w Dolinie Kanału BydgoskiegoDomy nad stawamiCentrum sortowania Poczty Polskiej w Lisim OgonieJaz koło śluzy Lisi Ogon na Kanale Górnonoteckim
Lisi Ogon ma charakter wsi podmiejskiej, przylegającej do zachodniej granicy Bydgoszczy. Północna granica wsi przebiega w Dolinie Kanału Bydgoskiego. Od południa i częściowo wschodu miejscowość przylega do Puszczy Bydgoskiej. Przez zachodnie obrzeża wsi przepływa Kanał Górnonotecki. Został on zbudowany w 1774 r. początkowo zasilając jedynie w wodę Kanał Bydgoski. Od 1882 r. jest również fragmentem kanału żeglownego łączącego jezioro Gopło z drogą wodną Wisła-Odra. W pobliżu Lisiego Ogona znajdują się dwie śluzy na kanale: VII Łochowo i VIII Lisi Ogon, o wysokości podnoszenia 3,1 m każda. We wsi swój początek bierze także potok Prądy, który płynie w kierunku północno-wschodnim na bydgoskie osiedle Prądy, gdzie kończy swój bieg w Kanale Bydgoskim. Wzdłuż potoku ciągnie się pas lasu łęgowego (ols), a na bydgoskich Prądach utworzony jest staw zaporowy.
We wsi znajdują się relikty dwóch dawnych osad, lokowanych w XVIII wieku przez wójtów bydgoskich: Nowej Erekcji oraz Chwałabogu (1744 rok). Obie zlokalizowane są przy potoku Prądy, Chwałabogu w południowej części sołectwa, a Nowa Erekcja na zachodnich rubieżach wsi.
W miejscowości znajduje się zabytkowy, parterowy dworek z XIX w. w stylu późnoklasycystycznym (folwark Czersko)[5].
Wieś przecina z północy na południe droga krajowa nr10, zaś ze zachodu na wschód droga powiatowa łączącą Nakło nad Notecią z Bydgoszczą. Wzdłuż dróg dominują tereny o funkcji składowo-przemysłowej i handlowo-usługowej, natomiast zabudowa mieszkaniowa znajduje się głównie we wschodniej części sołectwa[5].
Działalność rolnicza posiada znaczenie drugorzędne. Na terenie wsi funkcjonują tylko 2 gospodarstwa rolne powyżej 1 ha[5]. W Lisim Ogonie nie brakuje natomiast przedsiębiorstw handlowo-usługowych, z których największe to: Centrum sortowania Poczty Polskiej, magazyny firm logistycznych (Grupa Raben, General Logistics Systems), salony samochodowe, składy materiałów budowlanych i firmy rzemieślnicze. Poniżej zbocza, będącego krawędzią Terasy Łochowskiej, w Dolinie Kanału Bydgoskiego znajdują się największy w okolicy Bydgoszczy kompleks stawów hodowlanych[a]. Udokumentowano tu również złoże torfu, które nie jest jednak eksploatowane na skalę przemysłową[5].
Wieś jest siedzibą klubu sportowego Pogoń Lisi Ogon.
We Lisim Ogonie zlokalizowane są dwa zamknięte cmentarze ewangelickie[6][7].
Szlaki turystyczne
Przez Lisi Ogon przebiega szlak turystyczny „Nadnotecki” wiodący od bydgoskich Prądów przez Tur, Nakło nad Notecią i dalej na zachód wzdłuż Noteci[8].
Historia
Prehistoria
Ślady osadnictwa na terenie Lisiego Ogona pochodzą z okresu środkowej epoki kamiennej (6 tys. lat p.n.e.), wkrótce po ustąpieniu lodowca[9]. Głównym zajęciem tutejszej ludności było rybołówstwo oraz kopieniactwo. O rybołówstwie świadczą narzędzia kultury maglemoskiej z wykopalisk, które znajdują się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy. Obozowiska zakładano nad brzegami rzek, na terenach podmokłych, co odpowiada warunkom topograficznym Lisiego Ogona, w tej epoce położonego nad zalaną wodami Pra-Wisły Doliną Kanału Bydgoskiego. Obfitość ryb uzasadniała dominującą rolę rybołówstwa w zaopatrzeniu w żywność ówczesnej ludności, z przewagą nad rolnictwem i myślistwem. Łowiono na ogół z dłubanych czółen za pomocą ości i innych ostrych narzędzi. Najbardziej pospolitą rybą poławianą w wodach śródlądowych był szczupak[9]. W późniejszym okresie o wyżywieniu zaczęło decydować myślistwo, pasterstwo i rolnictwo.
