Kościół św. Michała Archanioła w Sanoku

Kościół św. Michała Archanioła
w Sanoku
Ilustracja
Zarys murów kościoła św. Michała Archanioła w Sanoku na placu św. Michała po rewitalizacji 2013
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Miejscowość

Sanok

Adres

Plac św. Michała w Sanoku

Typ budynku

kościół

Styl architektoniczny

gotyk

Rozpoczęcie budowy

XIV wiek

Ważniejsze przebudowy

1710

Zniszczono

1784

Właściciel

diecezja przemyska

Położenie na mapie Sanoka
Mapa konturowa Sanoka, w centrum znajduje się punkt z opisem „Pl. św. Mikołaja”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Pl. św. Mikołaja”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Pl. św. Mikołaja”
Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Pl. św. Mikołaja”
Ziemia49°33′39,5″N 22°12′19,4″E/49,560972 22,205389
Multimedia w Wikimedia Commons

Kościół św. Michała Archanioła w Sanoku (łac. ecclesia parochialis Sancti Michaelis Archangeli in Sanok[1]) – rzymskokatolicki kościół parafialny w Sanoku. Budowla spłonęła w roku 1680 oraz ponownie w roku 1782 a ruiny zostały ostatecznie rozebrane w 1788 roku. W jego miejscu w 1879 roku wybudowano Kościół Przemienienia Pańskiego.

Historia

Był umiejscowiony na tzw. małym rynku[a] stanowiącym obecnie plac św. Michała. Początki świątyni sięgają czasów panowania księcia Bolesława[2]. Świątynię pw. Świętego Michała Archanioła ufundował Kazimierz III Wielki[1]. Ludność nieruska musiała być liczna w Sanoku w drugiej połowie XIV w., na co może wskazywać istnienie kościołów katolickich w tym czasie[3].

Następny kościół powstał z fundacji Władysława II Jagiełły, który poślubił w nim Elżbietę Granowską 2 maja 1417. Przy parafii wzmiankowana jest szkoła parafialna z 1380 roku oraz prawdopodobnie jej pierwszy przełożony „Marcus rector scholae”[4]. W 1485 roku założony został szpital dla ubogich na przedmieściach z ich własnym murowanym kościołem pod wezwaniem Błogosławionej Dziewicy Marii[5].

Proboszczem był tu m.in. kompozytor Sebastian z Felsztyna (w latach 1536-1543)[6]. Przykościelną szkołę kończył w tym mieście biskup Grzegorz z Sanoka oraz Jan Grodek rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po śmierci Zygmunta I przebywała w Sanoku królowa Bona, która kościół parafialny przebudowała i ozdobiła[7]. Kościół ten spłonął w roku 1680 w czasie pożaru miasta, ale po pożarze został odrestaurowany przez ks. proboszcza Franciszka Goźlińskiego[b] w roku 1705[8]. W roku 1724 powołane zostało Collegium Mansionariorum[1].

Za murami kościoła położony był średniowieczny cmentarz grzebalny[9][c], którego ślady zostały odkryte podczas prac archeologicznych w kwietniu 2012.

W kościele pierwotnie znajdowało się epitafium zmarłego w 1558 roku starosty sanockiego Sebastiana Lubomirskiego. Zostało znalezione podczas budowy nowego kościoła Przemienienia Pańskiego i następnie przeniesione do niego (znajduje się w świątyni przy prawym ołtarzu)[d]

Od 1723 zyskał tytuł kościoła prepozyturalnego[e][f], a urząd prepozyta objął ks. F. Goźliński[10].

30 września 1782 kościół został ponownie zniszczony przez pożar[11], a władze austriackie nakazały rozbiórkę jego murów i przeniesienie wszystkich nabożeństw do kościoła Franciszkanów (jednocześnie do kościoła została przeniesiona parafia, jednak jej zarząd nie został przekazany zakonnikom franciszkańskim[12])[13][g]. Jego ruiny zostały rozebrane w 1788 roku. Parafię przeniesiono na ponad sto lat do Kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego[14]. W kościele miał być pochowany Domaradzki podkomorzy sandomierski, syn Gabriela herbu Gryf[15].