Okres staropolski
Teren obecnej wsi Lisi Ogon w okresie staropolskim należał w większości do starostwa bydgoskiego (od XVIII w. wójtostwa). Po wojnie północnej (1700–1721), która przyniosła ogromne zniszczenia i wyludnienie okolicy, wójtowie bydgoscy podjęli starania w celu lokacji nowych osad, wsi i folwarków oraz osadzania na nich osadników tzw. olędrów. Miało to sprzyjać rozwojowi gospodarczemu, zagospodarowaniu nieużytków oraz wzrostowi dochodów z czynszów. W okresie 1717–1744 powstało kilkanaście nowych wsi, w tym Chwała Bogu i Nowa Erekcja(Żal się Boże), położonych przy potoku Prądy na terenie dzisiejszego Lisiego Ogona.
W inwentarzu wójtostwa bydgoskiego z 1744 r. podano, że we wsi Nowa Errekcyja mieszka dwóch gospodarzy (Józef i Jan Błazewski) według kontraktu nadanego przez komisarza Rywockiego. Wedle inwentarzu wójtostwa i starostwa bydgoskiego z 1753 roku wieś posiadała 4 włók piaszczystego gruntu i 3 gospodarzy, którzy obowiązani byli płacić podatki (czynsz, pogłówne, hiberna, gajowe, dziesięcina), a także „piwo i gorzałkę na swoje potrzeby z zamku lub karczmy zamkowej brać powinni, drzewo do budowy wozić i do młynów bydgoskich mleć jeździć są obowiązani”[10]. W tym samym roku odnotowano wieś Chwała Bogu, w której osiadł Piotr Blum wedle przywileju nadanego w 1750 roku przez wójta bydgoskiego Maurycego Brühla[10]. W inwentarzu starostwa bydgoskiego z 1766 r. podano, że terytorium wsi Nowaerekcyia rozciągało się „aż do gruntu wsi Prąndy nazwanej wzdłuż, a wszerz od Wielkiego Błota aż do wsi Chwała Bogu”[10]. Mieszkało tam wówczas trzech gospodarzy (Stefan Szmidt, Michał Jagoda, Christian Karow), którzy obowiązani byli płacić 190 zł podatku rocznie. Natomiast wieś Chwała Bogu posiadała 1 włókę powierzchni, na której osiadło dwóch gospodarzy (Michał Teska, Wojciech Rens)[10].
Przejście miejscowości w 1772 roku pod władzę pruską z chwilą I rozbioru Polski, w sposób drastyczny ograniczyło przedłużenie kontraktów osadniczych[11].
Okres zaborów
W latach 1773–1774 na północ od wsi wybudowano Kanał Bydgoski, zaś na wschód od niej kanał zasilający. Materiały do budowy (np. kamienie) pozyskiwano m.in. z pól i lasów przylegających do Lisiego Ogona.
Na mapie z 1774 roku w miejscu Lisiegoogona widnieje miejscowość o nazwie Töflerd[12]. Na pierwszej mapie topograficznej okolic Bydgoszczy (Fridericha von Schröttera) z lat 1796–1802 nie oznaczono Lisiego Ogona[13]. Miejscowość o zniemczonej nazwie Fuchsschwanz (pol. lisi ogon) występuje jednak na mapie z 1857 roku[14]. Znajdowała się nad zboczem doliny bydgosko-nakielskiej, w pobliżu Kanału Górnonoteckiego. Wzdłuż potoku Prądy rozmieszczone były wówczas: osada Chwałabogu, folwark Grünau oraz Nova Erectia, natomiast przy drodze do Łochowa – osada Karolewo[14].