W oparciu o akta powizytacyjne biskupa Wacława Hieronima Sierakowskiego z 1745 roku, kościół pod wezwaniem Świętego Michała Archanioła, był „zbudowany z kamienia ciętego, z biegiem lat stając się coraz to bardziej okazałym, a to dzięki przebudowom czy lepszemu uposażeniu”. W 1745 roku w kościele tym było siedem ołtarzy. Główny ołtarz był pod wezwaniem św. Michała Archanioła, następne pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, św. Jadwigi, Matki Bożej Różańcowej, św. Szczepana, św. Wojciecha i Matki Bożej Łaskawej[16]. Przy kościele tym istniało Bractwo Najświętszej Maryi Panny, zatwierdzone przez legata papieskiego Zachariasza w 1521 roku oraz Bractwo Różańcowe i Kapłańskie[17].

Zgodnie z mandatem cyrkularnym zlikwidowano w 1792 roku dom mansjonarzy – przylegający od strony zachodniej do kościoła – oraz ich własność, parcelę znajdującą się w okolicy placu św. Michała, góry Stróżni (obecnie Parkowej)[18]. Do obowiązków mansjonarzy, oprócz zwyczajnych funkcji wikariuszowskich, należało zazwyczaj codzienne śpiewanie „Oficjum o Najświętszej Maryi Pannie”, oraz celebrowanie mszy św. wotywnych za duszę fundatora i jego rodziny[19].

W 1879 roku w miejscu świątyni wybudowano nowy Kościół Przemienienia Pańskiego prowadzący parafię pod tym samym wezwaniem.

Od kwietnia do września 2012 roku na placu św. Michała były prowadzone badania archeologiczne mające na celu weryfikację przekazów historycznych. Badania prowadzone były przez sanockich archeologów pod nadzorem Pracownię Konserwacji Zabytków w Rzeszowie oddział w Krośnie. Nadzór właścicielski sprawował burmistrz Wojciech Blecharczyk[20]. Specjalistycznych opinii i konsultacji udzielili m.in. profesorowie Zbigniew Pianowski[21] pracownik Zamku Królewskiego na Wawelu oraz Tomasz Węcławowicz[22] z Instytutu Historii Sztuki w Krakowie.

W sierpniu 2013 na Cmentarzu Południowym w Sanoku dokonano zbiorowego pochówku szczątków ludzkich wydobytych w czasie wykopalisk w miejscu kościoła oraz odnalezionych podczas prac archeologicznych w innych miejscach Sanoka[23].

Po dokonanych badaniach archeologicznych i dokonanej rewitalizacji placu św. Michała na jego nawierzchni odzwierciedlono dokładny kształt i lokalizację kościoła św. Michała Archanioła.

Galeria

  • Badania archeologiczne na placu św. Michała podczas których odsłonięto zarys stopy fundamentowej kościoła
    Badania archeologiczne na placu św. Michała podczas których odsłonięto zarys stopy fundamentowej kościoła
  • Epitafium Sebastiana Lubomirskiego
    Epitafium Sebastiana Lubomirskiego
  • Gotycka chrzcielnica kościoła pw. św. Michała znajduje się obecnie w sanockim muzeum historycznym
    Gotycka chrzcielnica kościoła pw. św. Michała znajduje się obecnie w sanockim muzeum historycznym
  • Kasztanowiec rosnący w miejscu, gdzie kiedyś znajdowało się prezbiterium
    Kasztanowiec rosnący w miejscu, gdzie kiedyś znajdowało się prezbiterium
  • Stan obecny placu św. Michała w miejscu istnienia kościoła
    Stan obecny placu św. Michała w miejscu istnienia kościoła

Uwagi

  1. ↑ Ulice żydowskie i funkcjonujące przy nich place targowe przekształcone zostały w tzw. małe rynki.
  2. ↑ „ks. Franciszek Goźliński (prepozyt szpitala w Sanoku, proboszcz w Sanoku, szczodry donator wielu inwestycji materialnych i finansowych w diecezji, współautor pomysłu sprowadzenia paulinów do Starej Wsi). w: „Pro cultu Dei et honore dioecesis” XV. Edycja przemyska 16/2002, „Niedziela” Tygodnik Katolicki. (on line); Goźliński Franciszek – pochodził z ziemi sanockie, początkowo pracował w Sanoku, gdzie kolejno był altarzystą Bractwa Kapłańskiego (od 1695 r.), prepozytem szpitalnym (1705-1709) i proboszczem parafii. W okresie późniejszym pełnił urząd komendarza parafii w Nowotańcu (od ok. 1713) i Dudyńcach (od ok. 1715), proboszcza w Brzozowie (od 1724), Radymnie (1728), Lubenii (od 1741) i Besku. Proboszczem-prepozytem parafii farnej w Rzeszowie został 26 marca 1743 r. Urząd ten pełnił niespełna trzy lata, gdyż pod koniec 1745 r. zrezygnował zeń na rzecz probostwa w Lesku. Od 1716 r. był kanonikiem honorowym przemyskiej kapituły katedralnej. W 1744 r. ufundował w tejże kapitule dodatkową kanonię gremialną. Dzięki temu wszedł do grona kanoników gremialnych. Zmarł przed 30 kwietnia 1746 r. w: Biografie proboszczów rzeszowskiej Fary, diecezja.rzeszow.pl.
  3. ↑ „Ogroiec na Cmentarzu od wschodu słońca, w którym Passya snycerskiej roboty stara. Kosnica za kaplicą murowana bez przykrycia. Cmentarz ten dostatni na koło murem obwiedziony, mający w sobie bram trzy, iedne od Wschodu słońca, na którym Passya, drugą od północy, trzecią od Probostwa z wrotami podwoynemi na zawiasach żelaznych czterech y z haczykiem żelaznym do zamykania, y furtką ku Południu otworzystą” (AAD Przemyśl, 172, „Opisanie Kościoła Farnego Prepozyturalnego Sanockiego, cum Supellectilis Ejusdem iako y Budynków podczas Wizyty Generalney die 17ma. Julii. Anno Domini 1745”, k.23) w: Paweł Nestorowicz. Boża Rola – Przyczynek do historii cmentarzy sanockich. 2005; starecmentarze.sanok.pl.
  4. ↑ „Z tego niegdyś większego grobowca dochowała się część środkowa, to jest postać rycerza, kuta w kamieniu. Fragment ten wykopano na placu św. Michała na miejscu pierwotnego kościoła parafialnego, gdyż obecny kościół, wybudowany w 1879 r., wzniesiono nieco dalej. Styl zabytku oraz napis przytoczony przez Starowolskiego popierają tę hipotezę.” w: Kwartalnik historyczny. Towarzystwo Historyczne (Lwów), Polskie Towarzystwo Historyczne, Instytut Historii (Polska Akademia Nauk) t. 20, s. 380. 1906; Sprawozdania z czynności i posiedzeń, PAU t. 11, s. 1 – Komunikat Stanisława Zarewicza.
  5. ↑ „W roku 1723 przy kościele parafialnym powołano kolegium księży mansjonarzy, ufundowane przez ks. Franciszka Józefa Goźlińskiego, gdyż „miasto Sanok było znaczącym w diecezji” (Sanok. Materiały do dziejów miasta do XVII w., Adam Fastnacht, opracowanie Feliks Kiryk, s. 300). Mansjonarze mieli otaczać troską przydzielone im ołtarze, uczyć prawd katechizmowych, codziennie wspólnie odmawiać brewiarz, celebrować Msze święte, głosić kazania i zachowywać rezydencję. Nieco później, ks. Franciszek Goźliński, wybudował murowany, parterowy dom dla mansjonarzy, który istnieje do dziś przy Placu Świętego Michała, naprzeciw głównych drzwi kościoła. Dzięki tej fundacji kościół parafialny został podniesiony do godności prepozytury – pierwszeństwa w mieście.” w: Zarys historyczny parafii. www.fara.sanok.pl, ks. Andrzej Skiba.
  6. ↑ Kościół prepozyturalny, zwany też prepozyturą jest formą pośrednią między kościołem parafialnym (farnym) a kościołem kolegiackim (kolegiatą). Składa się z proboszcza (prepozyta) stąd nazwa instytucji oraz kolegium wikarych wieczystych (duchownych) zwanych mansjonariuszami. Mansjonariusze dobierani przez prepozyta zazwyczaj mieszkali wspólnie a ich uposażenie stanowił wspólny majątek, nie podlegający podziałowi.
  7. ↑ Według Szematyzmu kościół parafialny spłonął w roku 1782, a sterczące mury rozebrano z polecenia rządu austriackiego w 1788. Plac przykościelny sprzedano. Parafię i nabożeństwa przeniesiono do klasztory Franciszkanów, gdzie była do roku 1874. [w:] SGKPiKS t. X., s. 300.