Spis miejscowości rejencji bydgoskiej z 1833 r. podaje, że we wsi Lisiogon (niem. Fuchsschwanz) mieszkało 34 osób (wszyscy ewangelicy) w 5 domach[15]. W sąsiednim folwarku Chwałabogu mieszkało 25 osób (wszyscy ewangelicy) w 3 domach, a w Nowej Erekcji – 50 ewangelików w 6 domach[15]. Według opisu Jana Nepomucena Bobrowicza z 1846 r. zarówno Lisi Ogon, jak i Chwałabogu i Nowa Erectia należały do rządowej domeny bydgoskiej[16]. Kolejny spis z 1860 r. podaje, że osada Lisiogon liczyła 40 ewangelików w 5 domach. Dzieci uczęszczały do szkoły w Łochowie[17]. Osada Chwałaboga liczyła 15 ewangelików w 2 domach, zaś Nowa Erectia – 48 osób (wszyscy wyznania ewangelickiego) w 8 domach. Dzieci z tych osad należały do szkoły w Prądach. Miejscowości należały do parafii katolickiej i ewangelickiej w Bydgoszczy[17].
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego dla roku 1884 podaje, że w Lisim Ogonie mieszkało 29 mieszkańców w trzech domostwach, wszyscy wyznania ewangelickiego[18]. W 2. ćwierci XIX w. w Lisim Ogonie wzniesiono dwór, którego właścicielem byli m.in.: Gottfried Schmidt (1854), Emil Schmidt (1873) i żona Renata Schmidt (1929–1939). Po II wojnie światowej majątek został przejęty przez Skarb Państwa Polskiego[19].
W 1892 roku powstała wieś z połączenia Lisiegoogona, Lubawy (d. Chwałabogu), Karolewa, folwarków Czersko i Nowej Erekcji w jedną miejscowość o nazwie Fuchsschwanz[20]. Od 23 października 1911 wieś nosiła nazwę Steinholz[20].
W okresie międzywojennym wieś zwana Lisiogon była gromadą wchodzącą w skład gminy Bydgoszcz-Wieś w powiecie bydgoskim[22]. W 1919 miejscowy majątek od dotychczasowego właściciela (Willi Strempel) nabył Henryk Sienkiewicz, 68-letni kuzyn polskiego noblisty[23].
3 i 4 września 1939 r. w trakcie wycofywania się wojsk polskich doszło w okolicy (Łochowo, Murowaniec, Prądki) do dywersji niemieckiej i ostrzeliwania żołnierzy[22]. Zajęcie miejscowości przez wojska hitlerowskie i grupy specjalne, składające się z szowinistów niemieckich, zapoczątkowało represje miejscowej ludności polskiej[22]. Lisi Ogon był jednym z najsilniejszych ośrodków Selbstschutzu w powiecie[22].
W okresie okupacji niemieckiej 1939–1945 miejscowość wchodziła w skład rejencji bydgoskiej, powiatu bydgoskiego (niem. Landkreis Bromberg), obwodu urzędowego Bydgoszcz-Wieś (niem. Amtsbezirk Bromberg-Land), który składał się z 15 gmin: Białe Błota, Brzoza, Ciele Jachcice, Kruszyn, Lisi Ogon, Łochowice, Łochowo, Murowaniec, Opławiec, Osowa Góra, Prądki, Prądy, Przyłęki i Zielonka[22].
31 października 1943 roku gmina wiejska Lisi Ogon (niem. Steinholz) liczyła 429 ha. Mieszkało tu 114 osób w 28 domach[22].
Po II wojnie światowej
Tuż po wyzwoleniu zaczęto już w styczniu 1945 r. organizować władze administracyjne. Na terenie powiatu bydgoskiego utworzono 10 urzędów gminnych, w tym gminę Bydgoszcz-Wieś, docelowo z siedzibą w Białych Błotach[22]. Do gminy tej należało 14 gromad (sołectw): Białe Błota, Brzoza, Ciele, Kruszyn Krajeński, Lisi Ogon, Łochowice, Łochowo, Murowaniec, Opławiec, Osowa Góra, Prądki, Prądy, Przyłęki i Zielonka[22].
Niemcy byli internowani i zatrudniani w polskich gospodarstwach rolnych. Gospodarstwa poniemieckie zajęli Polacy, którzy przybyli m.in. z kresów wschodnich. W Lisim Ogonie utworzono również Państwowe Gospodarstwo Rolne[24]. W 1972 roku zmieniono nazwę miejscowości na Lisi Ogon.
Okres powojenny był pomyślny dla rozwoju miejscowości. Ludność wsi w okresie 1970-1997 wzrosła z 384 do 452 osób[22]. W latach 60. zbudowano drogową obwodnicę Bydgoszczy, wraz z mostem nad Kanałem Bydgoskim.
W latach 90. XX w. rozpoczął się gwałtowny proces suburbanizacji okolic Bydgoszczy, których Lisi Ogon były jednym z beneficjentów. W ciągu 20-lecia po 1990 r. liczba mieszkańców wzrosła o około 50%[5]. Atrakcyjności osiedleńczej sprzyjały: bliskość komunikacyjna z Bydgoszczą oraz niższe ceny działek budowlanych.
Poniżej podano wybrane informacje statystyczne dotyczące wsi Lisi Ogon na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS[26].
Narodowy Spis Powszechny 2002 wykazał, że we wsi Lisi Ogon mieszkało 501 osób w 173 gospodarstwach domowych. Co czwarta osoba posiadała wykształcenie wyższe lub średnie. We wsi znajdowało się 99 budynków ze 134 mieszkaniami. Prawie połowa mieszkań pochodziła sprzed 1945 roku, zaś 24% wzniesiono w latach 1989–2002.
Narodowy Spis Powszechny 2011 odnotował 747 mieszkańców wsi. W 2013 r. działalność gospodarczą prowadziło 141 podmiotów, w tym 96 osób fizycznych, 48 osób prawnych, 27 spółek handlowych (w tym 1 z udziałem kapitału zagranicznego). Dominowały mikroprzedsiębiorstwa (0-9 osób). Jedno przedsiębiorstwo zatrudniało powyżej 50 osób, a 16 – w granicach 10-49 osób.
W latach 2008–2013 oddano do użytku 69 mieszkań – wszystkie w budownictwie indywidualnym. Stanowiło to 4,5% nowych mieszkań wzniesionych w tym czasie w całej gminie. W miejscowości funkcjonowała szkoła policealna dla dorosłych (33 uczniów).
Uwagi
↑Inne tego rodzaju kompleksy znajdują się w Makowiskach, Gorzeniu i Występie koło Nakła.
↑WłodzimierzW.BykowskiWłodzimierzW., Weekend w drodze – interaktywny przewodnik rowerowy okolic Bydgoszczy, Bydgoszcz: Wydawnictwo Apeiron, 1999, ISBN 83-911441-0-0, OCLC749444166. Brak numerów stron w książce
↑ abcdKabaciński Ryszard: Inwentarze starostwa i wójtostwa bydgoskiego z lat 1753–1766 roku. [w:] Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Źródła do dziejów Bydgoszczy. Nr 9. Warszawa-Poznań 1977.
↑Bartowski Krzysztof: Udział starostwa i wójtostwa bydgoskiego w kolonizacji holenderskiej. [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. zeszyt 1.
↑Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West-Preussen nebst dem Netzdistrict aufgenommen unter Leitung des Preuss. Staats Minister Herrn von Schroetter in den Jahren von 1796 bis 1802.
↑ abPlan von Bromberg und Umgegend zwischen der Weichsel und Netze sowie den Königl. Oberförstereien Wtelno u. Glinke. Berlin 1857, skala 1:25 000.
↑ abcdefghijGmina Białe Błota. Wczoraj – dziś – jutro. Praca zbiorowa pod red. Stanisława Płotkowskiego. Urząd Gminy Białe Błota 1998. ISBN 83-87586-02-1.