Przypisy

  1. ↑ a b c Schematismus D. Ritus Latini Premisliensis. Jasło. 1872. s. 76.
  2. ↑ Archiva, bibliothecae et musea ecclesiastica, tom 79, 2003.
  3. ↑ A. Fastnacht, Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340-1650.
  4. ↑ „Rocznik Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich”, tom 5, 1953 str. 200.
  5. ↑ „Hospitale pauperum 1485 fundatum habebat in suburbio propriam ecclesiam muratum sub Tit. Nativit. B. Virg. Mariae, cum praepositura.”, [w:] Schematismus D. Ritus Latini Premisliensis. Jasło. 1872. s. 76.
  6. ↑ Stefan Stefański, Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny, Sanok 1991, s. 45.
  7. ↑ „jam vero a Bona Sforza Regina reaedificata exornataque perhibetur”, [w:] Schematismus D. Ritus Latini Premisliensis. Jasło. 1872. s. 76.
  8. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe [reprint], 1889, s. 300.
  9. ↑ Edward Zając. Cmentarze sanockie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 44 (260), s. 5, 1 listopada 1996. 
  10. ↑ Feliks Kiryk, Kościół parafialny. W okresie staropolskim, s. 239, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995.
  11. ↑ Szmyd. 600-lecie 1977 ↓, s. 12.
  12. ↑ Szmyd. 600-lecie 1977 ↓, s. 13.
  13. ↑ Sanok. Materiały do dziejów miasta do XVII w., Adam Fastnacht, opracowanie Feliks Kiryk, s. 300.
  14. ↑ „quo facto C. R. Regimen muros ejus dissolvi jussit, areaque disvendita devotionem parochiam ad, qui status usque nunc perdurat.”, [w:] Schematismus D. Ritus Latini Premisliensis. Jasło. 1872. s. 76.
  15. ↑ Herbarz polski, tom 3, Kasper Niesiecki, Jan N. de Bobrowicz, s. 368.
  16. ↑ Zarys historyczny parafii. www.fara.sanok.pl, ks. Andrzej Skiba.
  17. ↑ Zarys historyczny parafii. www.fara.sanok.pl, ks. Andrzej Skiba.
  18. ↑ Jerzy Czajkowski. Łemkowie w historii i kulturze Karpat, część 2. wyd. Editions SPOTKANIA, s. 132 ISBN 83-902276-4-9.
  19. ↑ Archiva, bibliothecae et musea ecclesiastica: t. 79.
  20. ↑ Burmistrz Wojciech Blecharczyk podczas rozmowy z archeologiem na placu św. Michała.
  21. ↑ Profesor dr Zbigniew Pianowski na placu św. Michała w Sanoku.
  22. ↑ Profesor dr Tomasz Węcławowicz podczas misji archeologicznej w Sanoku.
  23. ↑ W obecności kapłanów i archeologów. „Tygodnik Sanocki”, s. 3, Nr 32 (1131) z 16 sierpnia 2013. 

Bibliografia